Өрөспүүбүлүкэ үйэлээх үбүлүөйүн көрсө бу күннэргэ Саха сиригэр хас даҕаны документальнай киинэ сүрэхтэннэ.
Төрөөбүт дойдубутугар киинэ маастардара ханнык даҕаны эрэгийиэннээҕэр элбэхтэр. Өссө биир уратынан киинэни бэйэ күүһүнэн устуу, эбэтэр үбүлээн сакаастаһыы үтүө үгэскэ кубулуйбута буолар. Саха сиригэр киинэни идэтийбит продюсерскай хампаанньалары таһынан араас чааһынай тэрилтэлэр, муниципальнай тэриллиилэр, оннооҕор аймахтар түмсүүлэрэ үбүлээн күн сирин көрдөрөллөр. Ханнык эбит улуус бэйэтин улуу дойдулааҕын ытыгылаан кини туһунан киинэни сакаастаһыыта баар суол. Онон, Максим Кирович Аммосов 125 сааһыгар анаммыт киинэ оҥоһуутун төрөөбүт Нам улууһа “Сахафильм” хампаанньаны кытта көмөлөөн оҥорбуттара кими даҕаны соһуппата.
Икки Ойуунускай, икки Аммосов
Ол оннугар киинэни көрөөччүлэри мунаардыан сөптөөх сонунунан утуу-субуу икки күн иһигэр көстүбүт киинэлэр бэйэ бэйэлэригэр майгыннаһар ис туруктаахтара буолла. Никита Аржаков «Сто лет к мечте» диэн ааттаах киинэтэ уонна Алексей Романов «За нами будущее» (“Төлөннөөх Максим”) жанрдарынан, ис хоһооннорунан бэрт майгыннаһар айымньылар буолан тахсыбыттара харахха быраҕыллар. Уус-уран кыбытыылаах былыргы хрониканы туһанан таҥыллыбыт документальнай биир устуоруйаны кэпсииллэр – хайдах саха чулуу уолаттара өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннаһын туруорсубуттарын.
Оннооҕор сүрүн оруоллары икки киинэҕэ иккиэннэригэр биир дьон оонньообут, Максим Аммосов оруолун Вячеслав Лавернов, Былатыан Ойуунускай оруолун Дьулустаан Семенов.
Дьиҥэр, санаан көрдөххө, киһи дьиктиргиирэ манна улахан суох. Саха тыйаатырын артыыстарыгар амплуа быһыытынан устуоруйа биллэр диэйэтэллэрэ иҥэн хаалаллара үгэс буолара баар суол. Холобур, Ойуунускай уобараһын элбэх оруолларга улуу артыыспыт Симон Федотов арыйбыта. Билиҥҥи көлүөнэҕэ, тыйаатырга даҕаны, киинэҕэ даҕаны Былатыан убайбыт уобараһын сүрүн арыйааччынан Дьулустаан Семенов “анаммыт” диэххэ сөп. Дьулустаан Игнатьевич бэйэтэ этэринэн, кырата, тыйаатыр уонна киинэ 5-6 бырайыагар улуу Былатыан уобараһын бу күҥҥэ диэри толорон кэлбит. Кырдьык, дьүһүн-бодо олоруута, туттуу-хаптыы киэбэ киниэхэ кимнээҕэр да ордуктук барсар курдук. Оннооҕор үгүс артыыстардаах киэҥ Арассыыйаҕа Сталин, Ленин оруолларын бэйэлэрин кэмнэригэр Михаил Геловани, Борис Щукин, Михаил Ульянов эрэ толороллор этэ.
Саҥа айымньыларга туһаайан эттэххэ, артыыстара биир да буолбуттарын иһин, режиссердар тус бэйэлэрин буочардара уратыта тута көстөр – туруоруллубут сыалларыттан уобарастары арыйыыны араас ньыманан ситиспиттэр.
Судаарыстыбаннас Максим Кирович ыратыгар
“Төлөннөөх Максим” диэн ааттаах бырайыак саҕаламмыта бастакынан иһиллибитэ. “Сахафильм” режиссера Алексей Романов Нам улууһун сакааһынан Максим Аммосов туһунан киинэ устарыгар кастинг биллэрбитин туһунан сонуну элбэх дьон кэрэхсии истибитэ. “Ойуунускайга, Аммосовка майгынныыр оҕолору көрдүүллэр үһү” диэн сурах тарҕаммыта. Кырдьык, урукку кэм дьүһүнүн чопчу биэрэргэ Романов киинэтигэр ордук кичэллээхтик үлэлээбиттэрэ харахха быраҕыллар. Хартыына уус-уран өттүгэр Максим оҕо сааһыттан күөгэйэр күннэригэр диэри сэһэни “Төлөннөөх Максимҥа” көрөөччүнү умсугутар гына көрдөрбүттэр. Киинэ тиһигэ: 20-с сыллар бүтүүлэригэр Маким Кирович пуойаһынан айаннаан иһэн урукку олоҕун анааран көрөр. Кыра эрдэҕиттэн ыра санаа оҥостубут баҕатын – төрөөбүт дойдута бэйэтин салайынар статустаах өрөспүүбүлүкэ буоларыгар үлэтин сүрүн түһүмэхтэрин саныыр. Сценарий суруйуутугар Аммосов биографиятын суруйбут Олег Сидоров үлэлэспит, бу киинэҕэ олус туһалаах буолбута көстөр. Саха уобалаһыгар автономия статуһун иҥэрии туһугар араас таһымнарыгар киирсиини, куомуннаһыыны, Сибревком уурааҕын утары баран Сталиҥҥа (ол кэмҥэ РСФСР норуоттарын дьыалатын норуодунай комиссара), Лениҥҥа тиийэн Максим Кирович туруорсуута көрөөччүгэ тиийимтиэ гына оҥоһуллубут.
