Мин ардахтаах дьылга отум хаачыстыбатын сүтэримээри, анал ньымалары эбии туттан, үгүс иирбэ-таарба үлэни оҥоробун, оччотугар эрэ күөх оту оттуубун. Биллэн турар, инньэ гынан оттуур кэмим уһаан-тэнийэн хаалар.
edersaas.ru
Оппун «курааҥҥа оттоммут» итиэннэ «ардахха оттоммут» диэн араарабын. Ардах анныгар оттоммут от төһө да бастакы суортаах буолбутун иннигэр, хаачыстыбатынан курааҥҥа оттоммут бастакы суортаах окко тэҥнэспэт. Онтон иккис суортаах оту от ахсааныгар киллэрбэппин уонна сылгыга төрүт сиэппэппин, ынах сүөһүлээхтэргэ атыылыырга күһэллэбин.
Оттооһуну от ситиитэ саҕалаан баран, күөҕүн баттаһа оттоон бүтэр гына тэринэбин. Ол аата от ыйын 10-15 күнүттэн саҕалаан баран, атырдьах ыйын 10-15 күнүгэр охсууну бүтэрэбин. Кырата аҕыс биитэр уон киһилээх биригээдэ буоллахха, элбэх киһи саба түһэн оту күөхтүү баһан ыларга олус табыгастаах. Мин сайын ахсын эдэр ыччаттары, устудьуоннары хомуйан, күүстээх уонна көхтөөх үлэлээх биир улахан, икки кыра биригээдэлэри тэринэбин. Итинэн сылгы базаларын ахсын от биир кэмҥэ оттонорун ситиһэбин.
Саамай үрдүк хаачыстыбалаах үчүгэй оппун кыһыҥҥы тымныы ыйдарга убаһаҕа уонна төрүөх саҕана төрүүрэ чугаһаабыт итиэннэ төрөөбүт биэлэргэ сиэтэбин. Бу үлэҕэ оттоммут отум 45 %-а барар, инньэ гынан сайын отум 45 %-ын күөхтүү ыларга дьулуһабын. Сахалар «сайыҥҥы биир күн дьылы аһатар» диэн мээнэҕэ эппэттэр. 260 сылгыны кыстатарбар, 120-140 туонна бастакы суортаах оту оттуубун. Ыарахан кыстыкка эбэтэр элбэх убаһа иитилиннэҕинэ, итинтэн өссө элбэх от наада буолар. «Сайын ардахтаах буолан, от хаачыстыбата мөлтөх», – диэн кэпсэтиини элбэхтэ истэбин. Ол эрээри, от хаачыстыбата мөлтөҕүн наар ардахха түһэрэр сыыһа. Бэйэҥ хайдах дьаһанан оттуургуттан хаачыстыба эмиэ улахан тутулуктаах. Ааспыт сайын мин биригээдэм от ыйын 10 күнүттэн атырдьах ыйын 20 күнүгэр диэри оттообута. Биһиэхэ, Өймөкөөҥҥө, сайын устата уон үс эрэ күн ардаабакка турбута. Онно биэс туонна эрэ иккис суортаах оту оттообуппут, уоннааҕытын, 95 %, бастакы суортааҕынан ылбыппыт. Инньэ гынан, ардах мэһэйдээн, отум хаачыстыбата мөлтөх диир кыаҕым суох, ол оннугар ардаҕы аннынан оттооммун, ходуһаҕа уһуннук сырыттым диибин. Ол оннугар ардах аннынан оттоммут отум элбээн таҕыста.
Бастакы кистэлэҥ
Иккис суортаах от сылгыга сиэтиллэр от ахсааныгар киирбэт буолан, наар үчүгэй хаачыстыбалаах оту оттуу сатыыбыт. Иккис суортаах оту сылгыга сиэппит да, сиэппэтэх да биир курдук буолар, улаханнык эбиммэттэр, туһамматтар. Хагдарыйбыт, каратина бараммыт, клетчаткалаах эрэ оту кыһын устатыгар сылгылар бэйэлэрэ да хаар анныттан хаһан сииллэр. Онон бэйэҕин эрэ албыннанаҕын, арай, эбиэс сиэтэр буоллахха, биэриэххэ сөп.
Биһиги илиинэн оттуу үөрэммит дьоммут. Ходуһабытыгар тиэхиньикэ сылдьар кыаҕа суох. Ходуһабытын куурдан кэбистэхпитинэ, аны от үүммэт. Оппут сүнньүнэн уулаах сирдэри батыһа үүнэр. Ардах быыстала суох түһэр түбэлтэтигэр – аҕыс киһиттэн түөрдэ охсор. Ону икки киһи тута, инчэҕэйдии, икки хотуур суолун утарыта мунньар. Онтон икки киһи ол мунньуллубут оту үчүгэйдик сахсыйан, от төрдө, төбөтө утарыта түһэр курдук гына, биир тэҥ халыҥынан тэлгэтэ тарҕаталлар. Сылгы сиэлинэн быаны хатарга сиэли тыытар курдук, кыра да хомуок биир сиргэ түһүө суохтаах. Көрөргүт курдук, ити сүрдээх үлэлээх, ол эрээри хаачыстыбалаах оттооһун кистэлэҥэ дьэ бу мантан саҕаланар.
