Кулун тутар 17 күнүгэр Кэбээйи улууһун Мукучу нэһилиэгэр олохтоох бибилэтиэкэҕэ быраас идэлээх, талааннаах поэтесса Мария Алексеева-Решетникованы-Арылы Дуйдааҕы кытары истиҥ-иһирэх көрсүһүү буолан ааста.
edersaas.ru
Күндү ыалдьыты учуутал Саргылана Николаевна Иванова арыаллаан илдьэ кэллэ. Кинилэр Мария Афанасьевнаны кытары ийэлэрэ бииргэ төрөөбүттэрин, хаан-уруу аймахтыыларын туһунан истэн сэҥээрдибит. Устар ууну сомоҕолуур уус тыллаах эбэлэрэ Абый үһүйээннэрин олус элбэҕи билэрэ үһү.
Бастатан туран, Мария Афанасьевна кэлбит сыалын-соругун билиһиннэрдэ. Чопчулаан эттэххэ, улуус киин балыыһатын кылаабынай бырааһа Иван Степанович Оконешников көҕүлээһининэн, Кэбээйи улууһугар доруобуйа харыстабылын ситимэ тэриллибитэ 90 сылыгар аналлаах кинигэ тахсара былааннанар. Биллэрин курдук, бу тиэмэни РСФСР уонна Саха АССР үтүөлээх бырааһа Матрена Николаевна Терехова ылсан, 1997 сыллаахха өрөспүүбүлүкэҕэ бастакынан улуус эмтиир эйгэтин устуоруйатын туһунан дьоһуннаах кинигэни бэлэх ууммута. Матрена Николаевна үлэтин салгыы кэҥэтэн, билиҥҥи кэми хабан сырдатар кинигэни суруйарга быраас уонна суруйааччы Мария Афанасьевна Решетникованы көрдөспүттэрэ. Онон сиэттэрэн, Кэбээйи сирин-уотун, балыыһаларын бэйэтэ эт хараҕынан көрөр-истэр, үлэһиттэрин кытта кэпсэтэр, билсэр соруктаах кэлбитин сэргии иһиттибит. Бэлиэтээн эттэххэ, Мария Афанасьевна урукку өттүгэр Таатта, Абый улуустарын, Саха сиригэр рентгенология салаатын уонна Мэдиссиинэ Национальнай киинин устуоруйаларын чинчийэн бэчээккэ таһаарбыта. Кырдьыга, кинигэни ылбычча таһаарбаккын, матырыйаалы бэлэмниир үгүс сыраны-сылбаны эрэйэр үлэ буолар.
Мария Афанасьевна:
“Элбэҕи билээрибин, Кэбээйи улууһун хаһыатын барытын хаһыстым. Мэдиссиинэҕэ болҕомто куруук баара уонна уус-уран литератураны сырдатар матырыйаал мэлдьи тахсара үөрдэр. Эрэдээксийэҕит үчүгэйдик үлэлиир диэн бэлиэтии көрдүм. Дьиҥэр, Мукучу балыыһатын учебниктан аахпыт курдук билэр этим. Онон дьоруойдарбын илэ көрүстүм, мунаарар түгэннэрбин чуолкайдастым. Мукучуга өр үлэлээбит бэтэрээннэри аҕынныбыт. Оройуон кииниттэн кый ыраах уонна суола суох буоланнар, барытын бэйэлэрэ дьаһана, тобула, толкуйдуу, оҥоро үөрүйэхтэр эбит. Мария Иннокентьевна курдук дэгиттэр терапевт, гинеколог быраас уһун сылларга үлэлии олороро бар дьонугар абыраллаах дии санаатым. Нэһилиэк сэргэх, саҥа балыыһа тутулларын кэтэһэллэр», —— диэн тоһоҕолоон бэлиэтээтэ.
