Арыгылааһын -– дьиэ кэргэн ыарыыта

Бөлөххө киир:

Бүгүн биһиги арыгыттан, наркотиктан тутулуктаныы (созависимость) дьиэ кэргэҥҥэ хайдах үөскүүрүн уонна бу “ыарыыттан” хайдах босхолонуохха сөбүн туһунан Наркология өрөспүүбүлүкэтээҕи диспансерын реабилитацияҕа отделениетын килиниичэскэй психолога Анна Семеновна Ксенофонтованы кытары кэпсэттибит.

edersaas.ru
Тутулуктаныы хайдах сайдарый?

Утумунан бэриллии. Арыгыһыттар оҕолоро, дьиэ кэргэн арыгылыыр чилиэннэриттэн туспа олорбуттарын да иһин, үксүгэр тутулуктаах буолаллар, тутулуктаныы түргэнник үөскүүр.

Психологическай. Тус эйгэҕэ араас патологиялар. Манна сыыһа иитии түмүгэр майгы-сигили алдьаныыта, бэйэни намыһахтык сананыы, уйулҕа кэһиллиитэ, чугас киһини сүтэрии, кириисистэр уо.д.а. киирэллэр.

Көҕүлүүр (мотивация) чахчылар — кэлэктииби итэҕэтэргэ дьулуһуу, субкултуурунай үгэстэри өйөөһүн эбэтэр барыны бары билэ-көрө сатааһын. Бу чуолаан обургу оҕолорго биллэр.

Социальнай чахчылар. Туох эрэ кэһиллиилээх дьиэ кэргэҥҥэ улааппыт киһиэхэ тутулуктаныы үөскүүр улахан куттала баар. Дьиэ кэргэҥҥэ арыгылыыр уонна наркотигы туттар буоллахтарына, бу куттал өссө улаатар.
Билигин биллэринэн, психологическай тутулуктаныы 20-чэ көрүҥэ (арыгы, табаах, наркотик, араас оонньуулар, иһитиннэрэр эйгэ (интэриниэт),  эмоциональнай (таптал), үлэ (трудоголизм), шоппинҥа охтуу уо.д.а.) баара биллэр. Балары барыллаан икки улахан бөлөххө араарыахха сөп:
Химическэй тутулуктаныы (наркотиктар, арыгы, табаҕы тардыы, токсикомания уо.д.а.);
— эмоциональнай тутулуктаныы (киһиттэн, үлэттэн, интэриниэттэн тутулуктаныы уо.д.а.).
Манна хайатыгар даҕаны киһи тутулуктаныы көмөтүнэн урут ахсарыллыбатах наадыйыыларын уонна оҕо сааһыгар туолбатаҕы толоро сатыыр. Улахан киһи дьиҥнээх наадыйыытын уонна ону сатаан олоххо киллэрэр кыаҕа суоҕун икки ардыгар ис мөккүөр үөскүүр. Тутулуктаныы кыһалҕата оҕо эрдэхтэн силистээх-мутуктаах. Холобур, оҕо бэйэтэ наадыйарын астынар курдук толорор кыаҕа суох кэмиттэн. Психоаналиктар тутулуктаныы үөскээһинин төрүөттэрин оҕо сайдарыгар тахсыбыт кэһиллиилэринэн быһаараллар. Тутулуктаныы үөскүүр бастакы төрүөттэрэ оҕо төрөөбүт бастакы сылларыгар биллиэхтэрин сөп. Өскөтүн оҕо ордук суолталаах дии саныыр наадыйыытын ийэтэ толорор кыаҕа суох буоллаҕына, маннык оҕо туох эрэ улахантан маппыт уонна көҥүлэ быһыллыбыт кудук сананар. Маннык оҕо сотору “Мин” диэнин көмүскээри, нус-хас сананаары химическэй препараттары боруобалыан сөп. Ол эрээри, бэйэтин ис санаата сабыылаах, ол иһин ис-иһиттэн күүрэр уонна наадыйыытын доруобай ньыманан толуйар кыаҕа суох. Онуоха химическэй бэссэстибэлэр оруоллара итиниэхэ сытар. Бу бэссэтибэлэр  көмөлөрүнэн “чэпчээбит” курдук сананан, киһи бэйэтин туругун уларытар. “Быыһыыр” бэссэстибэлэрэ суох дьоҥҥо туох эрэ тиийбэтин курдук буолар, кураанахсыйаллар, “атын тэриэлкэҕэ” сылдьар курдук сананаллар, тугу да сэҥээрбэт, туохха да кыһаллыбат буолаллар, санаалара түһэр, чуҥкуйаллар, кыыһырымтаҕай буолаллар, киҥнэрэ-наардара алдьанар, бэйэлэригэр эрэллэрэ сүтэр, кимтэн эрэ хоргуталлар, кимиэхэ эрэ буруйдаах курдук сананаллар, сэниэлэрэ эстэр, үлэлиир кыахтара мөлтүүр, киһи тулуйбат эрэйин көрсөллөр.

