Хас биирдии киһи олоҕор кэннин хайыһан, ааспыт кэмнэрин ырытан, ымпыктаан көрөр түгэннэрдээх буолар. «Үөһэттэн бэриллибит олохпун хайдах олордум, кэннибэр хаалар кэнчээри ыччаттарбар туох кэскиллээҕи оҥордум?» – диэн толкуйдуур. Бэйэтин ыччаттарынан эрэ буолбакка, элбэх киһи тапталынан уонна билиниитинэн олорор дьон баар буолаллар. Кинилэргэ мин артыыс идэлээх дьону киллэриэхпин баҕарабын.
edersaas.ru
Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх артыыһа, Б.Ойуунускай аатынан Саха тыйаатырын артыыската Прасковья Павловна Адамованы-Күн Чүүйэни билбэт киһи суоҕа буолуо. Кини тыйаатыр сыанатыгар үлэлиэҕиттэн ыла төһөлөөх араас биһирэмнээх да, омсолоох да дьоруойдар олохторун олорон кэлбитэ буолуой? Хайа баҕарар артыыс идэтигэр мунньуммут баайынан кини оруоллара буолар.
75 сыллааҕыта күн сирин көрбүт Прасковья Павловналыын кэпсэтиибит, биллэн турар, кини оҕо сааһыттан саҕаланна.
Кэрэни кэрэхсии кэлбиппин
– Хайа баҕарар киһиэхэ олоҕун тухары оҕо сааһа умнуллубат. Оҕо сааскын санаатыҥ даҕаны, эйиэхэ күн сирин күндүтүн ууммут күндү киһигин – ийэҕин ахтан-санаан кэлэҕин. Ийэм Александра Михайловна Макарова ыарахан олохтоох этэ. Эдэр сааһыгар огдообо киһиэхэ, мин аҕабар кэргэн тахсыбыта. Аҕабыт урукку икки кэргэнигэр оҕото суох эбит, оттон ийэбин ылан баран, элбэх оҕону төрөппүттэр. Иитэр оҕолорунуун холбоон, 9 оҕону көрбүттэр. Аҕам наһаа сымнаҕас майгылаах, элбэх саҥалаах этэ. Лабаар диэн таптал ааттааҕа. Хаартылыыр идэлээҕэ. Арыт сүүйтэрэрэ, арыт 2-3 ынаҕы тэҥҥэ сиэтэн аҕалара. Кэлин хараҕынан көрбөт буолбута. Ийэм барахсан 18 сылы быһа аҕабын сиэтэ сылдьан от оттууллара, дьиэ ис-тас үлэтигэр сылдьаллара. Чүүйэҕэ бэйэбит балаҕаннаах этибит. Ийэм оҕолоро утуу-субуу өлөн испиттэр. Мин эмиэ кыра сылдьан рахиттаах этим. Наһаа улахан истээх, арбаҕар баттахтаах, кип-киэҥ харахтаах кыыс оһох кэнниттэн быктахпына, чөчүөккэҕэ маарынныыр үһүбүн. Олох хойут хаампытым, ол гынан баран, тылбынан-өспүнэн сүрдээх чобуо этим. Аттынааҕы ыалларбын кэрийэ сылдьан, кэпсээн эгэлгэтин кэпсиирим, барыларын хос ааттарынан билэрим. Ийэм аһаҕас эттээх быһыылаах этэ, хотон кэннигэр тахсан сүллүүкүнү иһиллиирэ. Төрүттэрбитин ырыттахха, кини өттүттэн күүстээх удаҕаттар, ойууннар бааллар эбит. Баҕар, ол сүллүүкүттэри кытары “кэпсэтэн”, кэлин кини аатын ааттатыахпын билээхтээбитэ буолуо. Арыый улааппытым кэннэ биир кырдьаҕас көрсөн: “Хайа, тыыннаах ордубут эбиккин дуу, биһиги эйигин да өллөҕө диибит ээ”, – диэбитин өйдүүбүн.
Күн күбэй ийэбэр махталым муҥура суох. Төһө да ас-таҥас кырыымчыгын иһин, ийэм сиртэн сэрбэйиэхпиттэн ыла, сибэкки курдук симээн, биэбэйдээн улаатыннарбыта. Кини олус аһаҕас майгылааҕа, аһара ыалдьытымсах этэ. Мэлдьи дьукаахтаах олорорбут. Кэлин артыыс буолан баран, Усуйаанаҕа гостуруолга сырыттахпына, хаһан эрэ биһиэхэ дьукаах олорбут киһи миигин билэн, ийэбэр махталын биллэрэн, кырса бэргэһэ бэлэхтээбитэ. Ол курдук, ийэм барахсан киһиэхэ барытыгар үтүөнү баҕарар, киһи кыһалҕатын өйдүүр амарах дууһалаах этэ. Ийэм баар буолан, чугас дьонум уйаҕас тапталларыгар сууланан, бар дьонум сылаас сыһыаннарыгар уйдаран улааппытым. Күн сириттэн күрэммитигэр бүтэһик суолугар атаарыыга кулуупка баппат элбэх киһи кэлбитэ элбэҕи этэрэ буолуо… “Мин ийэм тиһэх күннэригэр кинини ыарыылыахтаахпын” диэн бигэ эрэллээх киһи, эмискэ суох буолбутугар олус хомойбутум. Тымыра быстан, ыарыылаппакка эрэ түргэнник суох буолбута.
— Сорохтор “айылҕа биэрбит ханнык эрэ бэлэҕэ бэйэтэ да билбэтинэн идэҕин таларгар сирдиир” диэччилэр. Эн артыыс буоларгар оҕо сааскар олук уурбут туох эрэ ураты бэлиэ баар этэ дуо?
-Ону-маны барытын тупсаран, киэргэтэн көрөр дууһалаах этим, сырдыкка, кэрэҕэ тардыһарым, артыыс буолуохтааҕым оччолортон да биллибитэ быһыылааҕа. Чүүйэни аллараа түстэххэ, бүтүннүү хатыҥҥа сууламмыт, ааттыын да Хатыҥнаах диэн алааска олорбуппут. Соҕотоҕун айылҕаҕа баран хааларым. Сыһыыга үрүмэччилиин сырсарбын, хонууга күөлэһийэ оонньуурбун туохтааҕар да ордорорум. Ол сылдьан үөнү-көйүүрү, хатыҥнары кытта кэпсэтэрим. Аны ис сүрэхпиттэн иэйэн-куойан туран ыллыырым. Ийэм ону: “Мээнэ ыллаама, сир иччитэ сөбүлүө суоҕа”, – диэн сэмэлиирэ. Арай биирдэ түһээтэхпинэ, биир улахан да улахан эр киһи миигин үөһэттэн ынырык кытаанах хараҕынан көрбүтэ. Оо, мин онно куттаммыппыан! Сарсыарда туран ийэбэр кэпсээбиппэр: “Дьэ, ити иччи эйигин сэрэттэҕэ”, – диэбитэ. Билигин санаатахпына, ийэбит биһигини оройго охсо-охсо үөрэппитэ суох эрээри, сылдьан эрэ олох муударастарыгар, көстүбэт кистэлэҥнэригэр иитэ сылдьыбыт эбит.
Оскуолаҕа үөрэнэ сырыттахпына, уус-уран самодеятельноска куруук кытыннарар этилэр. Кэлин куоракка эдьиийбэр олорон үөрэммитим. Оччолорго оҕо аймах кутун туппут “Пионерскай саһарҕаны” “Амма эбэ” диэн ырыабынан аһар этим. Артыыска Анна Егорова: “Бу кыыс ыллыыһы”, – диэн сэргиир этэ. Куолаһым уларыйар кэмигэр наһаа ыллатаннар дуу, хайдах дуу, кэлин ыллаабат буолбутум. Хоһоон ааҕарым. Кэрэни кэрэхсиир буоламмын, ыраас халлааны одуулуурбун сөбүлүүрүм. Оччолорго артыыс диэн идэ баарын билбэтэрбин да, артыыс буолуом диэн ыра санаа оҥосторум.
-Артыыс буоларгар сүбэ-ама буолбут уонна махтанар дьонноруҥ кимнээҕий?