ххх
Маны сэргэ Мария Афанасьевна айар үлэтин кылгастык билиһиннэрдэ, хомоҕой хоһооннорун ааҕан иһитиннэрдэ. Алтынньы ыйга Узбекистаҥҥа ТЮРКСОЙ тэрийэн ыытар аан дойдутааҕы түүр тыллаах бэйиэттэр түһүлгэлэригэр кыттан кэлбитин туһунан сырдатта. “Көмүөл” кинигэ кыһатыгар 2019 сыллаахха бэчээттэнэн тахсыбыт “Дьол эргиирэ” диэн үһүс хомуурунньугун олохтоох бибилэтиэкэҕэ бэлэхтээтэ. Ону сэргэ, “Араҥас сулус” Тааттатааҕы литературнай түмсүү (2008 с.), “Көмүөл” кинигэ кыһатын салайааччыта, СӨ үтүөлээх суруналыыһа, суруйааччы Борис Павлов “Сулустан тохтубут хоһооннор”, “Хаҕыс тыаллаах сыллартан…”, “Саха сүрэҕэ”, “Дьолуо”, “Кэмҥин түһэн биэримэ”, суруналыыс, суруйааччы, бэчээт туйгуна Александр Постников-Сындыыс “Тааттам сайар салгына”, бииргэ төрөөбүт быраата Яков Алексеев “Эдэрбэр эппэтэх тылларым”, “В памяти сердца: Николай Эверстов” диэн кинигэлэри кэһиилэнэн кэлбитин үөрэ-көтө туттарда.
Мария Алексеева-Арылы Дуйдааҕы кытары көрсүһүү үтүмэн үөрүүлээх, таһаарыылаах буолла. Ол курдук, мелодист Роман Степанов “Кэбээйи киин балыыһатын Өрөгөйүн ырыата” диэн Арылы Дуйдаах тылыгар матыып айбытын баянынан доҕуһуоллаан ыллаабытын кэрэхсии иһиттибит. Санатан эттэххэ, ааптар бу төрдүс гииминэ буолар. Поэтесса, мелодиһы кытары инники өттүгэр ситимнээхтик үлэлииргэ эрэнэрин биллэрэн туран, кинигэтин бэлэх уунна. Онтон Мукучу гимназиятын саха тылыгар уонна литературатыгар учуутала Васильева Евдокия Николаевна “Решетникова Мария Афанасьевна-Мария Алексеева-Арылы Дуйдаах поэзията “кырыымпа кылыныы” дьүрүһүйэ сыыйыллар….” диэн дьоһун ырытыытын болҕойон иһиттибит. “Арылы Дуйдаах хоһоонноро – кэрэни кэрэхсииргэ, үтүөнү үксэтэргэ, сирдээҕи дьолу буларга кынаттыыр хоһооннор. Арылы Дуйдаах хоһоонноро – сырдыгы, ырааһы, үрдүгү, үйэлээҕи түстүүр хоһооннор. Суруйааччы поэзиятыгар күннээҕи көстөр түбүгү, санаа түһүүтүн-тахсыытын, үөрүүнү-хомолтону, астыныыны-дуоһуйууну, олох араас түгэннэрин олус үчүгэйдик тулалыыр айылҕабытынан анааран: ардахха, хаарга, чыычаахха, кыталыкка, ньургуһуҥҥа, ыйга, күҥҥэ, күөлгэ, хатыҥҥа, былыкка, сибэккигэ о.д.а. ханыылыы тутан суруйар.
«Эн эмиэ уһугун,
Былыккын тыал кыйдаатын,
Сылайбыт хараххын күн кэлэн
Уоскута уураатын…» (“Саппахтаах сарсыардам”)
Арылы Дуйдаах тапталга бэриниилээх буоларга, тапталы харыстыырга, алгыстаах тапталы үйэ тухары өрө тутарга үөрэтэр суолталаах истиҥ-иһирэх хоһооннордоох,” – диэн тоһоҕолоон бэлиэтээтэ. Евдокия Николаевна үөрэнээччилэрэ Мария Алексеева-Арылы Дуйдаах хоһооннорун литература уруогар ааҕаннар санааларын сайа эппиттэрин билиһиннэрдэ, поэтессаҕа боччумнаах бэлэҕи оҥорон долгутта. Оҕолор ырытыыларыттан быһа тардан:
“Саха норуотун биир уратыта – үрүҥ көмүс. “Үрүҥ көмүс ытарҕа” хоһооҥҥо элбэх эпиитэт, мэтээпэрэ баар. Аҕыстыы-сэттэлии сүһүөхтээх, наардыы, кириэстии рифмалаах хоһоон. Хоһоону олус сөбүлээтим, өйдөнөр, чэпчэки тылларынан суруллубут”. (Гаврильев Артем, Мукучу гимназиятын 10 кылааһын үөрэнээччитэ)
“Айылҕа туһунан ааҕарбын олус сөбүлүүбүн. Ол курдук Арылы Дуйдаах “Сааскы хаар” хоһоонун астына аахтым. Биһиги тулабытыгар баар көстүүнү, араас өҥү-дьүһүнү, ураты тыаһы-ууһу аахайбакка хаалабыт. Онтон бу хоһоону аахтахха, кэрэни сатаан көрүөххэ, истиэххэ наада диэн этэр. Сааскы хаары уу чуумпу муусука диэбитин өйбөр хатаан хааллым. (Афанасьева Настя, Мукучу гимназиятын 11 кылааһын үөрэнээччитэ)
Маны сэргэ, мин олохтоох ааптар, айымньыны ырытааччы быһыытынан, Мария Алексеева-Арылы Дуйдаах “Дьол эргиирэ” кинигэтин туһунан санаабын үллэһинним.
