Ыам ыйын 19 күнүгэр тахсыбыт “Саха сирин олохтооҕун күннүгүттэн” XIX үйэ бүтүүтэ Дьокуускайга күннээҕи олох түбүктэрин кэпсиир ыстатыйаҕа биир кыһалҕанан “Былаастар аттакылары Марха чугаһыттан тахсалларын кыккыраччы бобон” олохтоммут эргиэн укулаатын үрэйбиттэрин ааттыыр. Бу кэпсээҥҥэ тус бэйэбин ордук дьиктиргэппит түгэнинэн олохтоохтор сектаҕа бэрт холку сыһыаннара буолбута. Сэрэйдэххэ, аттакылары сыылкаҕа аҕалбыттарыттан 30 сыл кэриҥэ ааспытын кэнниттэн кинилэртэн куттаныы, сиргэнии улам уостан барбыта буолуо.
Туох сектаный?
Скопчество христианствоҕа олоҕуран норуот кэккэтигэр үөскээбит биир ордук тыйыс, киһи этин-сиинин, олоҕун урусхаллыыр секта. Бу итэҕэл фанатиктара күн сириттэн арахсыах инниттэн аанньалларга чугаһыыр санааттан киһи төрүүр-ууһуур уорганнарын сарбыйар түктэри быһыыны-майгыны итэҕэллэрин сүрүн чааһынан оҥорбуттар. Екатерина II ыраахтааҕы саҕаттан бу сектаны утары күүстээх сойуолаһыы ыытыллыбытын үрдүнэн, араас сирдэргэ өрө күөдьүйэн тахсар буолуталаабыт. Секта тугунан саҥа сүгүрүйээччилэри кэрэхсэтэрин билигин даҕаны чопчу этэр уустук. Сорохтору крепостной туруктан босхолонуу манньатыгар, сорохтору аҕа саастаах аймахтара албыннаан кэриэтэ, сорохтору баай-тот олоҕунан мэҥиэлээн сектаҕа киллэрэллэрэ биллэр. Ону таһынан эдэр дьону “бу эрэ таҥара ыйбыт дьиҥнээх итэҕэлэ” диэн итэҕэтэн киллэрэллэрэ диэн кэпсэнэр.
Бу секта сүгүрүйээччилэрэ оннооҕор сэбиэскэй былаас кэмигэр олоччу симэлийбэтэхтэрэ, бүтэһик секта итэҕэлин тутуһар аттакылар 1950-с сылларга суох буолбуттар.
Олохторо-дьаһахтара
Саха сиригэр аттакылар секталарын кыттыылаахтарын – 595 киһини 1861 сыллаахха сыылкаҕа аҕалбыттар. Икки улахан бөлөххө арааран, сорохторун Өлүөхүмэ куорат таһыгар (Спасское уонна Троицкое сэлиэнньэлэргэ), уоннааҕыларын Дьокуускай таһыгар Мархаҕа олохтообуттар. Тутатына олус саталлаах, үлэһит дьон быһыытынан биллибиттэр – Марха аттакылара 12 эрэ сыл иһигэр 896 дэһээтинэ (978.88 гектар) сири ыраастаан бурдук ыһар бааһынаҕа кубулуппуттар. Кинилэр ыһыылара оччотооҕу кэм олохтоох бааһынайдар сирдэринээҕэр 1,5-2 төгүл ордук үүнүүнү биэрэрэ, олордор оруостара, сэлиэһинэйдэрэ куруутун туйгун хаачыстыбалаах буолара. Саха сиригэр олохсуйбут аттакылар баайы хаҥатар билиигэ, аныгы тиэхиньикэҕэ олус сыстаҕастара – саҥа уоҕурдааһын ньыматын үөрэтэллэрэ, аныгы миэлиҥсэлэри, сир хорутар тэриллэри Арассыыйа киин сирдэриттэн сакаастаан ылаллара, дьиэлэрин таһыгар туталлара. Киэҥ-куоҥ, сиэдэрэй оҥоһуулаах дьиэлэри тутталлара – кинилэр дьиэлэрэ билигин даҕаны Дьокуускай, Өлүөхүмэ тула үтүө туруктаах тураллар. Сүөһүнү көлө быһыытынан уонна үүт-арыы ыларга иитэллэрэ, идэһэ быһыытынан туттубат этилэр – итэҕэллэрэ эти сиири боборо. Атыы-тутуу өттүн күүскэ баһылаабыттар, ааспыт ыстатыйаҕа кэпсэнэрин курдук, аттакылары кытта эргиэн тула эргиҥҥэ улахан суолталаах этэ.
