Итинник этэн бардахха: “Омуна бөҕө, ханна баарый ол?” — диэччилэр баар буолуохтарын сүрэхпинэн сэрэйэбин. Оччотугар наһаа омуннурбакка, олоро түһэн, өйдөөн-дьүүллээн истиҥ диэн сүбэлиэм этэ.
Алҕас, куоракка киирэбин диэммин, маҕаһыынтан биир дьикти кинигэни түбэһэн атыыластым. Сыанатыгар отой кыһамматым. Ытыска киирэн хаалар кээмэйиттэн соһуйан, ылан тутан-хабан көрдүм уонна ойуутун сонургуу көрөммүн, ылааччы буоллум.
Номох мээнэ айыллыбат
Быһа түһэн эттэхпинэ, чахчы бэйэбин хаамтаран илдьэн ылларбыт абылаҥнаах кинигэ буолла. Оҕо эрдэхпиттэн ойуун-удаҕан туһунан уота суох киэһэлэргэ, оһох уотун сырдыгар ол-бу номоҕу истэр олус кутталлаах курдук буолара. Сайын тымныы хоспоххо оҕо аймах кэчигирэһэн хонооччу буоламмыт, уу-чуумпуга биир кэпсиир киһибитин иһийэн олорон кылахачыйар кэмнэрдээх этибит.
Ону санатта диэхпин итэҕэс. Бу кинигэ чахчы баар, субу күн баар буола турар чахчыларга олохсуйбут курдук, ис-иһиттэн иччилээх. Ким биһигиттэн билэрий: илэ бу тураҕын, онтон кэпсэтэр киһиҥ кэннигэр иккис, баҕар үһүс-төрдүс киһи көстүбэккэ иһиллии турарын? Суох, ол эрээри, былыргыттан этээччилэр: сир-дойду иччилээх, хараҕа-кулгааҕа от-мас быыһынан күннэри-түүннэри элэҥниир диэн… Кырдьык оннук.
Кимий, Долгун диэн?
Дьэ, бу “Атын эйгэ ааныгар” диэн, “Кэл, олор, кэпсиим, эн иһит” диэхтии ыҥырар, угуйар ааттаах кинигэни саастаах, ол аата олоҕор үгүһү билбит-көрбүт, аахпыт, тэҥнээбит сир түннүгэ киһи суруйбут. Кимий кини? Билбэтим. Хомойуох иһин, мин истибэтэҕим эрээри, ыалым аах кини урукку кинигэтин түбэһэн билсибит буоланнар, булка-аска, тыа олоҕор сыһыаннааҕын уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин суруйааччыларын сойууһугар киирбитин туһунан кэпсээтилэр.
Ол иһин буолуо, суруйуу олус итэҕэтиилээх итиэннэ, чахчыта даҕаны, дьиҥнээх бүгүҥҥү кэмҥэ сыһыаннаах, туох да күүркэтиитэ, оруо маһы ортотунан эбиитэ суох, дириҥ ис хоһоонноох. Ааҕа олорон, “итинник дьикти түгэннэр буолааччылар” диэн тоҕо эрэ бэйэм да саныы түспүт түгэннэрим элбэхтэр.
Аахпыппын үллэстэр, санаабын сайа этэр идэлээхпин. Ол быһыытынан, бу үлүгэр бассаап үйэтигэр, билэр-билбэт дьоммор сонун кинигэбин сэһэргээтим. Итиэннэ… олус курутуйдум. Субу тахсыбыт кинигэм ааптара барахсан, Долгун диэн кимий диэн ыйыталаһа сырыттахпына, букатын куһаҕан сонуну иһиттим. Михаил Павлович Гоголев диэн Горнай киһитэ эбит, кинигэтин оҥорон-чочуйан, бэчээккэ туттаран баран, бу үлүгэрдээх хамсыкка… кыайан утарыласпатах доруобуйалаах буолбут эбит. Инньэ гынан, кинигэтэ тахсарыгар тиийбэккэ эрэ бараахтаабыт, үчүгэйкээн бэйэлээх айымньытын ытыһыгар түһэрэн ылбатах…
Онон, доҕотторуом, айылҕабыт да этэринэн, күнэ-дьыла ханна эрэ халлааҥҥа суруллан турбут киһи бүтэһик кинигэтигэр чахчы этиттэрэн суруйбут айымньытын ааҕар оруннаах эбит. Мин икки төгүл аахтым, сырыы ахсын атыннык хараҕым аһылынна.
Ити кырдьык…
Бастатан туран, кинигэ саҕаланыытыгар оскуоланы бүтэрээри сылдьар, ыал суос-соҕотох уола араас төрүөттэринэн дьүһүн кубулуйуута итэҕэтиилээх. Итинник түгэн тыа сиригэр баар. Ону олохтоох дьон атыннык анаараллар. Онтулара баара, Сир Ийэттэн этитиилээх ыччат буоларын сэрэйбэттэр. Өйдөөн-дьүүллээн көрөр буоллар, кыраҕытык кыҥаатахха, көстөр эбээт, туох эрэ атын аналлаах, киһиттэн атыҥҥа анатыылаах буолан, турда-тураат түктэри курдук майгылана охсон, оҕо барахсан уларыйара… Итини тулуйабыт дуо? Сатаан харыстыыбыт дуо?! Биһиги болҕойбоппут түмүгэр, кырдьыга баара, төлкөбүтүн түҥнэри түстүөхпүтүн сөп эбээт?
