Ыам ыйын 13 күнүгэр Владимир Путин Саха сирин 8 оройуонун РФ Арктикатааҕы түөлбэтигэр киллэрэр туһунан ыйаахха илии баттаабыта.
Онон Лаптевтар муораларын кыйа сытар 5 улууска эбиллэн, барыта 13 улуус Арктика түөлбэтигэр киирэр буолла: Абый, Аллайыаха, Анаабыр, Булуҥ, Үөһээ Халыма, Эдьигээн, Муома, Аллараа Халыма, Орто Халыма, Усуйаана, Эбээн-Бытантай, Өлөөн, Дьааҥы.
Бу үлэ өссө 2013 сылтан саҕаламмыта. СӨ бырабыыталыстыбата федеральнай министиэристибэлэри, биэдэмистибэлэри кытары улахан үлэни ыыппыта.
Онон бу 13 улуус социальнай-экэнэмиичэскэй усулуобуйаларын учуоттаан, сүрүн хайысхалары торумнаатылар. Ол түмүгэр, Арктиканы сайыннарар стратегия, дьаһаллар ылыллыахтара.
Ол курдук, федеральнай таһымҥа ылыныллыбыт маннык докумуоннарынан үлэ ыытыллыаҕа:
— Арассыыйа 2020 сылга диэри Арктикаҕа ыытар судаарыстыбаннай бэлиитикэтин төрүттэрэ;
— 2020 сылга диэри РФ Арктика түөлбэтин сайыннарар стратегията уонна куттала суох буолууну хааччыйыы национальнай бырагыраамата;
— РФ “Арктика түөлбэтин социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыыта” судаарыстыбаннай бырагыраама.
Арктика 2035 сылга диэри сайдар стратегиятын быйыл ылыныахтаахтар. Бу докумуон национальнай бырайыактары, судаарыстыбаннай бырагыраамалары, инвестиционнай уонна эрэгийиэннээҕи былааннары түмэр соруктаах.
Туох көмө оҥоһуллуой?
Оттон Арктика түөлбэтигэр олорор дьоҥҥо бу хайдах дьайыай? Чопчу туох чэпчэтиилэр, субсидиялар, о.д.а. баар буолуохтарай?
Владимир Путин эппитинэн, Арктика эрэгийиэннэригэр олорор дьон олохторун таһыма Арассыыйатааҕы орто таһымтан намыһах буолуо суохтаах.
“Федеральнай биэдэмистибэлэр уонна эрэгийиэннэр салалталара бу соругу инники күөҥҥэ тутуохтаахтар. Хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттарга сыһыаннаах кыһалҕалары, уратылары эмиэ учуоттуохха наада”, — диэн кини бэлиэтээтэ. Онон Арктиканы сайыннарыыга Уһук Илиҥҥи эрэгийиэҥҥэ курдук, өйүүр инвестициялар, тус бырагыраамалар үлэлиэхтэрэ. Ол эбэтэр, сир баайын хостооһуҥҥа нолуогу кыччатыы, НДС нолуогун толуйуу, сир учаастагын ылары судургутутуу, инвестиционнай бырайыактары үлэлэтии, о.д.а.
Оттон Ил Дархан Айсен Николаев Арктиканы сайыннарыыга туһуламмыт национальнай бырайыактарга уларытыылары, саҥа этиилэри киллэрэргэ үлэлэһэр. Холобур, научнай-үөрэтэр киини тэрийии, көс оскуолалары лицензиялааһын, сокуоҥҥа уларытыылары киллэрии, о.д.а.
Нолуоктан босхолуохтара
Арктика түөлбэтигэр олорор дьону нолуок үс көрүҥүттэн босхолуохтарын сөп. Тустаах сокуон бырайыагын Ил Түмэн көрүүтүгэр киллэрдилэр. Оччотугар олохтоохтор сир, дьиэ-уот уонна тырааныспар нолуогуттан босхолонуохтара. Бу ороскуотун өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтэ уйунар.
Үп миниистирэ Майя Данилова иһитиннэрбитинэн, тырааныспар нолуогуттан босхолонуу быйылгыттан саҕаланарын ааһан, 2018 сыллааҕыга хос ааҕыы (перерасчет) оҥоһуллуон сөп.
Бу нолуоктан босхолооһуну Ил Дархан Айсен Николаев көҕүлээбитэ. Арктикаҕа уонна тыа сиригэр олорор урбаанньыттар 2018 сылтан нолуоктарын судургутутуллубут ньыманан төлүүр буолбуттара. Ол кинилэргэ өйөбүл буолбута саарбаҕа суох.
Биэнсийэҕэ эбиллии суох
Оттон Арктика түөлбэтин олохтоохторо биэнсийэҕэ туох эмит чэпчэтиинэн туһаналлар дуо?
Анастасия Кычкина, Биэнсийэ пуондатын Саха сиринээҕи салаатын биэнсийэни ааҕыы уонна анааһын отделын салайааччы:
— Биэнсийэ сокуонугар “Арктика түөлбэтэ” диэн өйдөбүл суох. 1964 сыллаахха ССРС үлэҕэ кэмитиэтин уурааҕар олоҕуран, оройуон коэффициеннара бааллар. Холобур, өрөспүүбүлүкэҕэ 5 коэффициент үлэлиир:
2,0 – алмааһы хостуур тэрилтэлэргэ “Кулаар”, “Депутатскай” бириискэлэр, Усуйаана Уус-Куйга бөһүөлэгэ, Аллараа Халыма оройуона, “Удачнай”, “Айхал” нэһилиэнньэлээх пууннар;
1,7 – Мииринэй к., Ленскэй оройуона;
1, 6 – Томпо, Усуйаана (Уус Куйгаттан ураты), Орто Халыма, Өлөөн, Сунтаар, Эбээн-Бытантай, Аллайыаха, Дьааҥы, Эдьигээн, Мииринэй, Өймөкөөн, Анаабыр, Үөһээ Бүлүү, Кэбээйи, Булуҥ, Муома, Ньурба, Бүлүү, Үөһээ Халыма улуустара;
1, 5 – Хаҥалас бөһүөлэгэ;
1,4 – өрөспүүбүлүкэ атын улуустара, куораттара.
Онон Арктика түөлбэтигэр киирбит улуустарга биэнсийэлээхтэргэ туспа чэпчэтии, эбии суох. Биллэрин курдук, үрдүк коэффициеннаах оройуоннарга биэнсийэлэрин ааҕыллыыта арыый үрдүк.
Өрөспүүбүлүкэ бүтүннүүтэ Уһук Хоту оройуоннарыгар тэҥнэһэринэн, Саха сирин олохтоохторо бары 5 сыл эрдэлээн биэнсийэҕэ тахсаллар (дьахталлар 55, эр дьон 60 саастарыгар). Быйылгыттан ыла биэнсийэ сокуонугар киирбит уларыйыылар чэрчилэринэн, аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар бэрэстэбиитэллэрэ уонна табаһыттар, сылгыһыттар, кадровай булчуттар, балыксыттар, чуум үлэһиттэрэ 5 сыл эрдэлээн (дьахталлар 50, эр дьон 55 саастарыгар) тахсаллар. Иккиттэн элбэх оҕону төрөппүт, ииппит дьахталлар (ыстаастара туолбут буоллаҕына) эмиэ 50 саастарыгар биэнсийэҕэ тахсаллар. Манна Арктикаҕа, эбэтэр киин улууска олорор диэн аахсыллыбат.
Доруобуйа харыстабылыгар — болҕомто
Суол-иис мөлтөх буолан, хотугу улуустарга мэдиссиинэ көмөтүн оҥоруу хаачыстыбата мөлтөх. Ил Түмэн “Доруобуйа харыстабыла” национальнай бырагыраамаҕа хос бырагырааманы үлэлэтиэххэ диэн этиилээх. Арктикаҕа мэдиссиинэ көмөтүн оҥоруу туспа систиэмэтин киллэриэхтэрин сөп.
Бу улуустарга баар балыыһалар, аптекалар, быраастар, пациеннар түргэн Интэриниэккэ холбонуохтарын наада. Мэдиссиинэ тэрилтэлэрин саҥардыы, сибээскэ ороскуоттарын субсидиялааһын, эбэтэр чэпчэтиилэри көрүүгэ федеральнай бырагыраама оҥоһуллуохтаах.
Ыраах сытар сирдэргэ мобильнай биригээдэлэри, куойкалары тэрийии, санитарнай авиацияны күүһүрдүү, оҕолор доруобуйаларын харыстааһыҥҥа үлэлэр, быраастарынан хааччыйыы, о.д.а. үлэлэр ыытыллыахтаахтар. Ил Түмэн үлэлии барар быраастарга, биэлсэрдэргэ төлөбүрдэри улаатыннарыы, ипотекаҕа улахан чэпчэтиини оҥоруу, эбэтэр дьиэ сэртипикээтин биэрии боппуруоһун көрөргө этии киллэрэр.
Судаарыстыбаннай бырагыраама оҥоһуллуо
СӨ Арктиканы сайыннарыы уонна хотугу норуоттар дьыалаларын миниистирин солбуйааччы Михаил Погодаев этэринэн, биэнсийэ систиэмэтигэр, нолуокка, оройуон коэффициеннарыгар чэпчэтиилэр баар буолуохтара.
— Билигин РФ Арктика түөлбэтин сайыннарыы стратегиятын оҥоруу үлэтэ бара турар, ахсынньыга бэрэсидьиэҥҥэ киириэхтээх. Бу 13 улуус сайдыытыгар, хас биирдиилэригэр федеральнай стратегияҕа туспа бас (раздел) ананыаҕа. Онон федеральнай үбүлээһин көрүллүөхтээх.
Үп министиэристибэтин кытта Арктикатааҕы түөлбэ социальнай-экэнэмиичэскэй стратегиятын оҥоро сылдьабыт. Кэлэр сылтан судаарыстыбаннай бырагырааманы оҥорон саҕалыахпыт.
Баһылыктар тугу кэтэһэллэр?
Иван Павлов, Муома улууһун баһылыга:
— Муомаҕа сиринэн да, уунан да суол суох. Онон суол-иис оҥоһулларын, хаачыстыбалаах бородууктанан, табаарынан хааччыллары, оройуоннай коэффициент уларыйарын, дьиэ-уот тутулларын кэтэһэбит. Биир күнүнэн оҥоһуллуо суоҕа эрээри, дьон-сэргэ олоҕун таһыма тупсуо диэн эрэнэбит.
Валерий Сергеев, Эдьигээн оройуонун баһылыгын солбуйааччы:
— Оскуолалары, оҕо саадтарын, балыыһалары саппаттарын, штаттары сарбыйбаттарын туруорсуохпут. Эминэн, бородууктанан хааччыллыы – тыын боппуруос. Төрүт дьарыктары (табаны иитии, балыктааһын, бултааһын) харыстааһын эмиэ инники күөҥҥэ тутуллуохтаах.
Владимир Слепцов, Абый улууһун баһылыгын солбуйааччы:
— Сөмөлүөт билиэтин сыаната олус ыарахан. Онон сыана түһэригэр эрэнэбит. Бырамыысыланнас суох буолан, дьарыктаах буолууга кыһалҕалар бааллар. Бу ыйаах көмөлөһөрүгэр, улууспутун сайыннарарыгар улахан эрэллээхпит.
Ангелина Васильева, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru