Борукуоппай Акыымабы итинник ааттыырым эмиэ туһунан остуоруйалаах. Кини аҕатын оччотооҕу сэбиэскэй кэм дьоно Ыстахаанабыс Ыстапаан диэн ураты кыайыылаах-хотуулаах хорсун санаалааҕын иһин ааттаабыта. Онон Ыстахаанап буолуу Борукуоппайга удьуоруттан силис тардан кэлбитэ.
Ыстахаанап туһунан билиҥҥи ыччакка остуоруйа кэрчигиттэн санатан ааһар буоллахпына, Стаханов атын шахтердартан таһыччы элбэх чоҕу хостообут рекордун сырсыыга сүүһүнэн шахтердар куоталаспыттара, ол күрэххэ бастаабыт хорсун-хоодуот үлэлээх дьону Ыстахаанаптар диэн ааттыыр буолбуттара.
Сунтаарга бу холобуру Ыстапаан Акыымап көрдөрөн, Ыстахаанаптар сүлүөттэригэр кыттан кэлбитэ. Аҕатын холобурун батыһан уола Борукуоппай 28 сыл устата “Элгээйи ММК” (үүт-эт кэмбинээтэ) диэн астыыр-үөллүүр кэмбинээт тэриммитэ. Ити 90-с сылларга этэ. 2000 сылларга Арассыыйаҕа уонна өрөспүүбүлүкэ улуустарынан астыыр тэрилтэлэр тэриллэн барбыттара. Билигин кини Элгээйи өттүн диэки баар кыра-астыыр үөллүүр сыахтардаах кэпэрэтииптэри уонна элбэх сүөһүлэрдээх дьоҕус хаһаайыстыбалары кытары бииргэ үлэлииргэ дуогабардаһан агрохолдинг тэринэн үлэлии олорор.
1994-с сылларга Сунтаардааҕы оройуон үүтүн-этин тутан-астыыр үөллүүр ММК эстэн-быстан, моҥкуруут буолбут. Өрүс уҥуордааҕы Сиэйэтээҕи үүт собуота ититэр систиэмэтэ тоҥон үлэлээбэт буолбут, Кутанатааҕы арыы собуота дьиэтэ эргэрэн сууллан эрэр туруктаах, астыыр тэриллэрэ эргэрэн алдьанан үлэлээбэтэхтэрэ ырааппыт, Түбэй Дьаарханнааҕы, Күндэйэтээҕи, Элгээйитээҕи арыы собуоттара эмиэ итинник эргэрэн, сатарыйан, үлэлээбэккэ турбуттар. Борукуоппай эрчимнээхтик ылсыһан, үлэһиттэрин барытын учредитель гынаттаан, чааһынай астыыр-үөллүүр тэрилтэ тэринэн, үлэлээн барбыт. Муниципальнайга үп көрүллүбэт диэннэр чааһынайынан тэриллэригэр күһэйбиттэр.
Бастакы ыарахаттар
Бастакы сыллар олус ыараханнык ааспыттар. Ол курдук, оройуон киинигэр баар араас производственнай сыахтардаах баараҕай тутуулардаах Эт кэмбинээтэ моҥкурууттаан, Борукуоппай тэрийэр Элгээйитээҕи астыыр- үөллүүр чааһынай тэрилтэтэ киниттэн үөскээн-төрөөн тахсыбытынан, тэрилтэ улуустааҕы кэмиэрчэскэй баантан ылбыт 100 тыһ. солк. иэһин сокуонунан төлүүр буолан хаалбыт. Өссө эт кэмбинээтэ 28 туонна убаһа этин кыайан батарбатаҕын, сылгы этин салгын сиирэ чугаһаабыт кэмигэр массыынанан тиэйэн аҕалан: “Маны батарбатаххына, эппиэттиэҕиҥ!” – диэн суостаахтык ирдээт, баран хаалбыттар. Оччолорго кини дьэттэйэр дьэтигэр сылдьар сааһа буолан да буолуоҕа, онтон саллан мунна сынтарыйбатах. Дьокуускайга Виктор Омуков “ЛТД” диэн тэрилтэтигэр биир дойдулааҕын көмөтүнэн түргэнник ыыһыыр оҥорторбутун аҕалан, тэрили үлэлэтэннэр, убаһа 28 туонна этин ыыһыырга анаан эттээн, ыыһаан, саас кустуур, мас саһаанныыр дьоҥҥо Сунтаарынан, Мииринэйинэн, Ленскэйинэн харчы суох кэмигэр син батарбыттар.