Бу кинигэ ити тула улахан толкуйга киллэрэр. Мин ис хоһоонун кэпсээн биэрбэппин. Ол эрээри, ууга түспүт икки киһиттэн… биирэ тыыннаах хааларын, ол тыыммат эрээри, олох тыына иһигэр сөҕүрүйэ илигин таайан, таба көрөөччүгүт дуо? Итинник элбэх түгэн баар, ол эрээри, үксүгэр, науканы итэҕэйэрбит бэрдиттэн, 4-5 чаас уу анныгар сыппыттан ким тыыннаах хаалыай диэнинэн сиэттэрэн, тута дьаһайар түгэн элбэх… Онтубут баара, хас биирдии түгэҥҥэ сыныйар, болҕойор, кэтиир диэн баарын… биһиги омук умна быһыытыйбыт эбиппит. Абалаах…
Аныгы ойуун, удаҕан…
Ойуун-удаҕан буолла да, кыаһаанчыктардаах, дүҥүрдээх, уот тула холоруктуу сылдьар киһини саныы биэрэр көлүөнэ алҕаһыыр. Бу – тыйаатыр буолбатах, бу – олох. Олох сыл аастаҕын аайы тутула, көстүүтэ, быраабылата, нуормата уларыйар. Ол эрээри, олохпут ис хоһооно соҕотох. Киһилии олоруу. Ону сатаан өйдүүбүт дуо?
Суох, сатаан ылыммаппыт. Билигин лааппы-маҕаһыын үксээбит, таҥныы-симэнии уларыйбыт, уот-күөс муҥутаабыт кэмигэр түҥ былыргыттан илдьэ кэлбит төрүттэрбит бэрдэриилэрэ хааммытыгар сылдьарын ханна гыныаҥый?! Ол аата бүгүҥҥү ойуун-удаҕан син биир биһигиттэн атына суох. Кини тута сылдьар дүҥүрэ оонньуу курдук тыаһаабат, кистэнэр сирдэрэ атын. Ону бу кинигэттэн билиэххит, итэҕэйиэххит.
Аны аныгы ойуун-удаҕан соруга эмиэ бу күн биһиги аҕай дэммиттэри уодьуганныырга, өйдөрүн булларарга, олох төрдүгэр таба туруорарга анаммытын быһыытынан, киһи көрөр-өйдүүр ньымалара эмиэ атын эбит… Оо, төрүт хаан удьуордарбыт сорук-боллурдара биһиги ортобутугар бааллар эбээт, сылдьаллар эбээт… Кинилэр кэтииллэр, кэлэйэллэр, сөҕөллөр, ол эрээри, биһиги үрүҥ тыыммытын өллөйдүүр туһугар туһа-ньыма айаларын-туһахтарын сэбилэнэн сылдьаллара… баар!
Эттэтии
“Ол сымыйа, үчүгэй аҕай, ону-маны түөһэн”, — диэн миигин бопсумаҥ. Ааҕыҥ, манна барыта ырылыччы суруллубут. Отой ылыммат да киһи долоҕойугар түһүөх айылаахтык ууруллан биэрбит кэпсээһини ойуу доҕуһуолунан да сиэттэрэн өйдүөххүт. “Суруллубут — суоруллубат” диэн өс хоһооно маныаха оруннаах. Долгун кэриэс кэриэтэ суруйан хаалларбыт айымньыта норуотугар төһүү күүс буоларын туһугар этиттэриилээхтик таҥыллыбыт.
Уһуйуллар, ол аата сахалыы “эттэтэр” уол түлэй-балай сытан өйдөөн хаалбыта хайдаҕын, балыыһаҕа эпэрээссийэлэнэн, дириҥ норкуостан биирдэ-иккитэ тахсыбыт киһи туоһулуо, итинник дьиҥ иһигэр кимиэхэ баҕарар баар. Икки эйгэ кыраныыссатыгар сытаҥҥын арааһы көрөрүҥ-билэриҥ, истэриҥ-куттанарыҥ, илдьит-тамаҕа буоларыҥ, ону тиһэҕэр тиэрдэр сорукка кииринэриҥ, дьэ, уустук олох барбах көстүүтэ эрэ эбээт.
Оттон Долгун кинигэтигэр уҥуох уҥуоҕу арааран-ылҕаан быраҕыыларыттан саҕалаан хайдахтаах алгыстарынан саҥалыы таҥаллара, оо, дьэ, сүрдээх суруйуу!
Элбэх тыл сымсах
Онон манныгы этэбин. “Айар” кинигэ кыһатыгар махтанабын. Саха сүрэхтээххэ сөп түбэһэр гына бэрт да кинигэлэри оҥорон таһаараллар. Күүстэрэ-күдэхтэрэ уйарын! Хойутун хойут номоххо киириэхтэрэ. Ону өйүүр-өйдүүр күн кэлиэҕэ. Күнүстэри уоттаах сылдьан, ыарахан сыанаҕа көрдөһөн, була сатыыр кэм чугас. Оттон бу кинигэ ахсаана сэдэх эбит. Саатар Михаил Павлович Гоголев-Долгун «Атын эйгэ ааныгар» диэн бу, хомойуох иһин, бүтэһик кинигэтэ. Субу кинигэтэ бэчээттэнэ турдаҕына, ураты уус тыллаах, олоҕу атыннык анаарар, икки эйгэ ымпыгын-чымпыгын иһиттэн билэр, онуоха улахан билгэһит, туспа көрүүлээх, хаарыаннаах ааптар күн сириттэн күрэммит эбит… Ол барыта – хамсык содула.
Долгун «Атын эйгэ ааныгар» сэһэнэ урут ханна да суруллубатах диэтим, элбэҕи эппэккэ туран сүбэлиим: билиҥҥи кэм киһитигэр түҥ былыргыттан илгийэр тыын нөҥүө өбүгэлэрбит иэс баайар соруктарын аныгы ыччат хайдах ылынарын мантан ааҕыаххыт.
«Саха сирэ», edersaas.ru сайтка анаан
Аана БЫЛЛАРЫЫТ.