-Мин ССРС норуодунай артыыһа Дмитрий Ходулов, САССР уонна РСФСР үтүөлээх артыыһа Федот Потапов сүбэлэрин-амаларын, үөрэхтэрин ылынан, кинилэри кытары бииргэ алтыспыт дьоллоохпун. Федот Потапов үлэлээбит кэмигэр араас хабааннаах, бэйэ-бэйэлэригэр маарыннаспат оруоллардааҕым. Кини аҥаардас Иван Гоголев айымньыларынан туруорбут испэктээктэригэр “Наара суохха” Күндү Күлүүгү, “Кэрэ эйгэтигэр” Аняны, “Ытык аналга” Таҥара Кийиитин уо.д.а. оонньообутум.
-Ураты суоллаах-иистээх режиссердары, артыыстары кытары үлэлээн кэллэҕиҥ?
-Кырдьык, мин айар суолум олус интэриэһинэйдик саҕаламмыта. 1966 сыллаахха Москватааҕы М.Щепкин аатынан театральнай училищеҕа үрдүк үөрэҕи бүтэрэн кэлбит оҕолор бары тутуспутунан Ньурбаҕа барбыппыт. Миигин Саха тыйаатырыгар хааллара сатаабыттарын, тоҕо эрэ, сөбүлэспэтэҕим. Оччотооҕу патриоттуу иитиллиим билиннэҕэ. Тоҕо мин оҕолорбуттан хаалыахтаахпыный диэн өһүргэнии бөҕө буолбутум. Ньурбаҕа үлэлээн баран, аны Майа норуодунай тыйаатырыгар режиссерунан, кэргэним Савва Алексеевич худуоһунньугунан ананан кэлбиппит. Улуустарга үрдүк үөрэхтээх үлэһиттэри олохсутуу бэлиитикэтэ бара турара. Режиссер быһыытынан маҥнайгы үлэбинэн Реас Кулаковскай “Аан аһылынна” диэн арамаанын инсценировкалааһыным буолбута. Саамай эдэр сааспар сэттэ сыл устата Майаҕа үлэлээбиппиттэн олох кэмсиммэппин. Манна үлэ үгүс үөрүйэҕин мунньуммутум күн бүгүнүгэр диэри туһалыы сырыттаҕа. Дьон-сэргэ ытыктабылын ыларыҥ, аймах-уруу махталын истэриҥ туохтааҕар да күндү.
Федот Федотович педагог-режиссер этэ. Биһигини артыыс да, киһи да быһыытынан ииппит улахан өҥөлөөх. Хас биирдии артыыска сылаас сыһыаннааҕа, артыыһы кытары биирдиилээн үлэлиирэ. Кини үтүө үөрүйэҕин Василий Фомин салҕаабытыттан үөрбүппүт. Урут артыыстары оонньообут оруолларынан билэллэрэ, онтунан үтүөлээх аакка-суолга тиксэрэ. Ардыгар испэктээги буолбакка, артыыс оонньуутун көрө кэлэллэрэ. Хас биирдии көрөөччү сүгүрүйэр артыыстаах буолара. Кэлин Гериатрия балыыһатыгар сыттахпына, биир кырдьаҕас эмээхсин кэлэн: “Оо, Эн Адамоваҕын дуо? Көрөр күннээх эбиппин ээ. Эн тоҕо ыалдьаҕын? Биһиэхэ наадаҕын эбээт!” – диэн улаханнык долгутан турар. Арыт, оптуобуска билбэт да дьонум: “Хайа, тоҕо оонньообот буоллуҥ? Биһиги эйигин көрүөхпүтүн баҕарабыт”, – дииллэр. Оччоҕо хайдах да хоруйдуоххун билбэккин, табыгаһа суох балаһыанньа үөскүүр. Ол эрэн, эйигин умнубаттара, күүтэллэрэ истиэххэ олус үчүгэй. Айар куттаах дьон бэйэбит да наһаа уйаммыт, кыраттан да үөрэбит, хомойобут. Эйгэбит оннук буоллаҕа. Тыйаатырга дьахталлар олус элбэхпит. Биир испэктээккэ саамай элбээбитэ түөрт дьахтар оруола баар буолуон сөп. Онон, оруол хайдах мэлдьи тиксиэй, сороҕор дублердуугун. Олох иннин диэки баран иһэр. Онон, артыыс киһиэхэ хас биирдии чаас, күн улахан оруолу ылар. Миигиттэн куруук: “Эн ханнык оруолу оонньуоххун баҕарыаҥ этэй?” диэн ыйытааччылар. Баҕа диэн баһаам этэ буоллаҕа дии. Мин ити ыйытыкка хаһан да арыллааччым суох. Ол – мин ис санаам кистэлэҥэ.
Бииргэ үлэлэспит артыыстарым туһунан этэр буоллахха, бириэмэ бэйэтэ көрөн биэрэр быһылаах дии саныыбын. Д.Ходулов, Е.Ефремов, Л.Сергучев хайдахтаах курдук куоластаах, быһыы-таһаа мааны дьоно этилэрий? “Айылҕаттан талааннаах дьон” диэн кинилэри этэллэрэ буолуо. Билигин Д.Ходулов, Г.Колесов курдук артыыстар тахса иликтэр дии саныыбын.
-Артыыс хаһан да оонньообутуттан астыммат, “арыый атыннык оонньуохтаах этим” диэн санаа кинини куруук үүйэ-хаайа тутар диэччилэр.
-Оннук бөҕө буоллаҕа дии. Артыыс хаһан да биирдик оонньообот. Мин оонньуу сылдьан кыра да албын баар буоллаҕына, бэйэбин ол түгэҥҥэ тутан ыларым. Сыыһа-халты оҥорбутуҥ аһара атахтыыр. Миэхэ оруолбун наһаа сөпкө арыйдым диэн санаа хаһан да киирбэтэҕэ. Оонньоотоҕуҥ аайы, өссө тупсарар кыраасканы көрдүүгүн. Уопсай маассаҕа оруоллаахпыттан астынабын. Ол аата, мин артыыс быһыытынан үлэлиибин, дуоһуйууну ылабын. “Сааскы кэмҥэ” Даарыйа хотун (Александра Иванова) кэннигэр туран зонтик тутааччы дьахтар буолбутум. Кэлин Александра Иванова суох буолбутун кэннэ кини оруолун миэхэ биэрбиттэрэ. Улахан артыыс оонньообут оруолугар ылсыһар ыарахан этэ. Тоҕо диэтэххэ, көрөөччү бу оруолга кинини көрө үөрэнэн хаалар. Кини баар эрдэҕинэ, сыанаҕа бииргэ оонньуу сылдьан хайдах оонньуурун көрө-истэ, тэҥҥэ үлэлэһэ сылдьар буоларым. Мин санаабар, дублер диэн кини туттарын-хаптарын хатылааһын, үүт-маас түһэрэн ылыы диэн буолбатах. Дьоруойуҥ сүрүн санаатын биэрэҕин, арай, көрөөччүгэ тириэрдииҥ араас буолар. Александра Дмитриевна дууһата син биир биһигини кытары сырыттаҕа. Ол иһин, кини оруолун ыларбар испэр көрдөспүтүм, киниттэн “көҥүллэппитим”.
-Өрөспүүбүлүкэбитигэр эрэ буолбакка, Арассыыйаҕа, аан дойдуга биллэр-көстөр буолбут оҕолоргутун иитэргитигэр туох кистэлэҥнээх этигитий?
-Оҕолорбутун иитэрбитигэр ийэм оскуолата бэрилиннэҕэ. Гостуруолга сырыттахпына, оҕолорбут ийэ-аҕа көрүүтэ суох хаалаллара мэлдьэх буолбатах. Мин оҕолорум эрэ этэҥҥэ сылдьалларыгар куруук таҥараттан көрдөһө сылдьарым. Кинилэри мөхпөккө-эппэккэ, бэйэлэрин суобастарыгар оонньоторум. “Чэ, кытаат”, – диэн буолара. Билигин оҕолорум дьоһун дьон буолбуттарыгар Таҥараҕа махтанабын. Кини көрөн-истэн, араҥаччылаан баччаҕа кэллэхпит. Ийэм уонна мин оҕолорбутун иитиибит кистэлэҥнэрэ кинилэр ыччаттарыгар салҕанан иһиэҕэр баҕарабыт.
-Айыы сиригэр түспүт алгыстаах күҥҥүнэн өссө төгүл эҕэрдэ. Доруобуйа тупсан, үтүөнү эрэ түстээн, үйэлээҕи үксэтэ тураргар баҕарабын.
Надежда ЕГОРОВА, “Саха сирэ”, edersaas.ru