Оччолорго тыа ыалыгар паайын суотугар ылбыт сүөһүтэ уонна сылгыта элбээбитинэн эккэ өлөрүү элбээбитэ, үүт да элбээбитэ эрээри, ону төлөһөргө сөптөөх үп наада буолбута. Бааннар тыа хаһаайыстыбата ночооттоох, төлөһөр кыаҕа суох диэн улахан да бырыһыаҥҥа иэс биэрбэттэрэ. Ол иһин Борукуоппай чааһынай астыыр-үөллүүр тэрилтэтин иһинэн ас атыылыыр маҕаһыыннары тэринэн, кэмиэрчэскэй хайысхаланан барбыта. Онон «Алмаасэргиэнбаантан» 28 бырыһыаҥҥа иэс ылан, Элгээйигэ сопхуос эстэн быраҕыллыбыт отделение дьиэтин өрөмүөннээн, кыра кыамталаах үүт астыыр сыах, халбаһыы астыыр тэриллэри соҕурууттан атыылаһан, үлэлэтэн барбыт. Күүкэй, Кутана, Хоро нэһилиэктэригэр саҥа тэриллэринэн саҥардыллан, нэһилиэнньэттэн үүт тутаннар, астаан барбыттар. Сиэйэ уонна Күндэйэ арыы собуоттарын дьиэлэрин өрөмүөннэппит. Онон эһиилиттэн сыыйа ити ааттаммыт нэһилиэктэргэ үүт нэһилиэнньэттэн тутуллан, тыа ыала үүттэн дохуоттанан, эстии-быстыы саҕана, сүөһүлэрин тутан, онтон ас таһаарынан, ыарахан кэмнэри этэҥҥэ ааспыттарыгар кыахтаах өһөс уоллара Борукуоппай улахан өҥөлөөх эбит. Эһиилигэр нэһилиэнньэттэн 78 т эти тутан, халбаһыы астаан, Мииринэй уонна Ленскэй улуустарын олохтоохторун аҥаардас этинэн оҥоһуллубут халбаһыынан хааччыйбытын, ол улуустар сааһырбыт олохтоохторо билиҥҥэ диэри төлөпүөннээн халбаһытын сураһан соһуталлар. Кини тэрилтэтэ нэһилиэнньэттэн 7900 тонна үүтү тутан астаабыт. Улуус үрдүнэн оччолорго тутуллар үүттэн 2400 туоннанан элбэҕи тутар эбит. Икки сыл устата, Элгээйигэ икки этээстээх таас баанньык иккис этээһин салгыы тутан, силигин ситэрбит. Онно үүт астыыр сыаҕы кытары халбаһы астыыр уонна ыраас уу оҥорор, мокоруон, мороженай бэлэмниир сыахтардаах ас астыыр кэмбинээккэ кубулуйан билиҥҥэ диэри үлэлиир.
Бастакы тэриллибит сылларыгар Борукуоппай тэрилтэтэ 12 нэһилиэктэн эт уонна 9 нэһилиэктэн үүт тутара. Сылга ортотунан 790 т үүтү, 60 т эти астаан, 5,4 т халбаһы астыыра, 2,8 т мокоруон уонна 80 т килиэби астаан, 8 фирмэннэй маҕаһыыныгар Кэмпэндээйигэ, Кутанаҕа, Элгээйигэ уонна улуус киинигэр Сунтаарга атыылатара. 4 бэкээринэ нэһилиэктэргэ килиэби астыыр. Билигин бэкээринэлэрэ 160 туонна килиэби астыыллар. Бурдугун бэйэтэ “Сахапродуктан” атыылаһар. Кондитерскай сыахха 700 киилэттэн саҕалаан, 20 т минньигэс ас арааһа астанар.
Бастаан тэриллэригэр 17 үлэһиттээҕэ, 2011 с. 100 үлэһиттэммитэ. Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ Чурапчы холобурунан улуустарынан биир кыахтаах астыыр-үөллүүр кэмбинээти тэрийэр бэлиитикэтэ Борукуоппай тэрилтэтин сайдыытыгар өр сыллар устатыгар улахан харгыһы оҥорбутун бэлиэтиир. Олохтоох былаас кини чааһынай тэрилтэтин улуус киинигэр тэриллибит “Сандалга “холбуурга, ол эстибитин кэннэ “Бойомҥо”, онтон “Сунтаар-Аска” холбуурга кытаанахтык күһэйэ сатаабыттарыгар Борукуоппай бэриммэтэх. “Ол ирдэбилгэ сөбүлэһэн холбоспутум буоллар, билигин моҥкурууттаан эстибит буолуохтаах этим”, – диир. Холбоһумаары элбэх харгыстары туораабыт. Холобур, “Үүт субсидиятын ылыаххыт суоҕа” диэн ынахтаах ыаллары, бааһынайдары куттааннар, Кутана, Күүкэй, Сиэйэ, Түбэй-Дьаархан, Түбэй, Күндэйэ нэһилиэктэрин киниттэн арааран ити эстибит тэрилтэлэргэ холбообуттар. “Биир соҕотуопкалааччы” диэн ТХМ ыытар бэлиитикэтэ сатала суоҕун, Сунтаар улууһугар үлэлээн ааспыт “Сандал”, “Бойом”, “Сунтаар-Ас” диэн ааттанар улахан астыыр кэмбинээттэр эстиилэрэ дакаастаабыта диэн Борукуоппай этэр. Ол кэнниттэн Сунтаар улууһун салалтата ити бэлиитикэттэн аккаастанан, нэһилиэктэринэн хас да кыра уонна орто кыамталаах үүт астыыр сыахтар тэриллэллэригэр кыах биэрбитэ. Борукуоппай тула урукку бэлиитикэнэн арахсыбыт нэһилиэктэригэр баар кыра уонна орто кыамталаах астыыр сыахтар, үүт туттарар элбэх ынахтаах биирдэм хаһаайыстыбалар түмсэннэр, агрохолдинг тэринэн эрэллэр.
Билигин өрөспүүбүлүкэ салалтата кыахтаах тэрилтэ баазатыгар олоҕуран чааһынай, кыра уонна орто тэрээһиннээх араас бас билиигэ олоҕуран үлэлиир хаһаайыстыбалар күүстэрин холбооннор, улахан кыахтаах кэпэрэтииптэри үөскэтэр бэлиитикэни утумнаахтык ыытар. Бытархай чааһынай хаһаайыстыбалар өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтин бэйэ оҥорон таһаарар үүт уонна эт бородууксуйаларын астаан толору хааччыйар кыахтара суоҕа илэ-бааччы көһүннэ. Онон бытархай чааһынай хаһаайыстыбалары түмэн, кыахтарын улаатыннаран, ороскуоттарын аҕыйатан, бэйэлэрин оҥорон таһаарар бородууксуйаларын бэйэлэрэ астаан-үөллээн атыылыыр буоллахтарына, үптэрэ даҕаны бэйэлэрин сайыннаралларыгар кыаҕы биэрэр, өрөспүүбүлүкэ уонна федеральнай да салалтата анал бырагыраамаларынан үбүнэн көмөнү оҥорорун туһананнар сайдар кыахтара элбээтэ.
Борукуоппай тэрилтэтигэр хара бастакыттан күҥҥэ 120 сүөһүнү астыыр толору механизированнай буойунаны тэриммитэ. Сылга 70-78 тонна сүөһү уонна сылгы этэ тутуллан астанара. 1998 сылтан нэһилиэнньэҕэ сүөһү, сылгы ахсаана аҕыйаан барбытынан, сылга 10 т эти тутан астыыр буолбута.
Агрохолдинг тэриллиитэ
Кини аныгы ирдэбилинэн 2019 сылтан саҕалаан агрохолдинг тэринэр былааннаах үлэтин саҕалаабыта билигин түмүктэрдээх буолла. Бастаан Түбэй-Дьаарханнааҕы “Милка” ХЭТ холбоспута. Холбоһуктаах тэрилтэ үрдүнэн сылга 962 т үүт нэһилиэнньэттэн тутуллар буолбута. Эһиилигэр 1230 т үүт тутуллан, үрүҥ ас арааһа астанан, фирменнэй маҕаһыыннарыгар атыыланара биллэрдик улааппыт. Элгээйи сэлиэнньэтигэр ыаллар сүөһүлэрэ искусственнай буоһатыллар буоланнар, кыһыннары ыаллартан үүт тутан астыы турар. Онон сыл устата Элгээйи нэһилиэнньэтэ Борукуоппай тэрилтэтин үүтүнэн хааччыйа турарыгар, өр сылларга ынахтары сиэмэлиир бэтэринээрдэр Араайа Уйбаныабаҕа уонна Дьэбдэкиэйэ Өлөксөндүрүөбэҕэ махтанар. Былырыыҥҥыттан “Уйгу” холбоһон, агрохолдиҥҥа аны үүт тутар уонна астыыр үс хаһаайыстыба дуогабардаһан үлэлээн эрэллэр. Онон Элгээйи өттүгэр үүтү уонна эти тутаннар, бородууксуйаларын Борокуоппай 8 маҕаһыынынан атыылааннар, нэһилиэнньэни араас үүт аһынан хааччыйар былааннаахтар. Быйыл “Агростартапка” кыттаннар, бу бырагырааматынан билиҥҥи ирдэбилгэ эппиэттиир толору хааччыллыылаах сыаҕы тэринэн, Элгээйи өттүнээҕи ыаллартан сүөһү уонна сылгы этин тутан, араас эт аһылыктарын бэлэмнээн, бэйэ бородууксуйатын оҥорор былааннаахтар.
Сунтаар улууһун сэлиэнньэтин сибиэһэй эгэлгэ үүт уонна эт астарынан Борукуоппай агрохолдина, Күндэйэтээҕи “Сырдык Аартык” кэпэрэтиибэ уонна баараҕай тутуулардаах, тыһыынчанан сүөһүлэрдээх Кириэстээх кэпэрэтиибэ, “Татыйыына” атыы-эргиэн иһинэн тэриллибит “Ил Тосхол” кэпэрэтиип толору аһынан хааччыйар соруктаахтык үлэлээн эрэллэрэ биһигини үөрдэр.
Борис Потапов.