1920-1921 сыллардаахха сэбиэскэй Саха сирин автономиялааһын боппуруоһа сытыытык турбута. Саха сиригэр автономия олохтонуутун бэлэмниир, сырдатар, өйдөтөр үлэ бастакы суолталаах сорук быһыытынан сыаналанан, сүрүннээн, саха национальнай интэлигиэнсийэтин санныгар сүктэриллибитэ. Саха Өрөспүүбүлүкэтин автономиятын балаһыанньатын уонна конституциятын барылларын Былатыан Ойуунускай бэрэссэдээтэллээх анал хамыыһыйа оҥорбута.
Бүтүн Арассыыйатааҕы Киин Ситэриилээх кэмитиэт (ВЦИК) Президиума РСФСР федеративнай сорҕотун быһыытынан Дьокуускай куоракка кииннээх «Саха Автономнай Социалистическай Сэбиэскэй Өрөспүүбүлүкэтин туһунан» уураах ылыммыта. Онон 1922 сыллаахха муус устар 27 күнүгэр РСФСР иһинэн Саха АССР тэриллибитэ.
1990 сыл балаҕан ыйын 27 күнүгэр Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин сиэссийэтэ “Саха АССР судаарыстыбаннай суверенитетын туһунан” диэн Декларацияны ылынан, судаарыстыба суолталаах статуһу сүкпүппүт. Саха сирэ бэйэтэ былаахтаах, гербэлээх, гимнээх буолбута.
1992 сыллаахха, Саха автономиятын 70 сыллаах үөрүүлээх күнүгэр, муус устар 27 күнэ – Өрөспүүбүлүкэ күнүнэн биллэриллибитэ.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин былааҕа — Саха Өрөспүүбүлүкэтин ил бэлиэтэ. 1992 сыллаахха алтынньы 14 күнүгэр бигэргэтиллибитэ. Арассыыйа геральдическай регистригэр 183 нүөмэринэн бэлиэтэммитэ. Ааптардар: Людмила Слепцова, Михаил Старостин, Айина Захарова. Саха Өрөспүүбүлүкэтин былааҕын өҥө РФ Судаарыстыбаннай былааҕын өҥүгэр дьүөрэлэһэрэ Арассыыйа биир сомоҕо буоларын туоһулуур.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин дьаралыга — Саха Өрөспүүбүлүкэтин ил бэлиэтэ. Бу дьаралык судаарыстыба национальнай уратытын көрдөрөр. 1992 сыллаахха ахсынньы 26 күнүгэр СӨ Сокуонунан ылыллыбыта. Дьаралык ааптардара: Афанасий Осипов, Василий Парников, Владимир Игнатьев уонна Иннокентий Потапов.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин өрөгөйүн ырыата өрөспүүбүлүкэ олоҕор уһулуччу суолталаах түгэннэргэ толоруллар, оонньонор. Ааптардара: норуодунай бэйиэттэр Савва Тарасов уонна Михаил Тимофеев. Композитор: Кирилл Герасимов. Нууччалыы тылбааһын Владимир Федоров оҥорбута.
Санаалар
Анатолий Павлов-Дабыл, кут-сүр түсчүтэ:
—Саха Судаарыстыбаннаһын ис өйдөбүлүгэр тохтуур буоллахха, бастатан туран, сахаҕа былаах былыр-былыргыттан итэҕэл саамай үрдүк бэлиэтэ. Онон бу былаах үрүҥ күн, үрүҥ Айыы бэлиэтэ буоларын быһыытынан, саха былыргыттан сырдык ыра санаатынан оҥостубут өйдөбүлэ буолар. Үрүҥ күн — киһи сарсыҥҥылаах олоҕо. Биһиги өрөспүүбүлүкэбит былааҕа инники олоххо тардыһыыбыт, эрэллээх буолуубут улахан символа.
Дьаралыкпыт — бу дьөһөгөй оҕото. Бу эмиэ айыы санаа биир улахан бэлиэтэ. Киһи айыы санаата — инникини көрөрө. Дьөһөгөй — былыр-былыргыттан бэйэтин көрүнэн олорор, кыс хаары туораан, туохтан да иҥнибэккэ олоҕун оҥостор улахан бэлиэ буолар. Биһиги гербэбитин ылан көрдөххө, өрөспүүбүлүкэбит олоҕун бэйэтэ оҥостор, дьоно-сэргэтэ оннук кыахтаах диэн өйдүөх тустаахпыт. Сылгы бэлиэтэ мээнэҕэ буолбатах.
Өрөгөй ырыата – ис хоһоонунан инники икки өйдөбүллэри толорон-ситэрэн биэрэр диэн өйдүүбүн.
Өрөспүүбүлүкэбит үс ытык бэлиэтэ: былааҕа, дьаралыга, өрөгөйүн ырыата — норуот сарсыҥҥылаах буолуутун саныырын, өйдүүрүн, онно дьулуһарын ытык бэлиэтэ буолар диэн саныах тустаахпыт.
Өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннаһа, норуот судаарыстыбаннаһа диэн өйдөбүл бүгүн, бэҕэһээ эрэ үөскээбит буолбатах. Чуолаан сахаҕа Улуу Ил диэн аатынан сылдьар. Ол аата, Үөһээ Айыылары, тулалыыр эйгэлэри кытары иллээхтик-эйэлээхтик олоруу диэн. Улуу Ил — Аан дойдуну, айылҕаны, дьону-сэргэни кытары иллээхтик-эйэлээхтик олоруу үс ытык бэлиэтэ. Үрүҥ Күн, Дьөһөгөй оҕото уонна Өрөгөй ырыата.
Үс ытык бэлиэни биһиги өбүгэлэрбит былыр былыргыттан Улуу Ил диэн өйдөбүлүнэн илдьэ сылдьаллар. Ол аата, биһиги мэлдьи бүгүҥҥүнү, сарсыҥҥыны уонна уруккуну кытта эйэлээх өйбүт-санаабыт буолар.
Гаврил Андросов, “Чолбон” сурунаал сүрүн эрэдээктэрин солбуйааччы, поэт:
—Сахабыт сирин былааҕа, мин санаабар, биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр олус барсар. Үрүҥ күн түҥ былыргыттан ыла саха омук итэҕэлигэр, олоҕу көрүүтүгэр, сиэригэр-туомугар, менталитетыгар тирэҕирэр. Итиэннэ, былаахпыт аҥара киэҥ нэлэмэн күөх халлааны көрдөрөрө төрүт өйдөбүлбүтүн эрэ буолбакка Арктиканы, Хотугу полюһу эмиэ бэлиэтиир. Манна даҕатан аҕыннахха, судаарыстыбаннас – ил өйдөбүлэ, былаах – дуоҕа сахаларга нуучча кэлиэн иннинээҕиттэн баарын, бэрт дириҥ силистээҕин-мутуктааҕын, тылбыт-өспүт, үһүйээннэрбит, сиэрбит эрэ буолбакка, кэккэ историческай докумуоннар кэрэһилииллэр. Холобур, нуучча хаһаактара сахалар дуоҕалаахтарын ахтыбыттара биллэр. Оттон дуоҕа Ил кэрэһитэ.
Дьаралык – өбүгэлэрбит өссө төгүл былаахтаахтарын кэрэһилиир. Өлүөнэ баһыгар былыр соһоҕонон ойууламмыт аттаах, дуоҕалаах киһи – өбүгэлэрбит былыргы иллэрин баһылыга, күн бүгүн дьаралыкка киллэриллэн сылдьар. Дьаралыкка аттаах, дуоҕалаах киһи ойууламмыта, мин көрүүбэр, истиэпкэ олорбут норуоттар, түүрдэр геральдикаларын сиэригэр сөп түбэһэр. Бу бэлиэ биир өттүнэн, Өлүөнэ баһа былыр биһиги өбүгэлэрбит бас билэр сирдэрэ, өрүстэрэ буоларын биитэр, ханнык эрэ былыргы көс биистэр улуу империяларын састаабыгар киирэ сылдьыбытын туоһулуур.
Өрөгөй ырыатыгар биири бэлиэтээн этиэм этэ. Быйыл саха омук уонна Саха сирин официальнайа суох гимнэ буолбут Алампа тылларыгар, Адам Скрябин матыыбыгар айыллыбыт “Саха ырыата” 100 сылын туолар. “Саха ырыата” – араас кэмҥэ араастык сыаналаммыт, биир өттүнэн саха көҥүлү, кырдьыгы туруулаһыытын бэлиэтэ буолбут айымньы, ааптардарын, ону тэҥэ бу ырыаны ыллаабыт үгүс дьону да толук гыммыт сүдү айымньы, саха литературатын уонна муусукатын чыпчаала буолар. Онон “Саха ырыата” үйэлэргэ умнуллуо суоҕа уонна билиҥҥи Өрөгөй ырыатын “убайын” быһыытынан сыаналаныаҕа.
Биһиги корр., «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru