Төлөйгө “Азаана” бааһынай хаһаайыстыбатын сүрүн баазатыгар – фермаҕа киирэн кэлээппитин кытта, күөх от сыта муннубутугар саба биэрдэ. Ынах-сүөһү күнүскүтүн аһыы турар эбит. Тула өттүбүт ыраас, сылаас, ханна даҕаны уу-хаар, инчэҕэй суох.
edersaas.ru
Биэс сыллааҕыта этэ, “Саха сирэ” хаһыат тэрийбит “төгүрүк остуолун” кыттыылааҕа, тоҕуһуонус сыллар саҕаланыыларыгар Чурапчы улууһугар, өрөспүүбүлүкэҕэ даҕаны, биир бастакынан тэриллибит “Азаана” бааһынай хаһаайыстыбатын салайааччыта Егор Адамов, үлэлиир усулуобуйаны тэрийэ сатыыбыт да, ыччат тыа хаһаайыстыбатын үлэтигэр тардыстыбата мунчаардар, диэбитэ. Оччотугар, экэниэмикэ бу салаатын ким сайыннарар? Ыйытыы бэйэтэ күөрэйэн тахсыбыта. Онуоха, туһааннаах министиэристибэ үлэһиттэрэ, уопуттаах исписэлиистэр, эмиэ ити кэпсэтии кэмигэр, “тыа хаһаайыстыбата дьиэ кэргэн бизнеһигэр кубулуйдаҕына эрэ, бааһынай солбуга үүнэн тахсыаҕа”, диэн, билигин санаатахха, саамай сөптөөхтүк бэлиэтээбиттэр эбит.
Оннук буолла даҕаны. Билигин, холобур, бу “Азаана” бааһынай хаһаайыстыбатын Адамовтар уоллара Артур Егорович салайар. Аҕалара Егор Егорович настаабынньык быһыытынан, биллэн турар, көмөтө, сүбэтэ тугунан даҕаны кэмнэммэт үгүс. Ийэлэрэ Татьяна Афанасьевна оскуолаҕа учууталлыыр. Кинилэр 3 уол, 1 кыыс оҕолоохторуттан чуолаан Артур фермер буоларга быһаарыммыт. Артур Адамов бэйэтэ идэтинэн инженер-мэхээнньик, онон, тиэхиньикэни да кыайа-хото тутара чахчы.
2012 сыллаахха Германия технологиятынан тутуллубут хотонноох, толору хааччыллыылаах хаһаайыстыба көрдөрүүлэринэн өрөспүүбүлүкэҕэ бастыҥнар кэккэлэригэр киирбитэ. Уопут атастаһа Саха сирин араас муннуктарыттан кэлэллэрэ.
Билигин эдэр Адамов хаһаайыстыбатын инники биэс сыллаах былаанын торумнаан олорор. Бастаан “Азаана” үрүҥ илгэни — үүтү ыаһыҥҥа идэтийбит эбит буоллаҕына, сүөһүтүн ахсаанын 200-кэҕэ тиэрдэн, үрдүк төлөһүтүүнү ылан, сүрүннээн, эккэ хайысхалыыр санаалаах.
— Күҥҥэ иккитэ аһатабыт. Сарсыарда 8 чааска уонна күнүс 3-кэ. Оһохпутун чоҕунан отто турабыт, онон сылаас. Манна билиҥҥитэ 40 төбө турар. Икки ынахпыт ыанар. Сыыйа төрөөн иһиэхтэрэ. Биһиги, биллэн турар, үүтү эмиэ үрүлүтүөхпүт. Уопсайа 20-чэ ынаҕы ыахпыт. Бу – тохсунньу 7 күнүгэр төрөөбүт ньирэйбит турар, аата — Ороһооспо, оттон бу — Саҥа Дьыл, — Артур Егорович, сүөһүлэригэр от биэрэ-биэрэ, хаһаайыстыбатын билиһиннэрэр.
Биир күҥҥэ 1,5 рулон — ол аата 3 центнер курдук оту сиэтэллэр. Онон, билиҥҥи туругунан, хаһаайыстыбаҕа 50-ча рулон от тиийбэт эбит.
—Оккут тиийбэт кыһалҕатын хайдах быһаарар былааннааххыт?
—Атыылаһыахпыт. От тиийбэтин сүрүн төрүөтүнэн, оттуур сирбит аҕыйаҕа буолар. Дэлэйэ эбитэ буоллар, киһи 200-300 төбөнү даҕаны көрүө этэ, — диир хаһаайын.
Эдэр Адамовтар дойдуларыгар Төлөйгө дьиэ-уот туттан, хаһаайыстыба тэринэн, олохсуйан олороллор. Тыа сирин ыалын сиэринэн, массыына, тыраахтыр да баар. Артур Егорович кэргэнинээн Айталина Александровналыын икки оҕолоохтор: кыыстара Айсена 2-с кылаас үөрэнээччитэ, уоллара Тимур 5 саастаах. Оҕолор кыра эрдэхтэриттэн үлэҕэ-хамнаска төрөппүттэриттэн үтүө холобур ылаллар.