Тутулуктаныы сибикилэрэ:

-Киһи бэйэтэ (химиичэскэй бэссэстибэлэрэ уонна эмоциональнай “өйөбүллэрэ” суох) үөһээ этиллибит туруктартан тахсар кыаҕа суох. Ол иһин, эрэйи көрөр.
-Кини өй-санаа көмөтүнэн дьиҥ олоххо сөп түбэһэри сатаабат эбэтэр дьулуспат. “Улахан оҕо” ноҕуруускалары тулуйбат уонна билиҥҥи, кэлиэхтээх олохтон ааспыт олоҕор куотар.

Иитии ханнык көрүҥнэрэ тутулуктаныы үөскүүрүгэр тириэрдэллэрий?

Бастатан туран, соһуйуох иһин, оҕолоругар кыһаллар, атаахтатар, таптыыр дьиэ кэргэттэргэ инникитин тутулуктаах буолар оҕолор улааталлар. Иитии итинник көрүҥэ оҕо бэйэтэ кыһалларыгар наадалаах уопуту ылбатыгар, бэйэтин кыһалҕатын быһаарбатыгар тириэрдэр уонна куһаҕан быһыы кини кыттыыта суох, араас стимулятордар, наркотиктар, киһини аралдьытар уонна уоскутар ньымаларынан түргэнник туоратыллыахтаахтар дии саныыр. Өскөтүн төрөппүттэр оҕолоругар сиэрэ суох кыһаллар (гиперопека), атыннык эттэххэ, балаһыанньаны хонтуруоллуурга дьулуһар буоллахтарына, кинилэр итинэн бэйэлэрэ эмиэ сарсыҥҥы күҥҥэ эрэлэ суохтарын билинэллэр. Куруук хонтуруоллуур уонна кыһаллар баҕа — тутулуктаныы көрдөрүүтэ. Оҕотун аһара бүөбэйдэһэр төрөппүт бэйэтин олоҕунан дьарыктаммат, тоҕо диэтэххэ, бэйэтин намыһахтык сананарыгар эбэтэр наадатын олоххо киллэрэри сатаабатыгар болҕомтотун уура үөрэммэтэх. Ол иһин, ханнык эрэ кэмҥэ диэри кини кыайар өттүнэн — бэйэтин оҕолорунан дьарыктанар. Ити курдук, тутулуктаныы майгытын-сигилитин моделларыгар оҕолор төрөппүттэриттэн үөрэнэллэр.
Иккиһинэн, арыгыга умньаммыт эбэтэр атын тутулуктаах дьон кинилэри аахайбат эбэтэр оҕо баҕа санаатын хам баттыыр дьиэ кэргэҥҥэ улааппыт буолаллар. Маннык дьиэ кэргэҥҥэ иитиллэр оҕо төрөппүт истиҥ тапталын билбэт, ол аата бэйэтин итэҕэстэрин уонна үчүгэй өрүттэрин кытары эйэлэһэри сатаабат. Ол түмүгэр киниэхэ намыһахтык сананыы, бэйэ күүһүгэр эрэммэт буолуу уонна олоххо актыыбынайдыырыттан куттаныы баар буолар. Маннык оҕо уларыйа турар эйгэҕэ үөрэнэн быстыбат. Санаата тууйуллара элбиир уонна, эмиэ атаах оҕолор курдук, бэйэтин астынарыгар судургу ньымалары көрдөөһүнэ саҕаланар.
Бастакы уонна иккис түгэннэргэ оҕо хаайыы курдук усулуобуйаҕа улаатар, бу инникитин хомолтолоох содуллар төрүөттэринэн буолар. Бэйэтин наадатын, баҕатын олоххо киллэрэргэ доруобай киһи күүһүн-уоҕун биэрэр, стратегиятын толкуйдуур уонна үөрүйэхтэри иҥэринэр. Оттон куотуу уонна тутулуктаныы – хас биирдии киһи талар дьоҕуруттан аккаастаныы. Тутулуктаныыга барыах оннугар, олоххо куруук сыал-сорук туруорунуохха уонна олох ыарахан балаһыанньаларын аахсыбакка, ону ситиһэргэ дьулуһуохха сөп.

Химическай тутулуктаныы – киһи олоҕун эйгэтин айгыратар ыарыы. Эмтэнии – мэдиссиинискэй, мэдиссиинискэйэ суох аспектардаах, эмп-том, психотерапия, социальнай уонна духуобунай ньымалар дьүөрэлэһиилээх уустук уонна уһун кэмнээх. Интонсикацияны устуу, психоактыыбынай биэсэстибэлэри хааччахтааһын – өссө да үтүөрүү буолбатах!
Чөлүгэр түһэрии (реабилитация) – бүтүн процесс уонна бэйэҕэ көмөлөһүү бөлөҕүн сорҕото эрэ. Бэйэҕэ көмөлөһүү бөлөхтөрө диэн — уопсай кыһалҕалаах уонна олоххо маарыннаһар балаһыанньалаах дьон холбоспут бөлөхтөрө. Бөлөхтөргө бэйэ-бэйэлэриттэн өйөбүл ылыахтарын, үөрүйэхтэрин, билиилэрин-көрүүлэрин, ыарахаттары тулуйар дьоҕурдарын атастаһыахтарын сөп.

Маннык бөлөхтөр Дьокуускай куоракка Курашов аатынан уулусса 34 дьиэтигэр бааллар. Ыарыы бары эйгэни айгыратарын быһыытынан, үтүөрүү эмиэ бары эйгэҕэ сыһыаннаах. Холобур, эккэр-хааҥҥар (аһылык, гигиена, успуорт уо.д.а.) кыһаллыы; дууһаҕар кыһаллыы (медитация, аутогеннай эрчиллии, мэлииппэ, айылҕаны кытта алтыһыы уод.а.); үтүөрүүгэ тус бырагыраама (бэйэҕэ көмөлөһүү бөлөхтөрүгэр сылдьыы, психологы кытары кэпсэтии, бэйэ дьиссипилиинэлээх буолуута, иэйиилэр дневниктэрин оҥоруу, бэйэни ырытан көрүү, былааннааһын уо.д.а.). Ону таһынан кэпсэтии саҥа үөрүйэхтэригэр үөрэнии, эстетика, кэпсэтэр эйгэни уларытыы.

Биһиги улааппыт уонна олорор дьиэ кэргэммит дьылҕабытын быһаарар. Дьиэ кэргэҥҥэ арыгыттан эбэтэр наркотиктан тутулуктанар киһи баар буоллаҕына, дьиэ кэргэн сыһыанын ураты көрүҥэ – тутулуктанар дьиэ кэргэн баар буолар. Дьиэ кэргэн киининэн арыгы (наркотик) буолар. Арыгы уонна наркотик барыларын салайар. Тутулуктаах киһи эрэ буолбакка, дьиэ кэргэн бары чилиэннэрин эмоциональнай туруктара уларыйар. Кинилэри тутулуктаах дьонунан ааттыыллар. Арыгыһыт киһи дьиэ кэргэн чилиэннэрин хонтуруоллуур уонна салайар. Дьиэ кэргэн чилиэннэрэ эмиэ арыгыһыты хонтуруоллууллар уонна салайаллар. Хас биирдиилэрэ тустаах оруолу оонньуур. Ол гынан баран, саамай хомолтолооҕо, бу үксүгэр психосоматическай ыарыыларынан түмүктэнэр (арыгылааһын, бронха астмата, араак). Тутулуктаах буолууттан үтүөрэргэ сүрүнэ — дьиэ кэргэн хас биирдии чилиэнин оруолун билинии.

Дьиэ кэргэн үтүөрэриэгэр:

1. Эмиэ тутулуктаныыттан босхолонорго бэлэм атын киһини кытары олохтоох сыһыан.
2. Кэргэнниилэри эбэтэр дьиэ кэргэни барыларын психотерапевка уонна тутулуктаныыттан эмтэнэргэ систиэмэлээх көрүүнү туһанар психологка эмтэтии.
3. Эмиэ итинник кыһалҕалаах дьон үлэлиир өйөбүл бөлөхтөрө.
4. Тутулуктаныыттан үтүөрүү туһунан кинигэлэр уонна ыстатыйалар.
5. Тутулуктаныы төрүөттэрин уонна эмтэнии ньымаларын туһунан наадалаах иһитиннэриилэри биэрэр куурустар уонна трениннэр.
6. Ис кыаххын уһугуннарарга көмөлөһөр сириэстибэлэр (медитация, тыыныы эрчиллиилэрэ, иэйии дневнигин суруйуу, бэйэни ырытан көрүү, йога, айар үлэ, сиэркилэни, бэйэҥ “ис оҕоҕун” кытары үлэ, бэйэни бэрээдэктииргэ үөрэнии (холобур, тыынарга эрчиллиилэр).

Надежда ЕГОРОВА, «Саха сирэ»,  edersaas.ru

+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0