Сүүрбэ биэс сыл анараа өттүгэр 1993 сыл ахсынньы 12 күнүгэр дойду үрдүнэн норуот референдума ыытыллан, кыттааччылар 58 % куоластарын биэрэн, Арассыыйа Федерациятын саҥа Конституцията олоххо киирбитэ. Бу Конституция барылын оҥорууга Саха сирэ кырата суох оруоллаах этэ. Оччолорго Саха сирэ Конституциятын номнуо ылынан олороро уонна Федеративнай дуогабарга илии баттаспыта. Ити федерализм сайдыытыгар биир сүҥкэн оруолу оонньообута. Бу туһунан биһиги хаһыаппытыгар СӨ Конституционнай суутун бэрэссэдээтэлэ Александр Ким-Кимэн кэпсиир.
edersaas.ru
Михаил Николаев суолтата
— Саха сирин историятыгар 90-с сыллардаахха үс улахан бэлиэ күн баар: 1990 сыл балаҕан ыйын 27 күнүгэр Саха Өрөспүүбүлүкэтэ суверенитетын Декларациятын ылыммыта. 1992 сыллаахха кулун тутар 31 күнүгэр Федеративнай дуогабарга илии баттаспыта. Уонна ити сыл муус устар 4 күнүгэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин ХII ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэтинэн Конституциябыт ылыныллыбыта.
Арассыыйа атаҕар туруутугар, Конституциятын ылыныытыгар бу үс докумуон улахан суолталаахтар этэ. Тоҕо диэтэргин, судаарыстыбаннай тутулу саҥалыы оҥорууга, федерализмы тутууга өрөспүүбүлүкэлэр суолталара олус улахана. Ону өйдөөн Саха Өрөспүүбүлүкэтэ, бастакы бэрэсидьиэммит Михаил Николаев салалтатынан, ити боппуруоһу күүскэ туруорсубута. Михаил Ефимович бэйэтэ РФ Конституциятын барылын оҥорор хамыыһыйаҕа киирбитэ. Ити кэмҥэ Конституция хас да барыла оҥоһуллубута. Олег Румянцев салалталаах оробуочай бөлөх үлэлээбитэ. Манна Михаил Федоров, Дмитрий Миронов, Афанасий Илларионов, Егор Ларионов, Анатолий Петраков курдук уопуттаах юристар үлэлээбиттэрэ.
Конституцияҕа бастакы уочарат федерализм тутула, хас биирдии эрэгийиэн тэҥ бырааптааҕа, ол эрээри өрөспүүбүлүкэлэр туспа судаарыстыба статуһун ылаллара барыта ыйыллыбыта. Ол иһин “судаарыстыба” уонна “өрөспүүбүлүкэ” суолталара, өйдөбүллэрэ дириҥ ис хоһоонноохтор. Ити юридическэй ымпыктарга-чымпыктарга да көстөр. Холобур, өрөспүүбүлүкэлэр туспа Конституциялаах эбит буоллахтарына, кыраайдар, уобаластар – устааптаахтар. Өссө РСФСР саҕана автономияҕа административнай-территориальнай эрэ статус буолбакка, национальнай-судаарыстыбаннай статустаах этибит. Тоҕо диэтэргин, Арассыыйа араас омук ыаллаһан, доҕордоһон олорорунан уратылаах. Норуот олоҕун уйгутун оҥоруу, култууратын, тылын-өһүн, үгэһин чөл хаалларыы Арассыыйа инники күөҥҥэ тутар боппуруостара.
Аны туран, 1992 сыллаахха кулун тутар 31 күнүгэр Михаил Николаев Борис Ельцины кытары Федеративнай дуогабарга илии баттаспытын сэргэ, ити күн Арассыыйаны кытары өрөспүүбүлүкэ экэниэмикэтин сайыннарыыга Сөбүлэһии түһэрсибиттэрэ. Оттон сэтинньи 25 күнүгэр Арассыыйа уонна Саха сирин бас билиилэрин араартааһыҥҥа Сөбүлэһиигэ илии баттаспыттара. Кэлин 1995 сыл бэс ыйын 29 күнүгэр Арассыыйа уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтэ боломуочуйаларын үллэстиигэ эмиэ биир улахан дуогабар түһэрсиллибитэ. Манна хас да хайысхаҕа (тас дойдуну кытары үлэлэһиигэ, үөрэхтээһиҥҥэ, айылҕаны харыстааһыҥҥа, о.д.а. боппуруостарга) барыта 15 сөбүлэһии киирбитэ. Ити барыта федерализмы тутууга сүҥкэн суолталаахтар этэ.
