Кэбээйи улууһугар үүтү тутан астааһыҥҥа үс хаһаайыстыба (Кэбээйи сэлиэнньэтигэр — “Томтор” тыа хаһаайыстыбатын кэпэрэтиибэ, Куокуйга — “Сангаардааҕы” кэпэрэтиип, Мукучуга — “Унаардаах” эргинэр соҕотуопкалыыр киин) үлэлииллэр.
edersaas.ru
“Томтор” кэпэрэтиип 2013 сыллаахха “Туймаада-Лизинг” Лизингэбэй хампаанньа аһаҕас аахсыйаламмыт уопсастыба чэрчитинэн, симиэнэҕэ икки туонна үүтү астыыр “Коллакс – 2000” маркалаах модульнай сыаҕы ылан, 2015 сыллаахха тутан-таҥан үлэҕэ киллэрбит.
— Модульнай сыахпытын сайын, саамай үүттүгэннээх кэмҥэ, үлэлэтэбит, — диэн кэпсиир кэпэрэтиип салайааччыта Софья Николаевна Кобякова. — Онуоха диэри үүппүтүн кыра сыахпытыгар астыыбыт. Бу Кэбээйи улуус саамай бөдөҥ нэһилиэгэ буолар, бас билии көрүҥүттэн тутулуга суох барыта 1 тыһ. 674 ынах сүөһү, ол иһигэр 700-чэкэ ыанар ынах баар. Уон үс бааһынай хаһаайыстыбаттан биэһэ ынах сүөһүнү иитиигэ идэтийэр. Үүккэ уонна үүт аска техническэй регламент киллэриллиэҕиттэн, бытархай хаһаайыстыбалар, чааһынай ыаллар үүттэрин бөдөҥ бааһынай хаһаайыстыбалар истэринэн туттараллар. Былырыын 1 тыһ. 250 туонна үүтү тутан астыыр былааннаахпытын 1 тыһ. 325 туоннаны соҕотуопкалаан, аһары толорбуппут. Икки бөдөҥ бааһынай хаһаайыстыба кыттыһан, бэйэлэрэ туспа астыыр сыаҕы тэринэннэр, сорудахпыт быйыл аччатылынна. Онон, 738 туоннаны соҕотуопкалыахпыт, мантан 162 туонната биһиги испитинэн үлэлиир Тыайа нэһилиэгин былаана буолар. Чөчөгөйтөн саҕалаан быырпахха тиийэ үрүҥ ас араас көрүҥүн астыыбыт, оттон Тыайа астыыр сыаҕа сүрүннээн арыылыыр. Үрүҥ аспытын бастаан утаа хортуон бакыаттарга кутар этибит да, ыраах илдьэргэ мөлтөх суолга хайа баран хаалара. Ону абааһы көрөн, билигин наар пластик бытыылкалары туттабыт.
Кыһыҥҥы өттүгэр төһө да үүт аҕыйаҕын иннигэр, кэпэрэтиип сыаҕын сылы эргиччи үлэлэппит. Биир киилэ үүтү 45 солк. туппут, мантан 35 солк. субвенция харчыта, тэрилтэ бэйэтэ 10 солк. төлөөбүт. Билигин 42 хаһаайыстыба дуогабар түһэрсэн, үүт туттара сылдьар, ону күн өрүү-өрүү “сүүрдэр” эбиттэр. Биһиги астаабат күннэригэр сылдьыбыт буоламмыт, асчыттары көрсүбэтэхпит. Иһиттэрин-хомуостарын барытын кылбаччы сууйан баран, маарылаҕа иэдьэгэй сүүрдэн барбыт этилэр. Ону дьиктиргии көрбүппэр, Софья Николаевна сарсын ити сүүмэҕинэн суораттыахпыт, оттон убаҕаһын быырпах оҥорорго туттуохпут диэн быһаарбыта.
“Томтор” кэпэрэтиип эстибит тэрилтэ базатыгар 2010 сыллаахха тэриллэн үлэтин саҕалаабыт. Тэрийээччилэринэн олохтоох бааһынай хаһаайыстыбалар буолбуттар. Билигин үлэлэтэр сыаҕын астыыр тэрилин, сэппэрээтэри, пастеризаторы, сойутары уонна арыылыыры, 2012 сыллаахха Предпринимательство министиэристибэтин бырагырааматынан ылыммыт. Софья Кобякова манна 2013 сылтан ананан үлэлии сылдьар эбит. Лизинг кирэдиитин төлүүр буолан, билиҥҥитэ барыска тахса иликпит. Кыбаартал ахсын 150 тыһ. солк. кирэдииппитигэр биэрэбит, гааспытын, уоппутун төлүүбүт, онтон ордубута хамнаска эрэ тиийэр. Хамнаһы тиийинэн олоруу алын таһымыгар тиэрдэн иһэбит, ортотунан 25 тыһ. солк. буолла диир.
— Суолбут-ииспит мөлтөх, кыһыҥҥы сырыы аһыллыар диэри быстар буолан, күһүн ахсын ыытыллар өрөспүүбүлүкэтээҕи ас-үөл быыстапкатыгар кыайан кыттыбаппыт. Бу сыллар тухары иккитэ эрэ, ону да кураан дьыллар тураннар, тиийэ сылдьыбыппыт. Ааспыт ыйга Дьокуускайга Тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл бэлиитикэтин министиэристибэтигэр буолан ааспыт астыыр салаа үлэһиттэрин сыллааҕы сүбэ мунньахтарыгар баран кэллим. Билигин тыа хаһаайыстыбатын тэрилтэлэриттэн ирдэнэр “Меркурий” диэн компьютернай бырагыраама Интернеппит мөлтөх буолан, биһиэхэ табыгаһа суох буолсу. Ханна эмит, холобур, оскуолаҕа ас ыытар буоллахха, бу сарсыарда бырагыраамаҕа киирэн ыспараапка ылыахха наада, ону биһиги сибээспит “ыйанан” хаалан баран, хамсыыр аат суох буоллаҕа! Бородууксуйабытын кыһын улуус нэһилиэктэригэр батарабыт, бэйэбит бөһүөлэкпитигэр атыылыыбыт. Бу соторутааҕыта, суол баарын баттаһа, Сангаар бөһүөлэгэр уонна Сэбээн Күөлгэ, Сиэгэн Күөлгэ, Батамаайыга арыы ыыппыппыт. Кэбээйи орто оскуолатын төрдүс сылын үүтүнэн, суоратынан уонна сүөгэйинэн хааччыйабыт. Быйыл үс уһуйааны кытары дуогабар түһэристибит.
Үүккэ үлэлиирин таһынан кэпэрэтиип 2015 сылтан ыраас ууну кутар. Тэрилин барытын Дьокуускайтан “Ледник” хааччахтаммыт эппиэтинэстээх уопсастыба бииргэ үлэлиир дуогабар быһыытынан аҕалан, таҥан туруорбут. Инньэ гынан, кэпэрэтиип астыырыгар күөл уутун ыраастаан туһанар итиэннэ саас, уу киртийбит кэмигэр, нэһилиэнньэҕэ ыраас ууну атыылыыр, оттон сайын оҕо лааҕырдарын иһэр уунан хааччыйар эбит.
Раиса Сибирякова, “Саха сирэ”, edersaas.ru
Виктор Эверстов (Дабаан) хаартыскаҕа түһэриитэ