Саха норуотун бастакы профессиональнай, литературнай кириитигэ Егор Петрович Шестаков – Эрчимэн 1927 сыллаахха ыам ыйын 31 күнүгэр Мэҥэ Хаҥалас Холгума нэһилиэгин сиригэр-уотугар күн сирин көрбүтэ. Тыыннаах бэйэтэ баара буоллар 95 сааһын туолуо этэ.
Егор Петрович Шестаков-Эрчимэн Дьокуускайдааҕы художественнай училищены бүтэрбит буолан, ускуустуба уонна литэрэтиирэ эйгэтин эдэр сааһыттан дьүөрэлии тутан өйө-санаата сайдыбыт киһи этэ. Мин кинини эстет быһыытынан өрүү үрдүктүк сыаналыыбын уонна сахаҕа тэҥнээҕэ суох киһинэн ааҕабын. Ити этэрим кини суруйбут киритиичэскэй үлэлэринэн, литэрэтиирэ эйгэтин дириҥник хорутан өйдүүрүнэн бигэргэтиллэр.
Дьокуускайдааҕы художественнай училищеҕа үөрэнэр сылларыгар Национальнай архыып пуондаларын көрөн-истэн кэниспиэктээбит тэтэрээттэригэр оччотооҕу эдэркээн Егор Петрович бэлиэтээһиннэрин оҥорбута, күннүктэригэр санаатын-оноотун эппитэ күн бэҕэһээ суруллубуттуу ырылыйан сылдьаллар. Олус интэриэһинэйдэр, ол онтон сорох өрүттэрин кэргэниттэн Александра Кардашевскаяттан ылан өрдөөҕүтэ «Чолбон» сурунаалга бэчээттэтэн турабын. Онно билбитим, өйдөөбүтүм, Егор Шестаков – ускуустуба өйдөбүлүн уонна уус-уран литэрэтиирэ көрдөбүлүн дьүөрэлиир ураты дьоҕуру үөскэтиммитин, онно эдэр Эрчимэн хайдах курдук ситэн-хотон эрэрэ дьэҥкэтик көстөр. Элбэҕи ааҕар – А.И. Софронов, А.Е. Кулаковскай айымньыларын кэниспиэктиирин таһынан, ол айымньылар ис хоһоонноруттан таһааран бэртээхэй уруһуйдары, этюдтары оҥортуур эбит. Нуучча да, омук да суруйааччыларын айымньыларын эҥкилэ суох билэр уонна олортон саха литэрэтиирэтигэр сыһыаран толкуйдааһыннара ырылхайдык көстөр.
Эрчимэн, этэргэ дылы, бэйэтин кэмин эргиирин толору ааспыт киһи – ол былаһын тухары олох, үлэ ортотугар сылдьар, эйгэтин чинчийэр-үөрэтэр дьоҕура кинини иннин хоту дэллэритэр.
Москватааҕы М. Горькай аатынан Литературнай институту «Певец горя и радости (о поэтическом наследии Алексея Кулаковского)» диэн дьупулуомнай үлэтин олус үчүгэйдик көмүскээн, 1965 сыллаахха бүтэрбит киһибит Александр Матросов аатынан холкуос бэрэссэдээтэлинэн, эмиэ даҕаны Дьокуускайдааҕы художественнай училищеҕа преподавателинэн үлэлиир. Онно уһаабатах, 1966 сылтан СГУ ИФФ саха салаатын кафедратыгар саха литэрэтиирэтин преподавателинэн үлэлиир. Олоҕун тиһэх сылларыгар «Чолбон» сурунаал кириитикэҕэ уонна публицистикаҕа салаатын сэбиэдиссэйэ этэ.
Биллэрин курдук, Е.П. Шестаков-Эрчимэн саха литэрэтиирэтин саамай кыһалҕаны көрсүбүт кэмигэр суол-иис тэлэн киирбит дьоннортон биирдэстэрэ буолар.
Өрүү умнубаппыт саха норуодунай поэта Владимир Михайлович Новиков-Күннүк Уурастыырап литературнай кириитик, эстет быһыытынан, Егор Петрович Шестаков-Эрчимэн 50 сааһын туолбутун бэлиэтиир мунньаҕар эппит тылларын:
«…Бу Эрчимэн эрбиитэ, бу Эрчимэн сүгэтэ диэн киһи араарар суоллаах-иистээх киһитэ. Кини ыстатыйалара ньулуун буолбатахтар, кычыгылатыылаах буолаллар, кырдьыгынан мөккүһэрин сөбүлүүр», – диэн олус бэргэн уонна дьиҥ кырдьыктаах тыллар.
Эрчимэн ити этиигэ толору хоруйдуур литературнай кириитик солооһуннаах суолун тутуһан, айан-суруйан ааста дии саныыбын. Биһиги сахабыт литэрэтиирэтин устуоруйатыгар «Аһаҕас санаалар», «Арай мин умайбат буолуум…», «Өрүөл кэриэһэ», «Өксөкүлээх өрүү тыыннаах», «Алгыс тылынан саҕаламмыт литература» диэн бэртээхэй литературнай чинчийиилэри кинигэлэринэн суруйан хаалларбыт өлбөт-сүппэт үтүөлээх киһинэн буолар диэн өйдөбүллээхпин.
Биһиги билэрбитинэн, тус бэйэтин күннүгэр да бэлиэтээбитинэн, Егор Петрович Шестаков-Эрчимэн саха талааннаах график-худуоһунньуга Ефим Шапошниковы кытары улахан доҕордуулара. Сыыһа өйдөөбөтөх буоллахпына, кини Ефимниин үөрэх кинигэтин ойуутун оҥоруохтаахтарын-ситэриэхтээхтэрин туһунан этэн аһарбытын ааҕан турардаахпын.
Өссө биир суолу манныгы бэлиэтиибин – литературнай кириитик киһи – айар үлэтигэр хоһоону, поэманы, сэһэни, кэпсээни суруйууну сатабыллаахтык дьүөрэлии туппутун. Ити литэрэтиирэҕэ сэдэх көстүүнэн буолар. Айар үлэ кыһалҕатын тус бэйэтинэн билбит буолан Егор Петрович Шестаков-Эрчимэн суруйааччыларга олус таба уонна сөптөөх сыанабыллары биэрдэҕэ. Биэрээри биэрэн саха литэрэтиирэтигэр төһүү уонна этаптарынан буолбут суруйууларга, холобурдаан эттэххэ, Болот Боотур «Уһуктуу» трилогиятыгар, Василий Яковлев «Өрүстэр кирбиилэрэ» арамааныгар уонна «Эрилик Эристиин реализмы оҥорор ньымалара» диэн Алексей Кулаковскайга «Өксөкүлээх өрүү тыыннаах» диэн үтүөкэннээх бэлиэтээһиннэри оҥортообута билиҥҥи биһиги литературоведениебыт киэргэллэрэ – тумулук туттар сиһилээһиннэрэ буоллулар.
Е.П. Шестаков, В.М. Новиков-Күннүк Уурастыырап эппитин курдук, кырдьыктаахтык мөккүһэрэ, айымньылар алҕастарын, кыаллыбатах өрүттэрин ыстатыйаларыгар ыйара, ону кини, тоҕо эрэ «Хотугу сулус» сурунаалга быкпыт Л. Попов «Тоҕой Сэлэ», И. Гоголев «Хара кыталык» диэн арамааннарыгар оҥортообута. Ити кириитик киһиэхэ олус табыгастаах ньыма этэ. «Хотугу сулус» сурунаалга эйэ дэмнээхтик кини оҥорбут бэлиэтээһиннэрин арамааннары суруйбут суруйааччылар төһө эмэ кинигэнэн таһааралларыгар сорох өттүн көннөрүөхтэрин-тупсарыахтарын сөп этэ буоллаҕа. Хайа күн суруйааччылар сорох ардыгар тиэтэйээччилэр, кинигэлэрин таһаартарарга дьулуһааччылар. Ол түмүгэр кириитик Эрчимэн үтүө санааттан тирэнэн эппитэ тутуһуллубата, сорох суруйааччылар бэл өһүргэммиттэрэ баар суол этэ.
Эрчимэн, дьиҥинэн эттэххэ, айымньылары «Хотугу сулус» сурунаалга эллээн-эттээн, көннөрөн, тупсаран таһаарар кыаҕы суруйааччыларга биэрэ, үөскэтэ сатаабыта кыаллыбатах түгэннэрэ баалларын санатар туһуттан ити курдук этэбин. Кини курдук суруйааччылар айымньылара бэчээккэ быгаатын кытары бүөбэйдэһэр, айымньы үчүгэй суруйуу буолуохтааҕын ыйан-кэрдэн биэрэр киһибит аны суох. Ону бэйэҕит сыаналаан көрүҥ.
Эрчимэн биир биллэр ыстатыйатыгар бэйэтин оппоненнарыгар туһаайан этэн турардаах: «Кириитикэ суоҕар туох эрэ тиийбэтин курдук буолааччы». Ол эппитэ кэллэ – сиэрдээхтик литературнай айымньылары ырытыы, кычыгылатыылаах кириитикэ адьас да суруллубат күнүгэр-дьылыгар тиийэн кэллибит. Сиэрдээх кириитикэ суоҕа оҕуста курдук көрөбүн…”
Кими да өрө көрдөрбөтөх кэмҥэ сиэрдээх тылы көтөҕөн хайдахтаах дьүүлгэ-сэмэҕэ түбэспитин «Өксөкүлээх өрүү тыыннаах» диэн кинигэтиттэн ааҕан билиэххитин сөп.
Ол айдааннаах 1950-с сылларга уус-уран айымньылары олоҕу кытары сибээһэ суох суруйаҕыт диэн ирдэбил турбута. Дьэ, бу кэмҥэ эдэркээн Эрчимэн «Аргыс тыал» диэн кэпсээннэрин кинигэтин бэчээттэтэн таһаарбыттааҕа. Ону баара, сорох үлэһиттэр тус бэйэлэрин прототиптарын ол кэпсээннэртэн була сатаан, өһүргэнэн аҕыс айдааны тарпыт түгэннэрэ эмиэ баара ээ… Бастакы саҕалааһыннара ити курдук, Күннүк Уурастыырап эппитинии, кычыгылатыылаах эбит этэ. Онон бастакы саҕалааһыныгар олоҕу, бириэмэни кытары ыга сибээстээхтик биһиги литэрэтиирэбит түөнэ маҥан түөлбэтигэр киирбит киһинэн буолар.
Аны биир суол хайысха
Е.П. Шестаков-Эрчимэн айар үлэтин эйгэтигэр баарын бэлиэтиэх этим. Ол тугуй?! Ол – кини Семен Петрович Данилов маҥнай саҕалаабыт «Сэргэлээх уоттара» диэн литературнай түмсүүнү СГУ-гар үлэлиир сыалларыттан салайбыта буолар. Айдааннаах 1950-с сыллар кэннилэриттэн. 1962 сыллаахха баартыйа обкуомун арыыйда сымнатыылаах уурааҕа тахсыбыт кэмигэр, эрэйи тэлбит саха интэлигиэннэрэ дьэ өрө тыыммыттара. Ону сүрдээх үчүгэйдик уонна сатабыллаахтык туһаммыт дьонунан Семен Данилов уонна Егор Шестаков-Эрчимэн буолаллар. Кинилэр сүбэлэрин холбоон «Сэргэлээх уоттара» литературнай түмсүү үлэтин, аны санаатахха, Саха сирин суруйааччыларын сойууһун бырабылыанньатын үлэтин былааныгар киллэрэн бэрт сатабыллаахтык салайбыттар эбит. Дьоҕурдаах эдэр ыччаты хоһооннорун дөрүн-дөрүн да буоллар «Хотугу сулус» сурунаалга бэчээттээн биһиги эдэркээн сүрэхпитин өрүкүтэн турардаахтар. Ол курдук биир бэйэм Дьуон Дьаҥылы туһунан «Ааптарын аатын ааттатар айымньы» диэн, кини ситэ суруйтарбатах «Уйбаанчык» хоһоонунан арамаанын туһунан ыстатыйам «Хотугу сулус» сурунаал 1970 сыллааҕы нүөмэрдэриттэн биирдэстэригэр тахсыбыта, оччотооҕу эдэр киһиэхэ үчүгэйэ сүрдээх этэ. Ону тэҥэ, уолаттары, кыргыттары кытары биир төгүллээн эмиэ ити сурунаалга хоһооннорбут, Илья Баишев «Отонноох оҥоойук» диэн бастакы сэһэнэ (бу айымньыны «Сэргэлээх уоттарыгар» ыалдьыттаабыт Софрон Петрович Данилов олустук хайҕаабыта, онно айымньыга ыт оҕото тоҥон аан таһыгар ибигирии олорорун ойуулааһына табыллыбытын хайҕаабытын өйдөөн хаалбыппын). Оннук тэрээһиннээхтик үлэлээһин түмүгэ саха литэрэтиирэтигэр Урсуну, Ойукуну, Идэлгини, Илья Баишевы, Егор Неймоховы, о.д.а. биэрдэҕэ. Ити курдук санаан көрдөххө, норуодунай суруйааччы Ойуку бэлиэтээн эппитин курдук, Эрчимэн оскуолатын кэрдиис кэмэ биһиги сахабыт литэрэтиирэтигэр баара, ону мин даҕаны бигэргэтэбин.
Эрчимэн устуорук Г.П. Башарины олус үрдүктүк тутан бэлиэтиир киһитэ этэ, бэл, оннооҕор биир түгэҥҥэ кини туһунан арамаан суруйуом диэн турардаах. Ону биһиги «Сэргэлээх уоттарын» уоттаах хардаҕастара (Гаврил Филиппов бэлиэтээһинэ) дириҥник өйдүүбүт уонна саха литэрэтиирэтигэр төлөнүллүөхтээх иэс курдук ылынабыт, хаан-уруу литэрэтиирэбитин сайыннарыы, көмүскэһии суолугар турунуубут Эрчимэнтэн саҕаламмыта диир толору бырааптаахпыт.
Сүрдээх көхтөөх этибит. Илиинэн суруллубут «Сэргэлээх уоттара» диэн истиэнэ хаһыатыгар хоһооннорбутун таһаараллара. Биирдэ улахан күрэхтэһии буолла. Урсуннаах үөрэхтэрин бүтэрэллэрэ чугаһаабыт устудьуоннар уонна биһиги – соторутааҕыта үөрэххэ киирбиттэр. Биһиги кыайтарбыппыт – 36 эрэ миэтэрэ уһуннаах истиэнэ хаһыатын холбут уһулла сыһыар диэри күннэри-түүннэри суруйан олорор уопсайбыт истиэнэтигэр ыйаабыппыт. Урсуннаах гиэнэ 44 миэтэрэ уһуннаах хаһыат буолбут этэ, эчи, бэйиэттэрэ үчүгэйдэрэ сүрдээх – Варвара Потапова, Иннокентий Левин (арааһа, хаһыаты кини киэргэттэҕэ быһыылааҕа, уруһуйдьут этэ).
Биһиги көлүөнэ дьоно 1950-с
сыллар дуолан охсуһуулара ааһан, 1962 сылтан саҕаламмыт сымнааһын буолбутун, саха интэлигиэнсийэтэ саба түһүүлэртэн тыын ылбыт кэмигэр СГУ ИФФ саха салаатыгар үөрэнэ киирбит буоламмыт, туох мөккүөрдэр мөҕүрээн ааспыттарын билэр-өйдүүр этибит. 1960-с сыллар ортолоруттан саха литэрэтиирэтин устуоруйатын саҥалыы таһымтан сырдатыыга дьулуһуу улааппыт кэмэ этэ. Саха литэрэтиирэтин көннөрүллүбүт «Очерката» биһиги үөрэнэр сылларбытыгар тахсыбыта, биллиилээх аҕа суруйааччыларбыт А.Кулаковскай, Эллэй, Күннүк Уурастыырап айар үлэлэригэр анаммыт бастакы үлэлэр Эрчимэн «Певец горя и радости (о поэтическом наследии А.Е. Кулаковского)» диэн дьупулуомнай үлэтэ Москватааҕы
М. Горькай аатынан Литературнай институкка көмүскэммитэ, Николай Копырин уонна Егор Алексеев үлэлэрэ, Г. Боескоров саха кэпсээннэрин композициятын туһунан монография суруйан чинчийиитэ кинигэлэринэн тахсыбыт сыллара этилэрэ. Ити курдук соргулаах сылларга биһиги эдэр сааспыт күүрээннээх сыллара ааспыттара диэн этэрим оруннаах. Ити эйгэбит эргийэр киининэн учууталбыт Егор Петрович Шестаков-Эрчимэн этэ.
Эрчимэн тиһэх дьаһалын толоруум
Саха биллиилээх кириитигэ, бэйиэтэ, публициһа Егор Петрович Шестаков-Эрчимэн 1996 сыл инниттэн улаханнык ыалдьыбыта. «Чолбон» сурунаал кылаабынай эрэдээктэрэ, норуодунай суруйааччы Василий Семенович Яковлев-Далан 1995 сыл ахсынньытыгар Чурапчыга кэлэ сылдьан, миэхэ анаан-минээн таарыйбыта, хонуктаабыта. Норуодунай суруйааччы сыаллаах-соруктаах кэлбит этэ.
– Доҕоор, Сэмэн, Егор Петровичпыт уһуннук ыарыйда. Быйылгы кыстыгы туораабат киһи буолла быһыылаах… (мин бэлиэтээһиним – С.Т.). Эҥин араас буолар түбэлтэтигэр эйигин «Чолбон» сурунаалга чугаһата тураары гынабын. Онон бу ыйынан Дьокуускайга киир, Василий Кириллини кытары кэпсэтэн «Саха сирэ» хаһыакка үлэҕэ ылларыаҕым. Үлэһит киһигин, быйыл киирбэтэххинэ, чурапчылар эйигин ыытыахтара суоҕа, – диэтэ Далан.
– Куттанабын. Эрчимэн оннугар киирдэ диэн айдаарыахтара. Ону уһугулаан сытар киһи ыараханнык ылыныа суоҕа дуо?
– Былыр-былыргыттан үчүгэй үлэһити үчүгэй үлэһитинэн солбуйар үгэс баар. Киир. Ким да, тугу даҕаны диэхтэрэ суоҕа, өйдөөх-төйдөөх киһи. Өйдүөҕэ.
Кэпсэтиибит итинэн бүппүтэ. Мин Дьокуускайга киирбитим, үлэ булан үлэлээбитим. Ону баара, сорох дьон Эрчимэн кулгааҕар отой атыннык сиэллээн-кутуруктаан тиэрдибиттэр. «…Эн өлөргүн үөрэнээччиҥ Сэмэн Тумат Чурапчыттан киирэн кэтэһэ ахан сылдьар…» – диэн бэрт бөрүкүтэ суох ис хоһоонноох тиэрдибиттэр этэ. Кыбыллыы гиэнэ кытаанаҕа онно буолбута.
Ким кинилэргэ эппитэй, онто да суох эрэйгэ тэбиллэн сытар Эрчимэн миэстэтин бүгүн-сарсын ыла охсорго дьулуһабыт диэн. Ким кинилэртэн уһугулаан сытар киһиэхэ тиийэн бу курдук баттыгастаахтык, сэнэбиллээхтик тылла-өстө көтөх диэн көрдөспүтэй?!
Каадыры солбуйууга, туһааннаах дьыалаҕа сөптөөх киһини булан туруоруу, оннук киһини бэлэмнээһин былыр-былыргыттан сиэрдээхтик, оруннаахтык оҥоһуллара диэн баар ээ. Ол тустаах киһини атаҕастааһыҥҥа турунууттан, арааһа, лаппа уратылаах соҕус буолуохтаах этэ. Ким даҕаны Эрчимэн өлөрүн күүтэр интэриэһэ суоҕа. Бары аһынарбыт, бары өйдүүрбүт сөбүлүүр, убаастыыр киһибит бүтэр уһуга күнтэн-күн чугаһаан иһэрин… Солбуһугу бэлэмнээһин курдук сиэрдээхтик көрүллэр боппуруоһу “үрэн-тэбэн”, “сиэллээн-кутуруктаан” биэрии суолугар туруммуттар бэрт судургу да дьыаланы сиэри таһынан күүркэппиттэрэ. Эрчимэни да, биһигини даҕаны аһымматахтара. Дьиҥэр, кинилэр Эрчимэҥҥэ, олус толоостук, сэнэбиллээхтик сыһыаннаспыттара. Бэйэлэрин ис дьиҥнэрин ырылхайдык көрдөрбүттэрэ. Өһүргэппит буолуохтарыгар сөп. Көрөн турбут суох эрээри, ону мин Эрчимэн тиһэх дьаһалыттан сэдиптээн өйдөөбүтүм.
Егор Петрович Шестаков-Эрчимэн ИФФ саха салаатыгар үөрэппит учууталларбыттан биирдэстэрэ. «Сэргэлээх уоттара» диэн саха литэрэтиирэтин кыһатынан буолбут литературнай түмсүүнү өр сылларга салайбыта. Биир кэмҥэ түмсүү старостатынан талларан үлэлэтэ сылдьыбыттааҕа. Олус үчүгэй учуутал этэ. Кириитик быһыытынан тэҥнээҕэ суох дириҥ култууралааҕа, чүөмпэ өйдөөҕө. Саха литэрэтиирэтин адьас эдэр сааһыттан көмүскэһии суолугар туруммут, бары кыһалҕаны тэҥинэн сүксүбүт киһи этэ. Үтүөтэ-өҥөтө туохха сытарый диэн ыйыталлар, саха литэрэтиирэтин көмүскэнэр, пропагандаланар, суруйар-айар эйгэтин тэрийсибит дьиҥнээх литературнай кириитик диэх этим.
Эдэр ыччаты кытары тапсан үлэлиирэ. Айымньыларбытын ырытара, үчүгэйдэрэ диэбитин өрөспүүбүлүкэ хаһыаттарыгар, «Хотугу сулус» сурунаалга таһаартарара, киирии тылыгар эдэр ааптардары билиһиннэрэрэ. Литэрэтиирэ туһугар кырдьыксыт буоларга үөрэтэрэ-такайара. Биһиги кэлиҥҥи сылларга үлэлээһиммитин кэтээн көрөр эбит этэ. «Мин эһиги тускутунан суруйар санааҕа кэлэн эрэбин» диэн биир түгэҥҥэ этэн аһарбыттааҕа, мээнэҕэ эппэтэх буолуохтаах. Үйэтэ уһаабыта буоллар, тугу эмэ бэлиэтиирэ, суруйара хаалаахтаатаҕа.
Егор Петрович Шестаков-Эрчимэн төрөөбүтэ 75 сылыгар анаан, кини саха литэрэтиирэтин иннигэр үтүөтүн-өҥөтүн бэлиэтээн «Ил Түмэн» парламент хаһыатыгар түөрт балаһаҕа «Эрчимэн» диэн ыстатыйаны суруйан бэчээттэппитим. Оттон бу бэлиэтээһиним олортон чыҥха атын хайысханы тутуһар. Ону ааҕааччы сыаналыаҕа, өйдүөҕэ дии саныыбын.
Күн-дьыл ааһан испитэ. Испэр курутуйарым. Өлөн эрэр Эрчимэни аһынарым. Тиийэн ньиччи-бааччы кэпсээн биэриэхпин баҕарталаан да ылбыт түгэннэрдээҕим. Эмиэ даҕаны сүр-кут баттатарым, дьулайарым. Мөҕүллэн-этиллэн хаалыам диэн куттанарым. Аны бырастыыласпакка хааларым миэхэ ыар баттыгынан буолбута… Бөрүкү үчүгэйэ суох тыл-өс эриэн үөннүү сыыллара… Тыҥааһын улааппыта. Санаа-оноо баттаабыта. Ол эрээри, боппуруос олус судургутук сотору кэминэн быһаарыллыбыта. Онуоха бастакы хардыыны Эрчимэн бэйэтинэн оҥорбута.
Кулун тутар 16 күнэ. Бэйиэт Урсун миигин Эрчимэн ыҥыртарбытын эппитэ. Адьас ыксаан сытаахтыыра. Мин симитинним даҕаны, кырдьыгынан эттэххэ, куттанным даҕаны. Бу сордоох баара, кини курдук чүөмпэ өйдөөх, эҥсиилээх тыллаах киһи өлүөн иннинээҕи хомун, хомойуутун, мөҕүүтүн-этиитин истиэх бэйэм буоллаҕа. Оччотугар туох быһаарыныыны ылабыный, барабын дуу, барбаппын дуу диэн санаа үүйэ-хаайа туппута. Эрчимэн сахалыы майгылаах-сигилилээх киһи буолуохтаах. Өбүгэ үгэһинэн буоллаҕына, өлөн эрэр киһи дириҥник хотуо суох тустаах. Чопчу туохха наадыйан ыҥыртарбытын, аман өһүн этиэхтээх. Оттон кыыһырар-абарар, үчүгэйи санаабат буоллаҕына утарсыаҕым, туох боппуруоска, ким хайдах кыбыппытын ньиччи кэпсээн биэриэҕим диэн бэрт дьиибэ хардааччы санааны ылыммытым.
Өлөн эрэр киһи ыҥырдаҕына – тиийиэхтээххин. Таҥараҕа кириэстэнээт, быстыам дуу, ойдуом дуу, эмиэ да аһыныы, эмиэ да абарыы аргыстаах Эрчимэн дьиэтин диэки нөҥүө күн сарсыардатыгар түһүнэн кэбистим.
Тиийдим. Кэргэнэ Александра Николаевна Кардашевская көрүстэ. Эрчимэн үлэлиир хоһугар сытар эбит этэ. Киирдим. Егор Петрович төҥкөй диэн илиитин хамнатан көрдөрөөхтөөтө. Мөлтөөбүт куолаһынан, ыарыытын кыатана сатыы-сатыы төҥкөйөн биэрбиппэр эттэ:
– Сэмэн, дорообо. Үөрэппит уолум буолаҕын. Өлөн эрэбин. Бу күннэргэ быһаарылларым буолуо. Убайдарыҥ кинигэлэрин бэркэ оҥорон таһаартаатыҥ. Мин 70 сааспын туолар кинигэбин кыайан оҥорботум. Ону эн оҥор диэн кэриэспин этээри ыҥыртардым. Хайыыгыный, ылынар инигин, – диэтэ.
– Егор Петрович, мин дириҥник өйдөөтүм ээ… — кэҥии-уһуу сатаан этэбин.
– Сарсын бу кэмҥэ кэлээр…
– Сөпкө өйдөөтүм. Сөп кэлиэҕим. Егор Петрович, кытаат, тулуйа сатаа… Кинигэбит торумун бииргэ оҥоруо этибит. Сүбэлиэҥ-амалыаҥ этэ буоллаҕа… – диэтим үөрбүппүн биллэрээрибин уонна санаабын даҕаны көтөҕөөрүбүн.
Егор Петрович муҥнаах кэргэнин уонна миигин көмөлөһүннэрэн наадатыгар тура сылдьаахтаата. Уҥуоҕа-иҥиэҕэ ыараабыта сүрдээх. Оронугар бэркэ сэрэнэн, өйөөн-убаан сытыардыбыт.
– Чэ, сөп. Сарсын баччаҕа кэлээр… Кумааҕыларбын Александра бэлэмниэҕэ. Күүтэбин…, – диэхтээтэ, кылгастык да буоллар тура сылдьыбытыттан илистибит муҥнаах. Итинэн уһугулаан сытар Эрчимэнниин кэпсэтиибит бүппүтэ.
Нөҥүө күн болдьоспут кэммэр тиийбитим, өйүн сүтэрэн сытаахтыыра… Өлөн эрэрэ. Дьиэҕэ Александра Николаевна уонна Моисей Дмитриевич Ефимов бааллара…
Сотору кэминэн Урсун кэлбитэ. Ибир-сибир кэпсэтэрбит. Ити күн – кулун тутар 7 күнүгэр киэһэ 5 чааска 1996 сыллаахха Егор Петрович Шестаков-Эрчимэн сүрэҕин тэбиитэ үйэ саас тухары тохтообута.
Куоракка бырастыылаһыы кэнниттэн Эрчимэни кэриэһин эппит сиригэр Бырамаҕа таһаарыыга суруйааччылартан Урсун уонна мин кэргэттэриниин бииргэ арыалласпыппыт.
Ити курдук мин аны Е.П. Шестаков-Эрчимэн кэриэһин толорооччу буолан хааллым. Кини, арааһа, бэйэтин тиһэх дьаһалынан миигин көмүскүүр, кэриэһин толорооччу быһыытынан көрдөрүөн, хоптон-сиптэн сулбу тардан ылыан, инникитин иҥнигэһэ суох үлэлиирбэр-хамныырбар кыах биэриэн баҕарбытыгар сөп. Учууталым барахсан дьон хобун итэҕэйбэтэҕэ күн бүгүнүгэр диэри санаабын өйүүр өйөбүлүнэн буолла.
Онно Е.П. Шестаков-Эрчимэн: “Сэмэн, мин Иван Гоголев “Хара кыталык” диэн арамааныгар оҥорбут чинчийиибин обкомнар бобон таһаартарбатахтара. Эн ону хайаатар даҕаны таһаартар уонна бу 70 сааспын туолар кинигэбэр ол улахан ыстатыйабын киллэр”, – диэбитэ.
Мин ону 2005 сыллаахха таһаартарбытым. Гавриил Филипповтыын киирии тылы суруйан, түмэн таһаарбыппыт “Аһаҕас санаалар” диэн кинигэҕэ “Иван Гоголев “Хара кыталыгын” фольклористиката” диэн ырытыы-ыстатыйатын киллэрбиппин, кинигэ кыһатын үлэһиттэрэ сүүрэн-көтөн, норуодунай бэйиэт Савва Тарасовка (оччолорго Саха сирин Суруйааччыларын сойууһун бэрэссэдээтэлэ) этэннэр, ол киһи сүбэлэһэн, бу кинигэҕэ ол ыстатыйата киирбэтэҕэ. Онно сүрүн куоһурдарынан: “Иван Гоголев бэйиэт хаана баран балыыһаҕа киирдэ. Аны бу кинигэҕэ ол Эрчимэн кини туһунан суруйуута тахсан хааллаҕына, онтон тэптэрбит аатырыаҕа, Сэмэн Тумат кутталлаах хардыыны оҥорон эрэр”, – диэн буолбут. Ити курдук Эрчимэн көрдөспүт ити үлэтэ кинигэтигэр киирбэккэ хаалбыта.
Быстыам дуу, ойдуом дуу, күнү-дьылы күүтэргэ тиийбитим. Испэр, улахан кириитик үлэтэ хайаатар даҕаны, хайдаҕын да иһин, литэрэтиирэ боппуруостарыгар сыһыаннааҕынан уонна бэйэтэ бу ыстатыйатыгар улахан болҕомтотун биэрбитинэн, бу туһунан анаан-минээн кэриэһин да эппитин быһыытынан тахсыахтаах диэн санаабын ыһыктыбатаҕым.
Эрчимэн кириитик төрөөбүт сыла сотору кэминэн күөйэ көтөн син биир тиийэн кэлбитэ. Онон сибээстээн, урукку өттүгэр эмиэ тахсыбакка хаалбыт, кэлин билбитим, бэчээккэ биэрэ сылдьыбыта сатамматах, Гавриил Окороков учуонай быһан-отон таһаараары гыммытын ылымматахтаах эбит. Ол туһунан бэйэтин этиитэ баар. Ол – Егор Шестаков Горькай аатынан Литэрэтиирэ институтун бүтэрэригэр дьупулуомнай үлэ киэбинэн “Певец горя и радости” диэн аатынан А.Е. Кулаковскай туһунан олус үчүгэй үлэни суруйбута кэргэнигэр Александраҕа баарын ыламмын, хос түһэртэрэммин, киирии-быһаарыы тылы суруйан “Алгыс тылынан саҕаламмыт литература” кинигэни түмэн таһаарарбар “Иван Гоголев “Хара кыталык” арамаанын фольклористиката” диэн дьоһуннаах үлэтин дьэ киллэрбитим.
Сэмэн Тумат, саха норуодунай суруйааччыта.
Хаартыска: «Чолбон» сурунаалтан.