Туох уларытыы киирбитэй?
— Конституцияҕа 2008 сыллаахха ахсынньы 31 күнүгэр РФ бэрэсидьиэнин уонна Госдууматын боломуочуйаларын болдьоҕор, ону таһынан бырабыыталыстыба парламеҥҥа сылын аайы отчуоттааһыныгар уларытыылар киирбиттэрэ. 2014 сыл олунньутугар Конституцияттан Үрдүкү арбитражнай суут диэн суох буолбута, РФ бэрэсидьиэнэ борокуруордары анааһыныгар боломуочуйата үрдээбитэ, Федерация Сэбиэтигэр Бэрэсидьиэн квотатынан эбии бэрэстэбиитэллэр ананар болономуочунайа баар буолбута.
2014 сыллаахха кулун тутар 16 күнүгэр Крым Өрөспүүбүлүкэтэ Арассыыйаҕа холбоһорун туһунан референдум ыытан, кулун тутар 21 күнүгэр Арассыыйа Конституциятыгар эбии икки субъект, Крым Өрөспүүбүлүкэтэ уонна федеральнай суолталаах Севастополь куорат, киирэн биэрбиттэрэ.
Быраабы үөрэтии
— Мин санаабар, оҕо кыра эрдэҕиттэн быраап эйгэтигэр үөрэниэхтээх, сокуону билэ улаатыахтаах. Ол иһин оскуолаларга биһиги ураты болҕомтобутун уурабыт. Билигин оҕолорго аналлаах быраап академиялара Хаҥаластан саҕаланан атын улуустарга эмиэ үлэлииллэр. Бу соторутааҕыта Дьокуускай куорат Л.А.Колосова аатынан 33-с нүөмэрдээх оскуолатыгар уонна Национальнай гимназияҕа Быраап эйгэтигэр оҕо академиятын арыйар туһунан сөбүлэһии түһэрсибиппит.
Ону таһынан нэһилиэнньэҕэ быраап эйгэтин үөрэтии тиһигин быспакка бара турар. Нэһилиэнньэҕэ сууту-сокуону үөрэтии кэнсиэпсиэйтинэн үлэлии олоробут. Ол чэрчитинэн, холобур, хас сылын аайы кулун тутар 23 күнүгэр Быраабы билии күнүн тэрийэн ыытабыт. Юриспруденцияҕа Михаил Михайлович Федоров аатынан Судаарыстыбаннай бириэмийэ олохтоммута. Ити юрист идэтин дэгиттэр баһылааһыҥҥа улахан оруоллаах. Нэһилиэнньэҕэ анаан бохсо юридическэй көмөнү оҥоробут.
Үбүлүөйдээх тэрээһиннэр
— Арассыыйа Конституцията төрүттэммитэ 25 сыллаах үбүлүөйүгэр анаммыт араас дьаһаллар ыытыллаллар. Олортон биирдэстэринэн ахсынньы 20-21 күннэригэр улахан научнай-практическай кэмпириэнсийэ буолуоҕа. Кэмпириэнсийэ чэрчитинэн, Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университекка, Гуманитарнай чинчийии уонна аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар проблемаларын үөрэтэр институкка, Саха сирин наукаларын академиятыгар, Ил Түмэҥҥэ, бырабыыталыстыбаҕа анал кэпсэтиилэр, дьүүллэһиилэр пленарнай мунньах ыытыллыахтара. Ону таһынан оскуолаларга, орто уонна үрдүк үөрэх кыһаларыгар Арассыыйа Конституциятыгар анаммыт аһаҕас уруоктар, лиэксийэлэр ыытыллыахтара. Юристар ассоциацияларын Саха сиринээҕи салаата Юстиция министиэристибэтин кытары устудьуоннарга эссе суруйуутугар куонкурус ыытта.
Аграфена КУЗЬМИНА, «Саха сирэ» хаһыат.