“Хомуурунньугу поэтесса Саргылаана Гольдерова-Саргы Куо алгыстаах анабыл хоһоонунан арыйар:
“Онно кыыһар саҕахха
Арылы Дуйдаах –
Кындыа маҥан кыталыктыы
Кыырайа көтөн таҕыста…
Кини ыраатар айанын алҕыахха!
Кини дьиктилээх
Ырыатын таптыахха!
Арылы Дуйдаах –
Айар тыла хомуһуннаах!
Ыҥырар-угуйар уот сулустаах,
Ыраатар айана умсулҕаннаах!”
Мария Алексеева-Арылы Дуйдаах хоһоонноро ааҕааччыны бүтүн бэйэтин кууһан ылар сылаас эйгэлээхтэр, сырдык тыыннаах уобарастаахтар. Мин санаабар, хоһоону уобарастаан суруйары үгүс ааптар кыайбат. Айылҕаттан дьиҥ талааннаах бэйиэт эрэ хараҕар оҥорон көрөр ураты дьоҕурдааҕа буолуо. Арылы Дуйдаах хоһооннорун уус-уран таһыма үрдүк. Холобур, “Олох” хоһоон хас биирдии строката чочуонайдык чочуллубут рифмалаах. Ааҕааччы ханнык да тылга иҥнибэккэ, хоһоон тэтимигэр, ис туругар киирэн хаалар. Хоһоон ис номоҕо, түмүгэ дириҥ, киһини толкуйдатар, олоххо эрэли саҕар:
“Куруук мэлдьи ытанан
Дьолу сатаан туппаккын,
Үҥэн-сүктэн, ааттаһан
Күнү-ыйы ылбаккын.
Олох – улуу умсулҕан,
Таптал уонна ахтылҕан,
Сылтан сылга саҥаттан
Тиллэр-тыллар айылҕаҥ.”
Оттон “Өрө тыыммыт уулуссаны” хоһооҥҥо бэргэн тэҥнээһин көстөр, ый кыыһын уонна аныгы саха дьахтарын уобараһа арыллар. Ый кыыһын дьылҕата тыйыс, оттон хоһоон лирическэй геройа дьолго тардыһар сырдык ыралаах, күүстээх санаалаах олох эргийэр киинигэр сылдьар күн сирин оҕото. Кини төһө даҕаны соҕотохсуйдар, олоҕо кэлэр кэскиллээх. Поэтесса этэр:
“Олоробун ыттаах кыыстыы
Туолбут ыйбын ааттаһаммын
Күрэнээри буолбатах,
Оргуһуохпун иилинэммин
Дьолум диэки хардыылаары –
Куорат устун… соҕотох…”
Оттон “Сыыс от” диэн хоһоону ааҕан, айылҕаҕа туох барыта тус аналлааҕын, суолталааҕын туһунан өйдүүгүн. Ол курдук, сыыс от үүнээйигэ төһө даҕаны мэһэйдиирин иһин, хаһыҥтан быыһыыр туһалааҕын, көп саҕа көдьүүстээҕин туһунан ааптар санатар.
Арылы Дуйдаах оптимистическай тыыннаах хоһоонноро ааҕааччыны сылааһынан угуттууллар, дьоллоох олох туһун түстүүллэр, үлэ-үөрэх үөһүгэр бар дьону кытта сэргэстэһэ чөл куттаах, этэҥҥэ сылдьарга уһуйаллар, инникигэ эрэллээх буоларга өй-санаа угаллар. Холобур:
Барыта этэҥҥэ буолуоҕа,
Эһиил да күөх ача тыллыаҕа,
Көһүйбүт сүрэхпин уулларан
Тапталым ымыыта ыллыаҕа.
