19 үйэ бастакы аҥаарыгар Арассыыйаҕа, ол иhигэр Саха сиригэр, арыгылааhын күүhүрбүтэ. Туспа урдустар (аҕыйах ахсааннаах хотугу омуктар уонна сахалар) судаарыстыба хааhынатыгар дьаhааҕы о.д.а нолуоктары, тардыылары төлөөhүннэрэ уонна толоруулара аччаабыта.
Бырабыыталыстыба 1822, 1832 сыллардаахха туспа урдустарга арыгыны атыылааhыны боппута. Уокурук ыспыраабынньыга итиннэ олоҕуран бирикээстээбитэ: «…чтобы якутам ни под каким предлогом не были продаваемы питья, кроме одних русских жителей.» (М.И.Старостина. Личности Элгетского улуса. Пермь. 1999г., стр. 110,132).
Киин Арассыыйаҕа 1858-1859 сс. элбэх сэлиэнньэлэр уонна дэриэбинэлэр олохтоохторо арыгылааhыны утараннар, арыгынан эргинэр тэрилтэлэри саптарбыттара уонна арыгыны испэттэр уопсастыбаларын тэрийбиттэрэ. Ол эрээри бырабыыталыстыба хамсааhыны хам баттаабыта.
Арыгылааhыны утарар хамсааhын 1885-1890 сс. эмиэ күүhүрбүтэ. Хамсааhын кыттыылаахтара куораттарга арыгыны испэттэр уопсастыбаларын тэрийбиттэрэ, арыгыһыттары саралыыр хаhыаттары уонна сурунааллары таhаарбыттара. Нэhилиэнньэ арыгыны иhиитэ кыччаан, 1893 сылаахха испиири иhии биир киhиэхэ 2,46 л. тиксибитэ. Нэhилиэнньэ арыгыны иhээhинэ аҕыйааhына бүддьүөт дохуотун чааhыгар охсубута. Аҕыйах сыл иhинэн Арассыыйаҕа арыгыны оҥоруу уонна нэhилиэнньэҕэ атыылааhын улааппыта. Ол курдук, 1894-1906 сс. хас биирдии киhиэхэ арыгы 3,41 л. буолбута, 1913 сыллаахха- 4,7 л. тэҥнэспитэ. Саха сиригэр арыгыны тиэйэн аҕалан атыылыыллара. А.Е. Кулаковскай (Өксөкүлээх Өлөксөй) «Арыгы» диэн хоhоонугар суруйбута:
Ол аҕалан —
Борустуой өттүн буоллаҕына
Монопуолдьуйа хотуҥҥа
Мунньаллар эбит,
Күндү өттүн көрдөххө,
Кур үптээх,
Көмүс харчылаах
Күбүөрүнэ атыыhыттара
Күргүөмүнэн атыылаhан ылан
Умуhахтарыгар уктулар,
Буобрактарыгар мустулар,
Лааппыларыгар таһаардылар…
Саха сирин олохтоохторо баайыттан–дьадаҥытыттан тутулуга суох арыгы дьаатыгар ылларбыттара. ӨксөкүлээхӨлөксөй «Итирик бурсуй ырыата» хоhоонуттан лоскуй:
«Холуочуйан хоhооннонно» диэйэҕит, —
Хос санаабын хостуубун;
«Итирэн этэр» диэйэҕит, —
Истиҥ тылбын иhитиннэрэбин;
«Арыгылаан ахтар» диэйэҕит,-
Амарах санаабын айдаарабын!
Кутуҥ! Кутуҥ! Кутуҥ!
(А.Е.Кулаковскай-Өксөкүлээх Өлөксөй. Ырыа–хоhоон. Дьокуускай, 1978 с., 162, 194 сирэйдэр).
1885 сыллаахха Боотуруускай улууhун кулубата Е.Д.Николаев арыгылааhыны утары охсуhууну Саха сиригэр бастаан саҕалаабыта. А.Е. Кулаковскай көҕүлээhининэн чулуу дьоннор түмсэннэр Ботуруускай улууhугар чэбдик турук (трезвость) Чурапчытааҕы уопсастыбатын 1904 сыллаахха тэрийбиттэрэ. Кинилэр арыгылааhын дьоҥҥо-сэргэҕэ аата биллибэт алдьархайы аҕалан эрэрин өтө көрбүттэрэ, онтон быыhанар суолу тобула сатаабыттара.
1909, 1910, 1912 сс. арыгылааhыны тохтотор туhунан бэбиэскэлээх Бүтүн Арассыыйатааҕы сийиэстэр ыытыллыбыттара. Балар докумуоннарыгар арыгы дьаат буолан киhи доруобуйатыгар күүскэ охсон сүүрбэччэ сыл кини олоҕун кылгатарын быhыытынан аhылык көрүҥэр киллэриллибэтин туhунан суруллубута. (“Мифы и факты об алкоголе”. Якутск, 2010 год, стр.5) Судаарыстыбаннай Дума дьокутааттара уонна Судаарыстыбаннай сэбиэт чилиэннэрэ арыгыны атыылааhыны кыччатар, эбэтэр бобор туhунан боппуруоска биир санааҕа киирбэтэхтэрэ. Аан дойду бастакы сэриитэ саҕаламмытыгар эрэ судаарыстыба үрдүкү уорганнара арыгыны оҥорууну уонна атыылааhыны боборго күhэллибиттэрэ. Сокуоҥҥа ыйыллыбытынан, арыгынан эргиниини куораттар уонна сэлиэнньэлэр олохтоохторун уопсай мунньахтара бобор бырааптаахтара. Олохтоохтор ити бырааптарын толору туhаммыттара. 1914-1915 сылларга арыгынан эргинии бобуллубута.
Сэбиэскэй кэмҥэ
В.И.Ленин бэрэстээтэллээх сэбиэскэй бырабыыталыстыба 1919 сыл ахсынньы 19 күнүгэр сомогуону сүүрдэн нэhилиэнньэҕэ атыылаабыт киhини биэс сылтан итэҕэhэ суох күлүүс хаайыытыгар угарга уураахтаабыта. (Ф.Г. Углов. “В плену иллюзий”. М.,1985, стр. 50, 58-59). Кыhыл аармыйа Дьокуускайдааҕы ыстаабын 1920 сыл тохсунньу 15 күнүнээҕи дьаhалынан, итирдэр утахтары оҥоруу, атыылааhын уонна сүүйүүлээх хаартыга оонньооhун бобуллубута. Дьаhалы кэспит киhи бастаан 10000 солкуобай харчынан ыстарааптаныахтааҕа, иккиhин түбэстэҕинэ, баайа-дуола судаарыстыбаҕа тутуллуохтааҕа, бэйэтэ суукка бэриллиэхтээҕэ. Уопсастыбаннай миэстэлэргэ, эбэтэр уулуссаларга итирик туруктаах дьоннор бастакы түбэhиилэригэр 3 ыйга хаайыыга угуллаллара, эбэтэр 3000 солкуобай харчынан ыстарааптаналлара; иккиhин түбэстэхтэринэ, суукка бэриллэллэрэ (А.Т. Томскай. “Абый нэhилиэгэ 20-с үйэҕэ”. Дьокуускай, 2009 с., сир. 45).
Гражданскай сэриигэ алдьаммыт-кээhэммит дойдуну чөлүгэр түhэрии уонна саҥа экэнэмиичэскэй бэлиитикэни олоххо киллэрии соруктара судаарыстыба бүддьүөтүгэр элбэх үп-харчы киирэрин эрэйбиттэрэ. Онон сибээстээн, урукку курдук бырабыыталыстыба арыгыны оҥорууну уонна атыылааhыны бэйэтин хонтуруолугар ылбыта.
Сэбиэскэй-бартыыйынай уонна уопсастыбаннай тэрилтэлэр (хомсомуол, идэлээх сойуустар) салайыыларынан, 1928-1930 сс. дойдуга арыгылааhыны уонна алкоголизмы утары күүстээх охсуhуу ыытыллыбыта. 1932 сыллаахха дойду хас биирдии киhитигэр арыгы 1,04 л. тиксибит буоллаҕына, 1950 сыллаахха 1,85 л. тиийбитэ (Ф.Г. Углов ыйыллыбыт кинигэтэ, сир. 60-62).
Дойдуга 60-90 сс. нэhилиэнньэ ортотугар арыгылааhын уонна алкоголизм муҥутуурдук элбээбитэ. 1940-1980 сс. арыгыны оҥоруу 700 төгүл уонна маны кытары сибээстээх уопсастыбаннай бэрээдэги кэhиилэр, холуобунай буруйдар ахсааннара элбээбитэ. Арыгылааhынтан үөскээбит ыарыылартан сыл ахсын мөлүйүөн аҥаара киhи өлбүтэ. Абый нэhилиэгэр 1966 сыллаахха күлүгээннээhин 5 түбэлтэтэ, 1970-1984 сс. 12 холуобунай буруй таhаарыллыбыта. Абый оройуонун нэhилиэктэригэр 1985 сыл тохсунньу ыйыгар үлэhиттэр 107 үлэ күнүн арыгылаан борогууллаабыттара. Нэhилиэктэр сэбиэттэрэ, онтон дьаhалталара, үлэ кэлэктииптэрин салайааччылар арыгылааhыны утары үлэни ыыталлара, боболлоро-хаайаллара эрээри, көдьүүhэ кырата.
Баартыйа КК 1985 сыл ыам ыйын сэттис күнүнээҕи арыгылааhыны уонна алкоголизмы туоратар туhунан уурааҕар олоҕуран, чэбдик олох иhин охсуhар Бүтүн Сойуустааҕы уопсастыбаннай тэрилтэҕэ үлэhиттэр баҕа өттүнэн киириилэрэ тэриллибитэ. Кылгас кэм иhигэр 17 мөлүйүөн кэриҥэ киhи укопсастыбаҕа чилиэнинэн киирбитэ. Абый нэhилиэгин ситэриилээх кэмитиэтин мунньаҕа (14.06.1985 с.) баартыйа КК уурааҕар олоҕуран, нэhилиэккэ арыгылааhыны уонна итириктээhини утарар үлэни өссө күүhүрдэргэ быhаарбыта. Нэhилиэнньэ уопсай мунньаҕар (1986 с.) К.В. Стручков (онтон К.Т. Новиков) салайааччылаах 10 киhилээх чөл олох иhин охсуhар маҥнайгы сүhүөх кэмитиэт талыллыбыта.
Ситэриилээх кэмитиэт бэрэстээтэлэ А.А. Томская уонна К.Т. Новиков 1986-1988 сс. балайда үлэни ыыппыттара. Кэмитиэт алтата мунньахтаабыта. Yлэhиттэри уопсастыбаҕа киллэриигэ оскуола, дьыссаат, балыыhа, «Быйаҥ» пиэрмэ уонна хомсомуол тэрилтэлэрэ үчугэйдик үлэлээбиттэрэ. 1986-1987 сс. уопсастыбаҕа 90 киhи киирбитэ. 1988 с. уопсастыба 125 чилиэннэммитэ. (А.Т. Томскай. Абый нэhилиэгэ 20-с үйэ иккис аҥаарыгар (1945-1999сс.). Дьокуускай, 2017 сыл, 355-356,358 сирэйдэр.) 1985-1989 сс. арыгыны иhэри аҕыйатыы саҕана дьон олоҕо ортотунан үс төгүл уhаабыта, арыгыны иhии биир дууhаҕа 6 л. диэри түспүтэ. (Л.Ильина. Сайдыылаах олох күлүк өттө. «Саха ыала», 18.11.2005с.)
Саха Өрөспүүбүлүкэтин үөрэҕириитин миниистирэ Е.И. Михайлова үөрэх тэрилтэлэриттэн арыгынан уонна пиибэнэн эргинэр маҕаhыыннар, киоскалар 300 м. тас өттүгэр туруохтаахтар диэн дьаhалы таhаарбыта. Онно олоҕуран, оскуола дириэктэрэ, нэhилиэк дьаhалтатын баhылыга А.А. Томская Абый сэлиэнньэтигэр маҕаhыыннар 300 м. иhинэн баалларынан, арыгыны уонна пиибэни атыылааhыны тохтоторго дьаhайбыта. Итини өссө сайыннаран, 1993 сыллаахха нэhилиэнньэ уопсай мунньаҕар нэhилиэккэ итирдэр утахтар атыыларын бобор туhунан уураах ылыллыбыта. Онтон ыла олохтоохтор арыгыны иhиилэрэ биллэ аҕыйаабыта, сирэйдэрэ-харахтара сырдаабыта, олохторо-дьаhахтара уонна үлэлэрэ-хамнастара сэргэхсийбитэ (А.Т. Томскай ыйыллыбыт кинигэтэ, сир.361.).
Өрөспүүбүлүкэбит бастакы бэрэсидьиэнэ М.Е. Николаев көҕүлээhининэн, арыгылааhыны уонна алкоголизмы утары күүстээх үлэ ыытыллыбыта. Саха сирин норуоттарын форума 2000 сыллаахха «СӨ чөл олох доктрината» диэн докумуону ылыммыта. Маны таhынан «Арыгылааhын кутталыттан оҕолор уонна ыччаттар доруобуйаларын харыстааhын», «СӨ арыгы бородууксуйатынан үлүhүйүүнү сэрэтии туhунан», «СӨ уопсастыбаннай сиэри-майгыны харыстааhын» о.д.а сокуоннар бааллар (Г.Нельбисова М.Р. Харлампьевы кытары кэпсэтиититтэн. “Саха ыала», 10.09.2009 с.).
Култуурунайдык иһии диэн суох
Терапевт-гомеопат В.М.Кузьмина 1999 с. ыла Саха сиригэр психофизиолог Г.А. Шичко ньыматын тарҕатыыны уонна үөрэтиини саҕалаабыта. Валентина Михайловна эппитинэн, Арассыыйаҕа бу ньыманы туhанан арыгыттан, табаахтан уонна наркотиктан быыhаммыт 3 мөл. тахса киhи баар. Онтон Саха сиригэр 1 тыh. киhи 49 бөлөххө киирэн куурустарга үөрэммитэ. Кууруска дьарыктаммыт киhи бэйэтэ куhаҕан дьаллыктартан баҕа өттүнэн сыал-сорук туруоруран аккаастанар. Бу дьоннортон 85% арыгы уонна табаах дьаатыттан төлөрүйбүтэ. Г.А.Шичко арыгылааhыны аҥаардас медицинскэй кыһалҕа быhыытынан буолбакка, социальнай, психологическай, киhи уонна уопсастыба бүттүүнүн кыhалҕатын курдук көрбүтэ.
Кини арыгылааhын биричиинэтинэн кыра эрдэхтэн улахан дьон, төрөппүттэр уонна уопсастыба холобуруттан эккэ-хааҥҥа иҥмит бырагыраама буоларын ыйбыта. Ол ис хоhооно – арыгы туhунан үтүө өйдөбүл: арыгы – мааны ас, арыгы – эмп, арыгы санааны чэпчэтэр, бэйэ-бэйэни өйдөhөргө көмөлөhөр. «Сатаан испэт» дьоннор эрэ алкоголик буолаллар, «култуурунайдык» иhэ үөрэннэххэ, алкоголизмы кыайыахпыт диир дьоннор элбэхтэр. Ол эрээри, арыгы наркотик буоларынан, ити сыыhа өйдөбүллэр киhини отоойкоҕо олордоллр (А.Захарова. “Бары туруннахпытына эрэ чөл олохтоох буолуохпут”. «Забота–Арчы», 02.11.2006 с.). В.М. Кузьмина 2001 сыл кулун тутар 24 күнүттэн муус устар 1 күнүгэр диэри Абый сэлиэнньэтигэр оскуола, дьыссаат, кулууп о.д.а. тэрилтэлэр үлэhиттэригэр Шичко ньыматын билиhиннэрэр сыаллаах лиэксийэлэри аахпыта, бырактыычаскай дьарыктары тэрийбитэ, арыгыттан аккаастаныахтарын баҕарар дьоннору кытары кэпсэппитэ, сүбэлээбитэ.
Биhиги өрөспүүбүлүкэбитигэр, үөhэ ахтан аhарбыппыт курдук, элбэх үлэ барбытын үрдүнэн, 21 үйэ бастакы уон сылыгар нэhилиэнньэ арыгылааhына биллэрдик аччаабатаҕа. Холобура, 2005 сыллаахха Арассыыйаҕа арыгы биир киhиэхэ 18,6 л., онтон Саха сиригэр 2008 с. биир киhиэхэ 8,92 л. тиксибитэ. Киhи олоҕо салгыы кылгаабыта: эр киhи орто сааhа 57, дьахтар орто сааhа 67 с. тэҥнэспитэ. АХШ уонна Европа дойдуларыгар бу көрдөрүү нэhилиэнньэ биир киhитигэр 2,6 л. тэҥнэспитэ.
Доруобуйа аан дойдутааҕы тэрилтэтэ ыйбытынан, сылга биир киhиэхэ арыгы 8 л. тахсар буоллаҕына, бу дойду нэhилиэнньэтэ эстэр-быстар турукка киирэн эрэрин туоhута. Пиибэни атыылааhыны бобор-хаайар дьаhаллар ылыллыбаттарыттан уонна киин ханааллар пиибэни рекламалааhыннара барарынан ыччат үксэ пиибэни иhэр буолбута. Дьахталлар арыгыга ылларыылара 1,4 улааппыта. (М.Новиков. “Чөл сиэрэ саҕаланар дьиэ кэргэнтэн”. «Саха ыала». 24.03.2003 с.)
Абый улууhугар 2002 сыллаахха арыгыны атыылыыр маҕаhыын ахсаана 11 тиийбитэ, олортон биирдэрэ суукканы толору үлэлиирэ. Онтон пиибэнэн эргинэр маҕаhыыннар уонна урбаанньыттар ахсааннара 20 буолбута. Улуустааҕы ис дьыала отделын учуотугар турбут 70 киhиттэн 8 дьахтар этэ. Улууска киhи олоҕун уонна доруобуйатын утары буруйу оҕоруу ахсаана эбиллибитэ: 2016 сыллаахха — 2 буруй, 2017 сыллаахха -7 буруй. Бу буруйдар арыгылааhын түмүгэр оҥоhуллубуттара (Н.Чиркова. Концепция ЗОЖ в Абыйском улусе. «ХК», 22.02.2002 г.; И.В. Круподеря. “Преобладают «пьяные» преступления”. «ХК», 06.01.2018 г.)
«60 минут» федеральнай бэлитиичэскэй ток-шоуга Арассыыйа кылаабынай саньытаарынай бырааhа Г.Онищенко хас сыл аайы Саҥа дьылы бырааhынньыктааhын күннэригэр 18 т., сылга ортотунан 500 т. киhи өлөрүн туhунан эппитэ. (11.01.2018 с.) . Дьокуускайга 2018 сылы көрсөр бырааhынньыктааҕы күннэригэр араас быhылааннар тахсыбыттара. Өрөспүүбүлүкэтээҕи 2 №-х балыыhаҕа, суhал медицинскай көмө киинигэр 1666 киhи көмөҕө наадыйбыта. 241 итирик туруктаах киhиттэн 15-hэ балыыhаҕа киирбитэ. Ожоговай балыыhа быраастарын көмөтүгэр 16 киhи наадыйбыта, олортон 10 балыыhаҕа киирбитэ. (Н.Егорова. Бырааhынньыктар арыгы содула суох ааспатылар. «Саха сирэ», 10.01.2018 с.).
Ол эрээри барыта мөлтөх буолбатах. Кэнники сылларга Өрөспүүбүлүкэҕэ арыгыны иhии биллэрдик аҕыйаата. 200-чэ нэhилиэнньэлээх пууннар олохтоохторо арыгы атыытыттан аккаастаннылар. 2017 с. холуобунай буруйу оҕоруу 7% намтаабыта. Куораттарга, бөhүөлэктэргэ улахан оҕолор уонна ыччат дьоннор пиибэ бааҥкатын тута-тута уулуссаларга, сквердарга, болуоссаттарга сылдьаллара сэдэхсийдэ. Ол оннугар спортивнай комплекстарга, стадионнарга, болуоссаттарга дьарыктана, сүүрэ-хаама сылдьааччылар элбээтилэр. Онон ыччаттарбытыгар чэгиэн-чэбдик, спортивнай туруктаах буолуу муодаҕа кубулуйан эрэрэ киhини үөрдэр. Киин куораппытыгар үгүс эрэстэрээннэргэ, түүҥҥү кулууптарга, корпоративтарга арыгы арааhа тардыллар эрээри, итириэхтэригэр диэри иhэр дьон ахсаана аҕыйаан иhэр.
Исписэлиистэр урут, билигин даҕаны арыгы киhи ньиэрбэтин систиэмэтигэр, мэйиитигэр, ис уорганнарыгар (куртахха, ноорго, оһоҕоско, быарга) күүскэ охсорун, мөлтөтөрүн уонна кутталлаах ыарыылар үөскүүллэригэр төрүтүнэн буоларын быhаарбыттара. Арыгы, табаах дьаата айылҕа хаппаҕар хатаабыт, килиэккэ киинигэр кистээбит төлкөбүт түөрэҕэр киирэн генетичэскэй куоду сүhүрдэр күүстээх. Ол иhин итэҕэстээх, инбэлиит оҕо ахсаана элбээтэ. Пиибэни бастайааннайдык иhэр сорох эр дьоннор ууhатар гормоннара мөлтөөн, дьахталлар киэннэригэр маарынныыр эбит. Арҕааҕҕы дойдуларга, Арассыыйаҕа даҕаны дьахтар курдук эр дьоннор элбээтилэр.
Биhиги уопсастыбабытыгар кэнники сылларга арыгылааhын уонна алкоголизм боппуруоhугар икки утарыта турар санаалар чуолкайдык көстүбүттэрэ: 1). Арыгыны «култуурунайдык» иhимэххэ. (Г.Угаров); 2). Арыгыттан тосту аккаастаныахха (К.Г. Башарин, М.И. Лыткин). Алаас Уола учуонай Г.Угаров этиитин ылымматын, култуурунайдык иhии омугу ыспытын, киhи аатыттан аhаран эрэрин уонна арыгыттан кыккыраччы аккаастанан, Саха сирин чөл олох зонатынан биллэрдэххэ эрэ быыhаныахха сөбүн туhунан хаhыакка суруйбута уонтан тахса сыл буолла. (Алаас Уола. “Арыгыга уоттаах сэриини биллэриэҕиҥ». «Саха ыала», 25.11.2004 с.). Нарколог Н. Деревцова ханнык баҕарар чэпчэки, үрдүк хаачыстыбалаах арыгы киhи доруобуйатыгар охсорун, култуурунайдык иhии суоҕун туhунан бэлиэтээбитэ. Ааспыт 2017 сыл ахсынньы ыйыгар “Саха” НКИК биэриилэригэр икки ытыктыыр дьоннорбут арыгыны мааны ас курдук кыратык амсайар тоҕо сатаммат буолуоҕай диэн эппиттэрэ олуонатык иhиллибитэ.
Ыстатыйабын түмүктүүрбэр ааҕааччыларга уонна өрөспүүбүлүкэ салалтатыгар маннык санааларбын тиэрдэбин:
1) Арассыыйаҕа арыгылааhыны уонна алкоголизмы утары охсуhуу таhыма ааспыт 19-20 үйэлэрдээҕэр мөлтөҕүн.
2) Убаастыыр, ытыктыыр дьоннорбут арыгыны «култуурунайдык» иhии туhалааҕын туhунан этиилэри, суруйуулары көрдөрөр-иhитиннэрэр сириэстибэлэр (НКИК) оҥорботторугар баҕарабын;
3)Yөрэх министиэристибэтэ уонна улуустар, куораттар үөрэххэ отделлара, дьыссааттарга, оскуолаларга арыгыны уонна пиибэни иhэр куhаҕанын туhунан өйдөтөр, быhаарар үлэни хайдах ыыталларын бастайааннайдык хонтуруоллуулларыгар сүбэлиибин;
4) Биhиги өрөспүүбүлүкэбит арыгыта суох олорор зона буоларыгар тохтоло суох бука барыбыт үлэлэhэрбитигэр ыҥырабын.
Ариан Тимофеевич Томскай,
биэнсийэлээх, педагогическэй үлэ бэтэрээнэ,
РСФСР норуотун үөрэҕитиитин туйгуна,
Абый нэhилиэгин, улууhун Бочуоттаах олохтооҕо.