Иккис кистэлэҥ
Оту охсуллаатын кытары хомуоктаспат гына үчүгэйдик сахсыйдахха, түспүт ардах оту сытыппакка, курдат сиргэ ааһан хаалар. От куурарыгар үс-түөрт хонуктан ордук сытыа суохтаах. Өскөтүн ити кэми аһардахха, хаачыстыбатын сүтэрэн барар. Ардах икки чаас устата түспэтэҕинэ, кыратык тыалырдаҕына, сахсыллыбыт от уута сүүрэр. Оччотугар бары саба түһэн, 40-50 сантиметр үрдүктээх кылгас чороохторго бугуллаан олордоҕун, олус сииктээх буоллаҕына, иккилии чороох үрдүгэр. Чороох 60-70 сантиметр уһуннаах буолар, биир төбөтө сиргэ анньыллар гына уһуктанар. Бу чороохтору окко киириэх иннинэ бэлэмниир ордук. Аҕыс киһи икки-үс чаас иһинэн икки оту итинник бугуллаан бүтэрэр. От сиигиттэн көрөн, биир туонна от 100-200 бугултан тахсар гына оҥороҕун (биһиги ити маска олордор лэкээбитин бугул диэн ааттыыбыт). Бу бугул эмиэ үчүгэйдик сахсыллан баран, маска олордуллар уонна тэллэҕин сытыйбатын диэн харбаан ылаҕын. Дьэ, бу хаачыстыбалаах оту оттооһун иккис ньымата буолар.
Үһүс кистэлэҥ
Маннык бугул үрдүгэр төһө да ардах түстүн, хоппот. Ардах түһэ турдаҕына, анныттан бэйэтэ сыыйа кууран барар. Ол эрээри, инчэҕэй оту бугуллаатахха, от маска сыстар сиригэр киһи сутуругун саҕа миэстэ курдук куурбакка хаалар итиэннэ биэс-алта хонугунан харааран, буорту буолан барар. Ол иһин биэс-алта хонон баран, ардах күн аҥаара астар түбэлтэтигэр эбэтэр ардах ааспытын кэнниттэн икки чааһынан бугуллары тиэрэ быраҕаҕын. Итиэннэ ол куурбатах кыра мээчик курдугу сахсыйан, сахсатан биэрэҕин. Эмиэ икки чаас сытыаран баран, аны икки миэтэрэ усталаах, синньигэс, үрдүк субууну (ону мин «копна» диэн ааттыыбын) оҥороҕун. Биир туонна от 15-20 оннук субууттан кэлэрин курдук суоттуугун.
Субууну оҥоро сылдьан, бугул куурбатах өттүн туспа мунньаҕын. Ону хомуйан субуу үрдүгэр сахсыйан, тарҕатан биэрэҕин. Субуу көнө, дулҕата суох уонна уу хоммот сиригэр оҥоһуллар. Ол кэлин, кэбиһэр саҕана, икки ураҕаһы аннынан анньан, оту наһыылкалаан илдьэ барарга табыгастаах.Субуугун бүтэрэн баран үчүгэйдик түстүүгүн, тэллэҕин эргийэ сылдьан, ыраастык харбыыгын итиэннэ атырдьаҕынан охсон, субуу анныгар симэҕин. Аҕыс киһи икки-үс чаас устата икки-үс туонна оту итинник субуулаан бүтэрэр. Дьэ бу хаачыстыбалаах оттооһун үһүс албаһа буолар. Субуу ханнык да ардахха хотторбот, ол иһин кэбиһэргэ тиэтэйбэккин. Ардахха баттаппыт отуҥ анныттан сыыйа көҕөрө кууран барар. Субууну да, бугулу да ардах түһэ турдаҕына оҥоһуллубат, тоҕо диэтэххэ, от ортотугар уу киириэ суохтаах.
Наһыылканан кэбиһии
Кураан да сайын маннык ньыманан оттоотоххо, от сыыйа кууран, хаачыстыбата ордук тупсар. От саамай сыаналааҕа – сэбирдэҕэ уонна сибэккитэ – ходуһаҕа мээнэ тохтубат. Үчүгэй хаачыстыбалаах от сырдык, кубаҕай күөх дьүһүннээх буолар. Сыта ыраахтан дыргыйан биллэр, сыыйан, сыныйан көрдөххө, гербарий оҥороору кинигэ быыһыгар куурдубут сибэкки курдук, от сибэккитэ уонна сэбирдэҕэ барыта баар буолааччы. От охсуллан, сыыйа кууран, сэттэ-уон хонон баран кэбиһиллиэхтээх. Оччотугар бугулга да, субууга да ардах түһэн, буорту оҥорбот. Кураан кэмнэргэ от сахсыллан баран, биир-икки күн сыппытын кэннэ субууланар. Оттоон бүтэн баран, бугул чорооҕун түөрт маһы саайан, саһаанныыр курдук дьаарыстаан эһиилгэ диэри ууран кэбиһэҕин, оччотугар өрт уота сиэбэт уонна эмэҕирбэт.
Кэбиһэргэ сыатын, сэбирдэҕин алдьаппат уонна тохпот туһуттан биһиги наһыылканан кэбиһэбит, оттон атырдьаҕы түстүүргэ эрэ туттабыт. Субууга икки улахан ураҕаһы анньан, оту онон наһыылкалаан ылан, үрүт үөһэ уурталыыбыт.
Николай Винокуров, “Тоноор” кэпэрэтиип салайааччыта, Арассыыйа тыатын хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, СӨ тыа хаһаайыстыбатыгар Судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреата, Арассыыйа бочуоттаах бааһынайа, Өймөкөөн улууһун ытык олохтооҕо, тыа хаһаайыстыбатын наукатын хандьыдаата.
«Саха сылгытын иитии саҥа ньымалара» кинигэттэн.
edersaas.ru