Айсен Николаев балаҕан ыйын 14 күнүгэр “Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр Арктика социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын Стратегиятын” бигэргэтэр туһунан Ыйаахха илии баттаабыта.
edersaas.ru.
Ил Дархан өссө бастакы Анал этиитигэр Арктика сайдыытын биир чорботуллар сорук быһыытынан бэлиэтээбитэ итиэннэ боппуруоһу кэлимник быһаарар инниттэн, Арктика министиэристибэтин тэрийбитэ. Саҥа министиэристибэ хара бастакы күннэриттэн Арктика сайдыытын стратегиятын ырытан оҥорууга туруммута. Бу үлэҕэ өрөспүүбүлүкэ бары министиэристибэлэрэ, биэдэмистибэлэрэ, Арктика улуустара, норуот дьокутааттара, экспертэр, уопсастыбаннай хамсааһыннар кыттыбыттара. Ол түмүгэр, национальнай бырайыактары, судаарыстыбаннай, биэдэмистибэннэй бырагыраамалары, инвестиционнай былааннары бииргэ түмпүт, Арктика улуустарын кэлим сайдыытыгар туһуламмыт Стратегия оҥоһуллубута.
Стратегияҕа биир сүрүн сорук ыйылынна: Арктика улуустарын кэлим сайыннарыы. Ол курдук, 2035 с. нэһилиэнньэ олоҕун таһымын 1,8 төгүл тупсарар, үлэтэ суох буолуу таһымын 8,3 %-ҥа диэри намтатар, хаарбах дьиэ-уот пуондатын 5,3 төгүл аччатар, баалабайынан оҥорон таһаарыы кээмэйин 4,8 төгүл, промышленнай бородууксуйаны оҥорууну 7 төгүл, тыа хаһаайыстыбатын бородуксуйатын оҥорууну 1,3 төгүл, дьоҕус тэрилтэлэр эргиирдэрин 3,1 төгүл, бүддьүөккэ нолуоктан киирэр дохуоту 2,9 төгүл улаатыннарар, экэниэмикэҕэ үп угуллуутун 490,7 млрд солк. тиэрдэр, сыллата 2,3 мөл. т таһаҕаһы таһар сорук туруорулунна.
5 + 8 = 13
Ааспыт өттүгэр Арассыыйа Арктикатааҕы зонанан Лаптевтар муораларын кытылыгар сытар биэс улууһу эрэ билинэр буоллаҕына, Айсен Николаев туруорсуутунан, аҕыс хотугу улуус (Абый, Дьааҥы, Муома, Үөһээ Халыма, Орто Халыма, Өлөөн, Эбээн Бытантай, Эдьигээн) эбии киллэриллэллэрэ ситиһиллибитэ. Онон, муустаах байҕалга тиийэ киэҥ-нэлэмэн туундаранан, хайалаах тайҕанан тайаан сытар 1608 тыһ. кв. км. иэннээх (өрөспүүбүлүкэ сирин-уотун аҥаара!) сири-уоту хабан сытар Арктика түбэтигэр 13 хотугу улуус, ол иһигэр түөрт национальнай улуус киирэр.
Бу улуустарга олохтоох аһы-үөлү оҥорон таһаарыы төрүт олохтоох хотугу омуктар төрүт дьарыктарыгар (табаны иитиигэ, бултааһыҥҥа, балыктааһыҥҥа) итиэннэ сүөһүнү-сылгыны иитиигэ тирэҕирэр. Сиртэн хостонор баай (алмаас, көмүс, таас чох, хорҕолдьун, ньиэп-гаас) халыҥ саппааһа баар, 450-500 тыһ. т сэлии муоһа кистэнэн сытар. 2019 с. чахчынан, олорор дьиэ-уот 23 %-а (374,8 тыһ. кв. м) хаарбах туруктаах, нэһилиэктэр дизелинэн олороллор, кыһын эрэ суоллаахтар. Хотугу муора суолунан таһаҕаһы тиэйии-таһыы син ыытыллар эрээри, анал хааччыйар өҥөнү тэрийии саҥа саҕаланан эрэр. Экология туруга бэрдэ суох: сэбиэскэй былаас саҕаттан сытар хаарбах тимир тобоҕо, эргэ карьердар, куһаҕан уу мунньуллубут сирдэрэ – күннээҕи олох көстүүтэ буолла. Билиҥҥи килиимэт сылыйыытын кэмигэр хоту дойду уйан айылҕата ураты болҕомтону эрэйэр.
Биэс хайысха
Чорботуллар соругу ситиһэргэ үлэ-хамнас биэс сүрүн (социальнай, бырамыысаланнай, транзитнай, экологическай, инновационнай) хайысханан ыытыллар итиэннэ ону быһаарыыга инвестиционнай майгылаах дьаһаллар көрүллэллэр. Ол – аэропортары саҥардыы, дьоҕус авиацияны сайыннарыы, Хотугу муора суолунан ааллар тиһигин быспакка сылдьалларын чөлүгэр түһэрии, суолу-ииһи оҥоруу, социальнай эбийиэктэри, олорор дьиэни-уоту тутуу, интернетинэн хааччыйыы, бырамыысаланнай хампаанньалар социальнай эппиэтинэстээх буолууларын, хотугу омуктар төрүт дьарыктарын, култуураларын, үгэстэрин харыстааһыны, үөрэхтээһини, доруобуйа харыстабылын, туризмы сайыннарыы буолар. Бу дьаһаллары өрөспүүбүлүкэ бары биэдэмистибэлэрэ уонна Арктиканы хааччыйыыга, онно үлэни-хамнаһы тэрийиигэ үлэлиир хампаанньалар («Анаабыр алмаастара» АУо, «Арктик-Капитал» ХЭУо, «Арктика суоллара» КТ, «ЛОРП» ПАУо, «ОДьКХ» ГУТ, «Полярные авиалинии» АХ, «Сахабулт» ҮАПК АУо, «Сахаэнерго» АУо, «Таба» АУо, «Туймаада-Агроснаб» ААУо, «Якутопторг» АУо о.д.а.) бэйэлэрин бырагыраамаларыгар алтыһыннараллар.
Биэс бөлөх
Бөдөҥ бырайыактары олоххо киллэриигэ, инфраструктуралары, дьоҕус урбааны сайыннарыыга улуустар биэс бөлөҕүнэн: Анаабыр, Өлүөнэ, Дьааҥы, Индигир, Халыма диэн араарылыннылар. Олорго туох үлэ торумнанарын аҕыйах тылынан быһаардахха, маннык.
Анаабыр бөлөҕөр алмааһы хостуур тэрилтэлэр кыамталарын улаатыннарар, саҥа сирдэри туһаҕа таһаарар итиэннэ онно тирэҕирэн Анаабыр долган-эбэҥки национальнай, Өлөөн эбэҥки национальнай улуустарыгар суолу-ииһи оҥоруу, олохтоох оҥорууну сайыннарыы уо.д.а. былааннанар. Өлүөнэтээҕи бөлөххө Хотугу муора суолун сөргүтүү чэрчитинэн, Тиксиитээҕи муора пуордун базатыгар Муоратааҕы байыаннай флот тирэх пууна тутуллуоҕа, таһаҕаһы таһыы кээмэйэ биллэрдик улаатыаҕа. Таймылыыр таас чоҕо туһаҕа таһаарыллыаҕа. Табаны иитии, балыктааһын салааларыгар саҥа технология киллэриллиэҕэ, өрүс сүнньүгэр сытар бөһүөлэктэр (Эдьигээн, Сииктээх, Күһүүр) «Дьокуускай-Тиксии-Дьокуускай» туристическай круиз тиһигэр киириэхтэрэ. «Хотугу сир: бигэ сайдыы территорията» научнай-үөрэтэр киин, Тиксиигэ Арассыыйа Арктикатын илиҥҥи сиэктэрин кэлим чинчийэр Аан дойдутааҕы киин тэриллиэхтэрэ. Дьааҥы бөлөҕөр хорҕолдьуну, көмүһү хостооһун сайыннарыллыаҕа, Усуйаана улууһа табаны иитиигэ, балыктааһыҥҥа, оттон Эбээн Бытантай национальнай улууһа уонна Дьааҥы саха сүөһүтүн, саха сылгытын иитиигэ идэтийэннэр, астыыр-таҥастыыр салааны сайыннарыахтара. Индигир бөлөҕүн улуустара таба салаатыгар, балыктааһыҥҥа үлэлиэхтэрэ. Аллайыахаҕа мамонт муоһун таҥастыыр, Абыйга уонна Муомаҕа сылгыны үөрдээн иитии, Муомаҕа саха сүөһүтүн иитии итиэннэ оҕуруот аһын үүннэрии бырайыактара олоххо киллэриллиэхтэрэ. Халыма бөлөҕүн сайдыыта Зырянкатааҕы чох разреһын кыамтатын улаатыннарыыттан, Хотугу муора суолун сөргүтүүттэн улахан тутулуктаах. Уу суолунан 1-1,5 мөл. т чох таһыллан, улуустарга тиэрдиллэр кыахтаах. АПК салаатыгар таба иитиитин бородууксуйатын, балыгы астааһын, Орто Халымаҕа сылгыны үөрдээн иитии, Орто Халымаҕа уонна Үөһээ Халымаҕа ынах сүөһүнү иитии, оҕуруот аһын үүннэрии сайыннарыллыаҕа.
Электроэнергиянан хааччыйыы эбийиэктэрин саҥардыыга улахан үлэ былааннанар: Усуйаанаҕа дьоҕус кыамталаах атомнай, Зырянкаҕа тепловой электро-ыстаансыйалар, 14 нэһилиэнньэлээх пууҥҥа 17 дизель, икки күн уотун күүһүнэн үлэлиир ыстаансыйалар уо.д.а. тутуллуохтара.
Түмүк оннугар
Арктика социальнай—экэнэмиичэскэй сайдыытын Стратегията – 2035 сылга диэри Арктиканы кэлим сайыннарыы бырагыраамата – атын судаарыстыбаннай бырагыраамалары кытары алтыһан, тыйыс айылҕалаах, уһук хотугу улуустарга хамсааһыны таһаарыы төһүү ырычааҕа буолуоҕа. Быйылгыттан, дойдуга бэриниилээх буолуу сылыттан, саҕалаан, былаас бары тиһигэ, бэлитиичэскэй уонна уопсастыбаннай күүстэр бу дьоһун соругу олоххо киллэриигэ турунуохтара.
Раиса Сибирякова, «Саха сирэ» edersaas.ru.