Төрүүр дьоҕурдара сарбыллыбыт дьон дьиҥнээх дьиэ кэргэн быһыытынан олорор кыахтара суох да буоллар, “уйа” диэн ааттанар ыаллыы олорооһун үгэстээхтэр эбит. Оҕото суох дьон нэһилиэстибэ үллэрбэт буолан, баайдара секта уопсай хааһынатыгар киирэр, онтон саҥа “уйаларга” үллэриллэр. Ол үйэ тутах олоҕун ортотугар аттакылар хаһан даҕаны быстарбат, тот олохтоох дьон быһыытынан биллэллэрэ. Кинилэргэ хамначчыт быһыытынан кэпсэппит дьон сылга 100 кэриҥэ хамнас аахсаллара, ити кэмҥэ уһулуччу үчүгэй үлэ соболоҥо.
Итэҕэллэрэ, үгэстэрэ
Аттакылар баайдык олороллоро, онуохаҕа итэҕэллэрин кытаанах ирдэбиллэрэ, тутуһар үгэстэрэ көмөлөһөрө. Секта сүгүрүйээччилэрэ арыгыны иһэллэрэ бобуллара, бырааһынньыктары, оонньуулары билиммэттэрэ (хаарты оонньуута эрэ буолбакка, саахымат, дуобат кытта бобуулааҕа), таҥараҕа сыһыана суох ырыа-тойук эмиэ көҥүллэммэт этэ. Испэт-аһаабат, күүлэйгэ аралдьыйбат үлэһит дьон, биллэн турар, тот олохтоохторо. Ол эрэн, тугунан аралдьыйаллар, сынньанар эбиттэрий? Аҥаардас үлэнэн эрэ олорор соччото суох буолаарай, оччоҕуна итэҕэлтэн тэйии үөскүө сөп буоллаҕа? Сүрүн сынньанар, үөрүүнү булар үгэстэринэн таҥараҕа үҥэр ньымалара эбит. “Радение” диэн ааттанар таҥараҕа үҥэр дьарыктара дьикти, туспа тутуллаах сиэр-туом. Улахан таҥара бырааһынньыктарыгар ыраас таҥас кэтэн биир дьиэҕэ мусталлар, чэйдииллэр, бэйэлэрин ырыаларын ыллыыллар. Күргүөм ырыа тэтимигэр уйдаран туспа турукка киирэллэр, онтон бэйэ тула эргийэн, хоробуоттаан күөлэһийэн бараллар. Бу үҥкүүлэринэн ииримтийии аҥаардаах турукка киирэллэр, сууллан түһүөхтэригэр диэри хамсаналлар. Аныгылыы эттэххэ, “транс” туругун ирдиир сиэр-туом быһыылаах, күннээҕи түбүктэн сынньанар, куотар ньымалара.
Талааннаах аттакы Ерофей Ересько
Төһө даҕаны үгүс бобуулаах тыйыс итэҕэллээхтэрин иһин, аныгы олох ситиһиилэрин бэрт кэбэҕэстик ылынар дьон буолаллара ахтыылартан, докумуоннартан көстөр. Сорохтор айар дьарыгынан үлүһүйэр бэрт дьоҕурдаах дьон буолаллара биллэр. Холобур, Өлүөхүмэ олохтоох атыыһытынан биллэр Ерофей Ересько түһэрбит хаартыскалара билиҥҥи кэм устуоруктарын чинчийиилэригэр улахан өҥөлөөх буолбута.
Кини туһунан Арассыыйа палентолога Евгений Пфиценмайер “Сэлии көрдөөн – Сибииргэ” диэн айымньытыгар ахтан ааһар. “Миэлиҥсэҕэ биир эдэр киһи Цейсс фотоаппараатын тута сылдьарбын көрөн бэйэтигэр ыалдьыттыы ыҥырбыта. Онно хаартыска оҥорорго тэриллибит хоһу көрдөрбүтэ, киниэхэ күндү сыаналаах уһулуччу үчүгэй аппарааттар бааллара. Хайдахтаах курдук үчүгэй үлэлэри көрбүтүм буолуой! Тус-туспа альбомнарга араарыллыбыт ландшафтар, аттакылар тутуулара, итэҕэл бырааһынньыктара уо.д.а. бааллара…” Ити кэмҥэ Ерофей Ересько 28 саастаах эбит. Сэттэ сыл буолан баран Пфиценмайер кинини өссө көрсүбүтүн, киһитин сирэйэ-бодото олус мөлтөөбүтүн, дэлби уойан, дьахтардыҥы көрүҥнээх буолбутун хомойо суруйар. “Төһө даҕаны баай-дуол өттүнэн өссө тупсубутун үрдүнэн, тас көрүҥэ, санаата-оноото бэрт мөлтөх, бэйэтэ олох евнух курдук сирэйдэммит”. Ересько киниэхэ билиммитинэн, биир итэҕэллээхтэрин өлөрдүү абааһы көрөрө эбитэ үһү. “Бэйэҥ эмиэ аттакыгын буолбаат?” диэн ыйыппытыгар, “бу хара дьайдар 11 саастаахпар күүстэринэн кэлиэкэ оҥорбуттара!” диэн үҥсэн, буруйдаан саҥа аллайбыт. Элбэх хаартыскатыгар дьону төрүүр-ууһуур кыахтарын суох оҥорор эпэрээссийэни түһэрбит эбит, ол эрэн, онтукатын кистиир, тарҕатартан туттунар эбит. Ересько түһэрбит хаартыскаларын билигин Ярославскай мусуойугар, Өлүөхүмэ мусуойугар көрүөххэ сөп.
Итэҕэлгэ күһэйии
Дьокуускай олохтооҕо, аттакылар Мархаттан тахсалларын бобор бирикээс тахсыбытыгар сөбүлэспэтин туһунан суруйуутугар “секталарыгар олохтоохтору угуйуохтара диэн сэрэхтэн маннык бобуу кэллэ диэҕи, оннук быһыы-майгы баара үйэ тухары иһиллибэт этэ” диэн кэпсиир. Ол эрэн, бу санааны утарар ахтыылар эмиэ бааллар. Биир саамай аптарытыаттаах туоһунан Владимир Галактионович Короленко буолар. “История моего современника” диэн улахан айымньытыгар Өлүөхүмэ, Амма аттакыларын “тыйыс, өһүөннээх дьонунан” ааттыыр, албыннаан эбэтэр күһэйэн аттакы оҥоруу туһунан кэпсээннэри истибитин ахтар. Румынияҕа аттакы аҕа төрөппүт оҕотун угаайыга киллэрэн күүһүнэн аттаабыттарын туһунан кэпсиир, Саха сиригэр тиэллэн кэлэн иһэн күүһүнэн кэриэтэ кэлиэкэ оҥоһуллубут дьахтары илэ билэрин туоһулуур. “Аттакылар истэригэр бу быһаарыныыларын туһунан кэмсиммэт киһи суоҕун кэриэтэ. Эдэр аттакылар ол ыар күннэригэр төннөллөрө эбитэ буоллар, атын быһаарыныыны ылыныа этибит диэн хараастан кэпсииллэр”.
Киин Арассыыйаттан Забайкалье уонна Саха сирин диэки аттакылары кыйдааһын олохтоох омуктар – сахалар, бүрээттэр, казактар бу секта абылаҥар ылларыахтара суоҕа диэн сабаҕаттан саҕаламмыта биллэр. Кырдьык, төрүт омуктар бу сидьиҥ үгэстээх сектаҕа киирбиттэрин туһунан ахтыы суоҕун кэриэтэ.