(“Барыта этэҥҥэ буолуоҕа”)
Поэтесса “Киэҥ-холку даҕаны күһүҥҥү нуһараҥ” хоһоонугар дьыл биир дьикти кэмин сүрэҕи үөрдэр кэрэ абылаҥа хоһуйуллар. Кырдьыга, от-мас көҕөрөр, сир-дойду чэлгийэр-чэчириир эрэ буолбатах, кэмэ кэллэҕинэ кэхтэр, иинэр-хатар эбээт! Айылҕа сокуона оннук, ону киһи аймах, тыынар тыыннаах утарар, уларытар кыаҕа суох. Ол эрээри, Арылы Дуйдаах хоһоонун ааҕан санааҥ көтөҕүллэр, олоххо тардыһыыҥ күүһүрэр, саҥалыы тыыннанар:
Киэҥ-холку даҕаны күһүҥҥү нуһараҥ,
Туһа суох, доҕоччуок, сайыны аһыйан,
Толору-ситэри көмүһүн иилинэн
Сүрэҕи кылгастык ким үөрдүөй симэнэн?
Кэхтии да кэрэлээх,
Күһүн да күүтүүлээх,
Күлүмнэс үөрүүлээх,
Көтүтэр иэйиилээх.
Түмүкпэр, Мария Алексеева-Арылы Дуйдаах “Дьол эргиирэ” кинигэтигэр киирбит хоһоонноро сахалыыттан нууччалыыга тылбаастаммыт буоланнар, киэҥ эйгэҕэ тахсар, ыраах ыырданар бигэ тирэхтээхтэрин бэлиэтиир тоҕоостоох.” (С.Н. Самсонова-Сиибиктэ. “Сырдык тыыннаах хоһооннор” тэттик бэлиэтээһин)
“Кырдал” (салайааччы Павлова А.С.-Арыпыана) литературнай түмсүү аатыттан эдэр ааптар Вера Прокопьева-Итэҕэл Мария Алексееваҕа-Арылы Дуйдаахха истиҥ махтал тылларын эттэ уонна сэмэй бэлэхтэрин туттарда. Манна даҕатан эттэххэ, “Кырдал” түмсүү Үөһээ Бүлүү улууһугар Намҥа буолар норуодунай бэйиэт Петр Тобуруокап көмүс күһүнүгэр, Сунтаарга лиирик-бэйиэт Леонид Попов үбүлүөйүгэр аналлаах түһүлгэҕэ, буойун-бэйиэт Тимофей Сметанин 90 сыллаах үбүлүөйүн чэрчитинэн ыытыллыбыт ааҕыыларга, о.д.а. өрөспүүбүлүкэтээҕи литературнай тэрээһиннэргэ көхтөөх кыттар.
Түгэнинэн туһанан, Саха сиригэр соҕурууттан ананан кэлэн, доруобуйа харыстабылын эйгэтигэр отут биэс сыл эҥкилэ суох үлэлээбит биэлсэр Елена Григорьевна Кычкина олоҕун кэпсээнин сөҕө-махтайа иһиттибит. Бэлиэтээн эттэххэ, билиҥҥи уустук кэмҥэ нэһилиэкпит модельнай бибилэтиэкэтигэр (сэбиэдиссэй Им Ия Николаевна) айымньыны ааҕар, ырытар, тылбаастыыр уонна суруйааччыны кытта алтыһар эйгэ баара ааҕааччыны көҕүлүүр.
Кэбээйи улууһун кииниттэн ыраах сытар нэһилиэккэ, Мукучуга сааскы ылааҥы күн наһаа интэриэһинэй, баай ис хоһоонноох сэһэргэһии, өйтөн-сүрэхтэн умнуллубат тэрээһин буолла. Этигэн хомус кэриэтэ дьикти кэрэ алыптаах Поэзия эйгэтигэр киирэн санаалыын сырдаан, астына дуоһуйан тарҕастыбыт. Махтал, эйиэхэ, үрүҥ халааттаах аанньалга, уран тыллаах поэтесса Арылы Дуйдаахха! Айар аартыгыҥ арылыйа сырдаатын, ситиһии сэтиилэннин, дьол-соргу тосхойдун!
«Саха сирэ», edersaas.ru саайтка анаан Светлана САМСОНОВА, Кэбээйи