Үйэлээх баҕа санаа олоххо киириитэ
Никита Аржаков «Сто лет к мечте» диэн ааттаммыт хартыынатын устуутугар “И.С. Жараев аатынан Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын аудиовизуальнай нэһилиэстибэтин национальнай киинэ” төһүү күүс буолбута. Онон хроникальнай өттө биллэр баайдык таҥыллыбыта көстөр, устуоруйаны умсугуйан үөрэтэр да киһи сонун, эрдэ көрбөтөх кинохроникаларын, хаартыскаларын булуон сөп. Киинэ СӨ Култуура уонна духуобунас министиэристибэтин сакааһынан оҥоһуллубут.
Киинэ сценарийын бастаан драматург Василий Васильев-Харысхал саҕалаабыт, онтон ааптар олохтон туораабытын кэнниттэн кини үлэтин историческай наука дуоктара, Саха сирин устуоруйатын чинчийээччи Андриан Борисов салҕаабыт. Никита Аржаков киинэтэ Саха сирин улуу дьоно хайдах дойдубут судаарыстыбаннас ыларыгар дьулуспуттарын туһунан кэпсиир. Баһылай Никифоров-Күлүмнүүр төрүттээбит “Союз якутов” түмсүүтүттэн саҕалаан, оччотооҕу кэмҥэ буолбут мөккүөрдэри, туруорсуулары, ыра санааҕа олоҕурбут былааннары былыргы хаартыскалартан таҥыллыбыт хроника уонна уус-уран устуу дьүөрэлэһиитин ньыматынан киинэ кэпсиир. Өксөкүлээх “Саха интэлигиэнсийэтигэр суруга”, “Союз якутов” түмсүү кыттыылаахтарын суута, эдэр Максим Аммосов толкуйдара, Былатыан Ойуунускай, Степан Аржаков, Исидор Барахов бэлиитикэҕэ маҥнайгы хардыылара саас сааһынан көрдөрүллүбүттэр. Эрдэ этиллибитин курдук, киинэҕэ Саха тыйаатырын артыыстара Петр Макаров (Баһылай Никифоров-Күлүмнүүр), Дьулустаан Семенов (Былатыан Ойуунускай), Вячеслав Лавернов (Максим Аммосов) уо.д.а. уһуллубуттар.
Тус бэйэм санааларым
Төһө даҕаны биир тиэмэни кэпсиир киинэлэр буолбуттарын иһин, тус-туспа көрүүлээх, хатыласпат үлэлэри Саха сирин үтүөлээх режиссердара көрөөччүлэргэ бэлэхтээтилэр. Тус бэйэм, маннык ис хоһоонноох улахан киинэ баччааҥҥа диэри аанньа уһулла илигин өйдөөтүм. Икки майгынныыр киинэ уһуллубута сөп дуу, сыыһа дуу? Сөп эрэ буолбатах – өссө маннык киинэлэр оҥоһулла туруохтаахтар! Хас биирдии ааптар саҥалыы көрүүнү эбэн биэрэр, толкуйу хаҥатар. Биир бэйэм аны саҥа көлүөнэ режиссертан бу туһунан киинэни күүтэбин. Документальнай киинэни таһынан толору уус-уран киинэ баар буолуохтаах. Автономияны туруорсууну таһынан Саһыл Сыһыыга кыргыһыытын, Ксенофонтов туруорбут конфедералистар бастаанньаларын, Ойуунускайдаах Аммосов ультракоммунистар “триумвираттарын” суулларыыларын, Чурапчы “холотуускатын” туһунан уонна да атын оччотооҕу кырыктаах кэм быһылааннарын кэпсиир киинэлэр наадалар.
Биллэн турар, маннык киинэни устууга элбэх үп, күүстээх санаа, улахан сатабыл ирдэнэр. Сатабыл уонна санаа күүһэ саха киинэһиттэригэр баар. Сөптөөх үп даҕаны көстөрө наһаа туолбат ыра курдук буолбатах. Онон, күүтэбит.
Егор Карпов, «Саха сирэ» хаһыат