Арктика улуустара тырааныспар уонна сир нолуогуттан босхолонуохтарын сөп
Ыам ыйын 13 күнүгэр Абый, Үөһээ Халыма, Дьааҥы, Муома, Өлөөн, Орто Халыма уонна Эбээн-Бытантай улуустара РФ Арктическай зонатыгар киирдилэр. Бу, биллэн турар, тустаах дьоҥҥо улахан ситиһии уонна үөрүү, ол эрэн, бу дьаһал хоту дойду олохтоохторугар туох чэпчэтиини, көдьүүһү аҕалыан сөбүй? Ону салгыы ырытан көрүөҕүҥ.
edersaas.ru
Билигин өрөспүүбүлүкэ сирин-уотун 52% Арктика ылар эрээри, манна нэһилиэнньэ 7% арыый элбэх (68 000 киһи олорор). Кэлиҥҥи биэс сылга хотугу эргимтэҕэ нэһилиэнньэ ахсаана 1100 киһинэн аҕыйаата.
Сахабыт сиригэр табаары оҥорон таһаарыыга Арктика улуустара 2016 сыл көрдөрүүтүнэн 4,9% (42,6 миллиард солкуобай) өлүүнү киллэрэллэр. Манна дьон үксүн таба иитиитинэн, балыктааһынынан дьарыктаналлар, кэккэ улуустарга айылҕа баайын хостууллар.
РФ Бырабыыталыстыбатын таһымыгар 2025 сылга диэри дойду Арктическай зонатын социальнай-экономическай сайдыытын судаарыстыбаннай бырагырааматын ылыммыттара. Бу сыл бүтүөр диэри Арктика 2035 сылга диэри сайдар стратегиятын торумнуохтара.
Ити үөһэ ыйыллыбыт судаарыстыбаннай бырагыраама чэрчитинэн, 5,75 миллиард солкуобайга Жатайга өрүс суудуналарын тутар уонна өрөмүөннүүр собуот тутуллуоҕа. Сыл ахсын уоннуу устар аал тутуллан, 2036 сылга диэри 130 саҥа суудуна хотугу өрүстэринэн устан, таһаҕаһы, дьону таһыа.
«АЛРОСА» хампаанньа Өлөөн, Анаабыр, Булуҥ улуустарыгар алмаас хостуур бырамыысыланнаһы салгыы сайыннарыа. Ону таһынан, ниобий, тербий, иттрий, скандий курдук састааптаах 154 мөлүйүөн туонна руда саппаастаах Өлөөҥҥө баар Томтордооҕу сэдэх элэмиэннэри хостуур салаа 2022 сылга үлэтин саҕалыа.
Усуйаана Тирэхтээх үрэҕэр сылга 550 туоннаны биэрэр хорҕолдьун хостуур бырайыак 2032 сылга диэри олоххо киириэхтээх. Яна, Индигир, Халыма оройуоннарыгар көмүс хостооһунун сөргүтүөхтэрэ.
«Айылҕа баайын хостуурга тулалыыр эйгэҕэ, хотугу норуоттар төрүт дьарыктарыгар харыстабыллаах сыһыан болҕомто ортотугар тутуллуо. Тырааныспары сайыннарыы хайысхатынан, Арктика нэһилиэктэригэр аэропуортары, сөмөлүөттэри саҥардыахтара, пилота суох авиация үлэлиэҕэ. Саҥа хочуолунайдар, дизельнай электростанциялар тутуллуохтара.
Хотугу эргимтэҕэ интэриниэт сыаната чэпчээн, доруобуйа харыстабылыгар, үөрэххэ, култуураҕа, олох-дьаһах өҥөтүгэр биир кэлим киин тэриллэн, хоту дьону олохсутарга, олохтоох экэниэмикэни өрө таһаарарга сөптөөх услуобуйа баар буолуо. Аҕыйах нэһилиэнньэлээх, кытыы сытар ыраах нэһилиэктэрдээх Арктика оройуоннарыгар сөп түбэһэр медицинаны, үөрэх ситимин сайыннарарга үлэ барыа», — диэн быһаарар СӨ экэниэмикэтин миниистирэ Майя Данилова.
Ил Дархан Айсен Николаев көҕүлээһининэн Арктика олохтоохторун тырааныспар нолуогуттан босхолуур туһунан сокуон барылын бэс ыйыгар Ил Түмэҥҥэ көрүөхтэрэ. Ону таһынан, сир нолуогуттан эмиэ босхолуурга муниципалитеттары кытта кэпсэтии бара турар.
СӨ Арктическай зонатын 2030 сылга диэри сайдар тосхоллорун быйыл ылынан, кэлэр уонча сылга хотугу улуустары биир кэлим сайыннаран, дьон олоҕун таһыма тупсарыгар, үлэ миэстэтэ тэриллэригэр болҕомто ууруллуоҕа.
Марианна Тыртыкова, «Саха сирэ», edersaas.ru