“Азаана” бааһынай хаһаайыстыбата 2017 сыллаахха Саха Өрөспүүбүлүкэтин Тыатын хаһаайыстыбатын министиэристибэтин бырагырааматынан “Дьиэ кэргэн гранын” ылары ситиспитэ. Онон билигин, иккис тыынын ылла. Көрөрбүт курдук, хаһаайыстыбаҕа, дьиэ кэргэн үтүө үгэстэрин салгыы кэлбит эдэр салайааччы, саҥа хайысхалары, технологиялары тутуһан, бэрт сэргэхтик үлэлии-хамсыы сылдьар.
Биһиги Адамовтарга саҥа ситиһиилэри баҕарабыт.
250 саастаах Төлөй кэскилэ — эдэрдэригэр
Аҕа дойду Улуу сэриитин иннинэ Төлөй ньиргийэн ахан олорбута – 2000 нэһилиэнньэлээх этэ. Уоттаах сэрии саҕаламмытыгар эр дьон чулуута фроҥҥа барбыта, оттон оҕо-дьахтар, кырдьаҕас үксэ хоту күүс өттүнэн көһөрүллүүгэ утаарыллыбыта. Көһөрүллүү кэнниттэн баара-суоҕа 100-чэкэ киһи хаалбыта. Манна даҕатан эттэхпитинэ, өрөспүүбүлүкэбит Ил Дархана Егор Борисов, бу 250 саастаах, баай историялаах Төлөй сириттэн силис тардар.
1990 сыллаахха диэри Төлөй – Мугудай учаастагынан билиниллэрэ. Оччолорго манна 140 киһи олороро. Оттон 20-чэ эрэ сыл буолан баран, Төлөй нэһилиэнньэтэ 540-ча киһи буола улааппыта, оҕо-уруу элбээбитэ. Билигин манна 5 түөлбэ баар – “Чэчир”, “Төрүт”, “Тускул”, “Сарыал” уонна “Чараҥ”. Дьон уопсастыбаннай олоххо көхтөөх. Түргэн интэриниэт, суотабай сибээс баар. Оҕо былаһааккатын тутуу былааннанар. Суол баар. Быйыл Чурапчыга диэри асфалланыахтаах. Арай, сирдэрэ кыараҕас, кормобуой бааза тиийбэт. Онон, төлөйдөр, бырайыак быһыытынан, ССРС кэмнэрдээҕи бааһыналарын сөргүтэр былааннаахтар. Итиэннэ, Чурапчы сүрүннээн эт-үүт хайысхалаах үлэлээн кэлбит буоллаҕына, төлөйдөр онно эбии, холобур, сыыр оҥоруута, тигээйини иитии курдук сонун хайысхалары киллэриэхтэрин баҕараллар.
—Тыа сиригэр дьон олоҕо тупсар, дьон дойдутугар тардыһар, төрөөбүт түөлбэтигэр олоруон, үлэлиэн-хамсыан баҕарар. Билигин төлөйдөр 796 ынах-сүөһүлээхпит, 671 сылгылаахпыт. “Олокоос”, “Азаана” бааһынай хаһаайыстыбалар, фермердэр үлэлииллэр. Аҕа саастаахтартан эстэпиэтэни тутан, эдэрдэр солбуйан иһэллэр, дьиэ кэргэн дьыалатын салгыыллар. Сыл ахсын ыччаппыт, эдэр ыалбыт ахсаана улаатар, оҕолоноллор-урууланаллар. Үчүгэй оскуолалаахпыт, дьыссааппыт 2019 сылга саҥа дьиэлэниэхтээх, саҥа ФАП-таахпыт. Ыал 80 бырыһыана киин ититэр ситимҥэ холбонон олорор, 2-3 сылынан гаас кэлиэҕэ. Өрөспүүбүлүкэ дэлэгээссийэтигэр киирэн, мин Европаҕа стажировкаҕа бара сылдьыбытым, онно үгүс сонуну көрдүм, саҥа идиэйэлэр киирдилэр. Холобур, үлэни чэпчэтэр сыаллаах, дьоҕус хотон бырайыагын оҥордум. Ааптарыскай бырайыагым — биһиги хотугу усулуобуйабытыгар табыгастаах өрүттэрин эбэн-сабан биэрдим. Бэйэ киэнин эбии киллэрэн, үчүгэй уопуту ылынан иһиэхпитин наада. Мантан да атын идиэйэлэр бааллар, — диир нэһилиэк баһылыгын эбээһинэһин толорооччу, эдэр салайааччы Дмитрий Захаров.
250 саастаах Төлөй – сэргэх идиэйэлэрдээх дьонунан-сэргэтинэн, олоххо саҥаны-сонуну киллэрэн иһэринэн, эдэр, кэскиллээх нэһилиэк. Ону бу Адамовтар курдук үлэһит дьиэ кэргэттэр эмиэ ырылхайдык туоһулууллар.
Татьяна МАРКОВА.
Андрей СОРОКИН хаартыскаҕа түһэриитэ.