СӨ Ыксаллаах быһыыга-майгыга министиэристибэтин чахчыларынан, 2016 с. Саха сиригэр 600-чэҕэ чугаһыыр баһаар турбут. 2016 с. баһаартан эмсэҕэлээбиттэр ахсааннара арыый аҕыйаата эрээри, уокка былдьанан суорума суолламмыт дьон ахсаана 13% элбээтэ.
Хомойуох иһин, иэдээн үксүгэр сэрэппэккэ кэлэр. Баһаар алдьархайыгар кырачааннар, обургу оҕолор сиэртибэ буолаллар. Онон, баһаартан куттал суох буолуу туһунан кинилэргэ кэпсии, сырдата сылдьар улахан суолталаах. Төрөппүттэр, оҕо уһуйааннарын иитээччилэрэ уонна учууталлар бу боппуруоска сөптөөх болҕомтону ууруохтаахтар.
Надежда ЕГОРОВА, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Бүгүн биһиэхэ 2016 сылга оҕо литэрэтиирэтигэр Н.Е.Мординов-Амма Аччыгыйа аатынан СӨ Ил Дарханын бириэмийэтин лауреата, Уус Алдан улууһун «Кэнчээри» 13 №-дээх оҕо уһуйаанын иитээччитэ Клавдия ВАСИЛЬЕВА бу боппуруоска санааларын үллэһиннэ:
– Көрдөрөр-иһитиннэрэр ханааллар күнтэн күн ол-бу иэдээн: ууга барыы уонна умайыы туһунан кэпсииллэрин, көрдөрөллөрүн истэ-истэ киһи куйахата күүрүөх курдук буолар. «Тоҕо маннык иэдээн тахса турарый, тоҕо үксүгэр биһиги маныаха бэлэмэ суох, таах олорон биэрэбитий?» – диэн боппуруос элбэх киһини долгутар, толкуйдатар буолуохтаах. Биһиги да өрөспүүбүлүкэбитигэр баһаартан эмсэҕэлээһин кэлиҥҥи кэмҥэ элбээн иһэрэ киһини дьиксиннэрэр.
Мин санаабар, урукку өттүгэр маннык иэдээҥҥэ түбэстэххэ тугу гынар туһунан үөрэтии улаханнык барбат этэ. Билигин улахан дьону, оскуола оҕотун үөрэтии саҕаланан, салҕанан, күүһүрэн иһэрэ сөптөөх суол.
Баһаартан улахан дьон, оҕолор эмсэҕэлээһиннэрэ биһиэхэ эрэ буолбакка, дойду киин куораттарыгар эмиэ элбээн иһэрэ баар суол. Холобур, Санкт-Петербург куораттааҕы баһаарынай сулууспа иһитиннэрэринэн, кыра оҕолор буруйдарынан сылга 200-300 баһаар түбэлтэтэ тахсар эбит. Үксүлэрэ оҕо өлүүлээх. Баһаар төрүөтүнэн оҕолор уотунан үлэлиир тэриллэри сатаан туттубаттара буолар.
Баһаар буолар түбэлтэтигэр оҕолор уолуйан хаалан кыайан куоппакка, көмөҕө ыҥырбакка, хос муннугар түһэн, саһан былдьаналлар. Дьэ ол иһин, кыра оҕону баһаар түбэлтэтигэр тугу гынарга үөрэтии оҕо олох кыра эрдэҕиттэн саҕаланан баран, ситимнээхтик салҕанан иһиэн наада.
Маннык үлэ оҕо тэрилтэлэригэр араас көрүҥнээхтик барара наада.
Холобур, иитээччи оҕолору кытары биирдиилээн эбэтэр бөлөҕүнэн үлэлэһиэн сөп. Үлэ эбиэт иннинэ эбэтэр киэһэ ыытыллар. Бу үлэ оҕолорго уруһуйдааһын, оонньуу уонна уус-уран айымньыны ааҕыы көмөтүнэн барар.
Үөрэххэ иитээччилэр уонна төрөппүттэр кытталлара олус наадалаах. Иитээччилэргэ маныаха көмөлөөх педагогическай мастарыскыайдар ыытыллаллар. Мастарыскыайга кэскиллээх былаан бигэргэтиллэр уонна практическай дьарыктар бараллар. Маныаха баһаарга ким тугу гыныахтааҕа чопчуланар. Кэмиттэн кэмигэр баһаартан сэрэхтээх буолууга инструктаж ыытыллар.
Кэлиҥҥи кэмҥэ төрөппүттэргэ баһаартан сэрэхтээх буолууга оҕону үөрэтии наадатын өйдөтүү, төрөппүттэри үөрэтии үлэтэ утумнаахтык ыытыллар буолла.
Баһаартан сэрэхтээх буолуу үлэтэ оҕо тэрилтэтигэр араас көрүҥүнэн ыытыллар кыахтаах. Холобур, баһаар иэдээнин туһунан хартыыналары көрүү, ырытыы, баһаар туһунан кэпсээни, остуоруйаны ааҕыы, хоһоону үөрэтии, худуоһунньуктар кинигэҕэ анаан уруһуйдаабыт үлэлэрин, мультик-киинэлэри көрүү, өйтөн уруһуйдааһын, чугас баар баһаарынай чааска сыаллаах-соруктаах сылдьыы көмөтүнэн ыытыллыахтарын сөп.
Бу ыытыллар үлэ ис хоһоонун туһунан төрөппүттэргэ биллэрии-иһитиннэрии олус наадалаах. Баһаартан сэрэхтээх буолууга оҕону үөрэтии үлэтэ биирдэ-иккитэ эрэ буолбакка, кэмиттэн-кэмигэр хатыланан, тиһиктээхтик барыахтаах. Кыра оҕо өйүгэр-санаатыгар иҥтэҕинэ эрэ, үчүгэй түмүктээх буолуон сөп.
Надежда ЕГОРОВА, «Саха сирэ» хаһыат, https://edersaas.ru