Билигин төһө даҕаны олунньу тымныыта турдар, уһуннук ситэр үүнээйилэр арассаадаланар кэмнэрэ саҕаланна.
edersaas.ru
Биһиги хаһыаппыт эрэллээх доҕоро Агафья Тарасова эдэр оҕуруотчуттарга маннык сүбэлиир:
Туох барыта бэйэтин кэминэн
Аһара эрдэ олордуллубут арассаада сырдык тиийбэтиттэн ыалдьан кэхтэр, оттон хойут олордуллубут үүнээйи биһиги кылгас сайыммытыгар сиппэккэ хаалар. Ити иһин үүнээйи ханнык баҕарар көрүҥүн болдьохтоох кэмигэр ыһыллыахтаах. Саха сирин оҕуруотчуттара үүннэрэр култуураларыттан саамай уһуннук ситээччилэринэн клубника, дьэдьэн, сельдерей, эксибишен-луук, порей-луук уонна баклажан буолаллар. Бэс ыйын саҥатыгар буорга олордуллуохтарыгар диэри сиэмэнэн тыллыбыт дьэдьэн 117-132, порей-луук 95-100, оттон баклажан 80-90 хонуктаах булуохтаахтар, оччотугар эрэ кинилэр кэмигэр сөпкө ситэн, аһаталлар. Онон, арассааданы ити хонугунан ааҕан олордуллар. Бу ыйга уһуннук ситэр култууралар: клубника, дьэдьэн, сельдерей, эксибишен-луук, порей-луук, баклажан, биэрэс, оттон сибэккилэртэн: эустома, Шабо гвоздиката, дельфиниум, петуния, гелиотпроп, пеларгония, бегония о.д.а. арассаадаланаллар.
Арааһа элбэх, бастыҥын тал
Үөрүйэх хаһаайкалар оҕуруот аһын да, сибэкки да сиэмэлэрин күһүҥҥү үүнүүттэн хомуйан хааччыналлар. Оттон маҕаһыынтан, ырыынактан атыылаһар буоллахха, тугу учуоттуур ирдэнэрий?
Сиэмэ арааһа сыллата элбээн иһэр: сиэнчэрдэр (гибридтэр), дражеламмыттар, сортобуойдар. Сиэнчэр сиэмэ хаатыгар «F1» диэн суруктаах. Маннык сиэмэттэн биир сыллаах үүнээйи үүнэр, аһа барыта биир тэҥ кээмэйдээх буолар. Дражеламмыт сиэмэ иҥэмтэлээх эттигинэн сууланар, инньэ гынан сыаната арыый ыарахан. Сүрүннээн бытархай (моркуоп, помидор, салаат, петрушка о.д.а. сиэмэлэрэ) үүнээйилэр сиэмэлэрэ маннык оҥоһуллар. Төрүт сиигирдибэккэ олордуллар, ол оннугар буор мэлдьи сииктээҕин ирдиир, оччотугар эрэ көхтөөхтүк үүнэр. Буора куурда да, тахсара бытаарар эбэтэр олох да үүнүө суоҕун сөп. Сортобуой сиэмэ олохтоох усулуобуйаҕа чинчийиллэн бигэргэммит буолан, саамай эрэллээх уонна үүннэрэргэ судургу.
Сиэмэни ыһарга бэлэмнээһин
Эппитим курдук, сиэмэлэр араас хахтаах буолаллар. Кырааскалаах, күөх эбэтэр оруосабай тас хахтаах сиэмэни олордуох иннинэ эмтиир ирдэммэт, эрдэттэн бэлэмнэммит, дьиҥнээх үчүгэй хаачыстыбалаах сиэмэлэри итинник суулаан ыыталлар. Фольгалаах, ол эбэтэр вакуумнай суулаах сиэмэ үчүгэйдик тахсар, куурбат-хаппат, өр айаҥҥа туох да буолбат, сииккэ наадыйбат. Чараас бакыат курдук пачкаларга угуллубут сиэмэлэр эмиэ куһаҕана суохтар эрээри, кэнники сылларга төрүт атын сиэмэ угуллубута түбэһээччи. Онон, сиэмэни хаһан баҕарар анал маҕаһыынтан итиэннэ суругун-бичигин көрөн-истэн баран ылар ордук.
Оттон көннөрү пачкалаах сиэмэлэри туттуох иннинэ бэрэбиэркэлиир, эмтиир наада. Маныаха оҕуруотчут барыта тус-туспа ньымалаах буолар. Мин марганка убаҕас суурадаһыныгар сытыаран ылабын эбэтэр олордор буордаах иһиппин марганкалаах итии уунан ыһабын, ол оннугар сиэмэбин эмтээбэппин. Бытархай сиэмэлэри буорга, сымыыт хаҕар, бөдөҥнөрү муохха тылыннарабын.
Сиэмэ тахсыытын күүһүрдүү
Маннык эрэллээх ньыманан сиэмэ тахсыытын бэрэбиэркэлэнэр: оҕурсуу, моркуоп, сүбүөкүлэ, луук сиэмэлэрин туустаах ууга уктахха, астаахтара икки-үс мүнүүтэнэн тимирэллэр, кураанахтара үөһэ дагдайа сылдьаллар. Тимирбит сиэмэлэри олортоххо, бары тахсаллар.
Моркуоп сиэмэтин итии (60 кыраадыстан үрдүө суохтаах) ууга уган, сылытан баран, үс мүнүүтэ тымныы ууга уган ылан, куурдан ыстахха ыарыыта суох буолар уонна түргэнник тахсар. Оттон оҕурсуу, помидор сиэмэлэрин марганцовка хойуу соҕустук оҥоһуллубут суурадаһыныгар сытыара түһэн баран ыраас уунан сайҕаатахха, эмиэ чэгиэн-чэбдик арассаада үүнэр. Сорох сиэмэлэри (арбуз, оҕурсуу, кабачуок, тыыкыба, эриэппэ, моркуоп, эриэппэ луук, редис, петрушка) хос иһинээҕи температуралаах ууга сытыаран, үлүннэрэн баран ыстахха, тахсыылара түргэтиир. Моркуоп, помидор, сүбүөкүлэ, петрушка сиэмэлэрин икки суукка илитиллэр, арбуз, оҕурсуу, кабачуок, тыыкыба сиэмэлэрин муохха сиигирдиллэр. Онуоха көннөрү уутааҕар хаар уута быдан ордук уонна аһын биэрэригэр улахан оруолу оонньуур. Кукуруза сиэмэтин икки күн күллээх ууга илитээт тута олордуллар, оттон сорох сиэмэлэри алоэ сүмэһинин суурадаһыныгар сиигирдэн баран, муохха олортоххо, түргэнник тахсаллар.
Бэйэ буора ордук
Арассаадам буорун мин күһүн бэлэмниибин: уолбут күөл оннуттан буор баһан аҕалан, онно кунуһу уонна кумаҕы эбэн, биэдэрэлэргэ кутан тэпилииссэ иһигэр кыстатабын. Саас үүнээйи олордор саҕана, ону киллэрэн туттабын.
Маннык буорга сиэмэ ыалдьыбат, тахсар үнүгэстэр чэгиэн буолаллар. Уопсайынан биһиги буорбутугар (хатыҥ чараҥ буоругар, күөл уолбатын буоругар уо.д.а.) үүнээйи үүнэригэр наадалаах эттиктэр толору бааллар. Онно былыыгы, кунуһу, кумаҕы, муоҕу, лабыктаны эбэн, байытан туһаныллар. Сиэмэни буорга баттаабыт кэнниттэн, аҕыйах сиринэн дьөлүтэ анньыллыбыт плёнканан саба уурдахха, тахсыыта арыый түргэтиир. Үнүгэстэр үчүгэйдик сэрбэйэн эрэр буоллулар да, плёнканы ылыллар. Сабыытын хойутаан ыллахха, арассаада салгыны эмискэ көрсөн охтор, оттон оҕутта да сытыйан эбэтэр кууран-хатан барар.
Кэлии буору эмтиир ирдэнэр
Дезинфекция дьиҥинэн соҕуруу дойду ньымата. Онно араас үөн-көйүүр, ол иһигэр Колорада хомурдуоһа, тэллэй ыарыылара уонна кинилэр сымыыттара, үөскэхтэрэ буорга туох да буолбакка кыстыыллар. Дьэ ити иһин уоҕурдууну толору тутталлар.
Уһун уонна тыйыс тымныылаах Саха сиригэр урут итинник араас үөн-көйүүр суоҕа. Экологиябыт быдан ыраас уонна кэлии үүнээйи дэлэйэ илик кэмигэр оҕуруотчуттар өлгөм үүнүүнү хомуйаллара. Бу кэлин, сүүрбэччэ сылтан бэттэх, соҕурууттан эҥин эгэлгэ үүнээйилэри, бэлэм буордары аҕалар буолуохтарыттан ыла, араас ыарыылар үөдүйэннэр, буору убаҕас эбии аһатар курдук, эмтиир ирдэнэр буолла. Манна биири өйдүүр наада: бэйэ буорун духовкаҕа эбэтэр микроволновкаҕа уктахха, наадалаах микроэлэмиэннэрэ сүтэллэр. Оттон атыылаһыллыбыт буору суутун алдьаппака, улахан көстүрүүлэҕэ уган баран, үрдүгэр субу оргуйбут итии ууну кутан, балтараа чаас тутан үөн-көйүүр үөскэҕин суох оҥоруллар.
Көрүҥүн элбэтии
Оҕуруот аһын уонна сибэкки ханнык баҕарар көрүҥүн арассаадалыырга пачкаҕа баар сиэмэни барытын ыспакка, суорт ахсыттан биэстии-алталыы устууканы олордуллар.
Оччотугар ордук хос үлэ тахсыбат. Элбэҕи ыһан кэбистэххэ, кэлин атын иһиттэргэ арааран көһөрөр саҕана эрэйдээх буолар. Иккиһинэн, үүнээйи көрүҥэ элбиир. Холобур, биир сибэкки хас да суордун булкуйа олортоххутуна, сайын тиэргэҥҥит иһэ араас дьэрэкээн өҥнөрүнэн оонньуоҕа. Үсүһүнэн, суортар араастарын билэргэ уопутуруоххут.
Раиса СИБИРЯКОВА, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru