Эдэр ыччат тыа сиригэр олох таһыма мөлтөҕүттэн, хамнас кыратыттан, тупсаҕай оҥоһуулаах дьиэ-уот суоҕуттан уо.д.а. төрүөттэртэн сылтаан олохсуйа, үлэлии барыан баҕарбат.
edersaas.ru
Онон, өрөспүүбүлүкэ улуустарыгар араас салааҕа үрдүк таһымнаах исписэлиистэр тиийбэттэрэ улахан кыһалҕаҕа кубулуйар. Бу кыһалҕаны быһаараары, ол эбэтэр эдэр дьону тыа сиригэр олохсутаары, кинилэргэ сөптөөх усулуобуйаны тэрийээри, федеральнай уонна эрэгийиэннээҕи бырагыраамалар, граннар үлэлииллэр.
Тыа сириттэн куоракка уонна киин сирдэргэ көһүү (маассабайдык да диэххэ сөп) күн бүгүҥҥэ диэри салҕана турарын бэлиэтииллэр. Ол да буоллар, кэнники кэмнэргэ, төттөрүтүн, куораттан тыа сиригэр үлэлии барар ыччат, эдэр ыал ахсаана эбиллэрэ үөрдэр. Биир оннук холобур туттарга сөптөөх ыалынан Мэҥэ Хаҥалас улууһун Бэдьимэ сэлиэнньэтигэр көһөн тахсыбыт, бааһынай хaһаайыстыба тэриммит Сергучевтар дьиэ кэргэттэрэ буолар.
— Николай Николаевич, куорат ыала туох санааттан тыа сиригэр олохсуйа таҕыстыгыт?
— Үлэһит дьон удьуора буолан, төрөппүттэрбит үлэлэрин сал¬ҕаан ынах-сүөһү ииттэн, бэйэбит кыахпытын боруобалаан көрөөрү тыа сиригэр көһөн тахсыбыппыт. Бэйэм тыа сиригэр үөскээбит, оҕо эрдэхпиттэн алаастарынан, тыаларынан тэлэһийэ сүүрбүт-көппүт буоламмын, айылҕаҕа сылдьарбын сөбүлүүбүн, онон тыам сирэ миигин тарда турар.
Куоракка гаас тэрилтэтигэр үлэлии сылдьан, СӨ Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ “Саҥа саҕалыыр пиэрмэр” диэн куонкуруһу тэрийбитин биһирии истибитим. Өйүм-санаам барыта ол куонкурус туһунан буолан хаалбыта, кыттан көрөргө санаммытым. 2014 сыллаахха чааһынай тэрилтэ (ИП) тэринэн, регистрацияланан баран, икки сыл куонкуруска киирсибитим, онтон үһүс сырыыбар эрэ, 2016 сыллаахха “Саҥа саҕалыыр пиэрмэр” Граны ылбытым.
Грант усулуобуйатынан, сүөһү уонна сылгы иитии буолар. Биэс сылга сөбүлэһии түһэрсэн, былаан оҥостон, үлэбин саҕалаан барбытым. Онон биһиги ыал ити көмөҕө тирэҕирэн, сөбүлүүр дьарыкпытынан күүскэ үлэлиир былааннаах куораттан көһөн тахсан үлэлээн эрэбит. Билигин сүрүн дьарыкпынан сүөһү иитиитэ буолар. Ол иннинэ Бэдьимэҕэ төрөппүттэрбэр бэйэм сылгылардаах этим. Ону аҕам баарыгар дьаһайан олорбута. Кумааҕы үлэтиттэн быыс-арыт буллум да уонна бириэмэ көһүннэр эрэ, дойдубар, дьоммор тахса турарым. Онон сылгыларбын көрөн-истэн ааһарым.
— Тус көрүүгүтүнэн, тыа сирин уонна куорат олоҕо туох атыннаах эбитий?
— Тыа сирэ барахсан салгына ырааһа, чуумпута этиэхтэн эриэккэс! Киһи күнү быһа хамсана сылдьар буолан, тэтиэнэхтик, чэбдик туруктаах сылдьар. Сибиэһэй ас-үөл, үүт, эт – барыта бэйэбит гиэнэ. Оҕолорбутун сибиэһэй эрэ аһынан аһатабыт. Ону сэргэ, бэйэ хаһаайыстыбалаах киһиэхэ, куоракка курдук, үп-харчы элбэхтик матайдаммат. Маннык үлэлээн-хамсаан, оҕолоргун үлэҕэ, үөрэххэ уһуйаҕын дии саныыбын. Оҕо бэйэтэ илэ хараҕынан көрөн-истэн, тутан-хабан көрөн, тыа сирин олоҕор быдан түргэнник үөрэнэр эбит. Мин санаабар, тыа сирин усулуобуйатын билэ улааппыт оҕо туохтан да толлон турбат, хайа да ыарахан түгэҥҥэ өлөн-охтон биэрбэт буола улаатар. Үлэ элбэх, наар бүппэт түбүккэ сылдьаҕын. Баҕа санаалаах уонна сүрэхтээх үлэһит буолуохха эрэ наада. Халлаан сылааһыгар дьиэбиттэн сарсыарда тахсан баран, киэһэ хойут биирдэ киирэбин. Тэлэбиисэр да көрөр соло суох. Куоракка эбитэ буоллар, иллэҥ бириэмэ көһүннэ да, тэлэбиисэр иннигэр сытаҕын буо.
— Дойдугар олохсуйа тахсар санааҕын кэргэниҥ, оҕолоргут хайдах ылыммыттарай? Холобур, кэргэниҥ Алина Ивановна куоракка улааппыт дии?
— Бастаан, кырдьык, ыараханнык ылыммыттара, бастакы сылбар куораттан сылдьан үлэлээбитим. Онтон кэргэним бэйэтинэн тахсан билэн-көрөн, үөрэтэн баран, көһөн тахсарга сөбүлэһэн, биир быһаарыыны ылбыппыт. Биллэн турар, мин өттүбүттэн күүстээх агитация бардаҕа дии (күлэр). Биһикпин ыйаабыт сирбэр төрөппүттэрим Варвара Николаевна уонна Николай Андреевич өтөхтөрүн сөргүтэн, төрөөбүт дьиэбин сайдыылаах олох ирдэбилинэн оҥосто сылдьабын. Бигэ тирэхтээх сиргэ олорорго, үлэлииргэ бары өттүнэн эппиэттэһэр усулуобуйаны оҥосто сатыыбыт.
— Туох ыарахаттары көрүстүгүт?
— Тыа сиригэр суол-иис мөлтөх. Саас, сайын, күһүн ардах¬таах кэмҥэ суолбут хаалар, тыраахтартан атын тиэхиньикэ сылдьыбат гына алдьанар. Үлэлиэн баҕалаах дьоҥҥо сир-уот тиийбэт, аны туран, бэйэ улахан тиэхиньикэтэ суох, үлэлиэн баҕалаах дьоҥҥо өҥө сыаната наһаа ыараата. Холобур, от тиэйээһинэ, мас мастааһына да буоллун. Оттук-уматык сыаната күн аайы үрдүү турар — биир лиитирэтэ күн аайы сиир килиэппит сыанатыттан үрдүк буолла. Ол оннугар бэйэбит оҥорон таһаарар бородууксуйабыт сыаната үрдээбэт. Үгүс үлэнэн ииттибит сүөһүбүт этэ, аһа сыанаҕа турбат. Таһыттан аҕалыллар чэпчэки сыаналаах эт наһаа дэлэйдэ, дьон чэпчэки сыаналааҕы эккирэтэн ыла сатыыр…
Доруобуйа харыстабылын өттүнэн эттэххэ, эмп-том тиийбэт, баар да буоллаҕына, аҕыйах.
— Сынньалаҥҥытын хайдах атаараҕыт?
— Хас биирдии саха ыалын курдук, сынньалаҥмытыгар оҕолорбутун кытары айылҕаҕа сылдьарбытын сөбүлүүбүт. Сайыҥҥы, күһүҥҥү ыйдарга бары бииргэ сир астыыбыт. Уопсайынан, үлэни уонна сынньалаҥы тэҥҥэ дьүөрэлиибит.
— Баҕар, бу кэпсэтиибитин ааҕан баран, биир эмэ киһи төрөөбүт дойдутугар эбэтэр атын да сиргэ олохсуйа тахсарын хараҕар оҥорон көрүөн сөп. Онуоха тыа сиригэр олоруу үтүө өрүтэ эн санааҕар тугуй?
— Мин сиргэ сыһыаннаах үөрэхтээх буоламмын эбитэ дуу, тыа сирин баайа сир дии саныыбын. Бурдук ыһар бааһыналарбыт, оттуур сирдэрбит, мэччирэҥ сирдэрбит туһаҕа тахсаннар, кэнэҕэскитин оҕолорбутугар, сиэннэрбитигэр хаалыаҕар баҕарабын. Ким сирдээх – ол баайдаах. “Земля делает деньги, а не деньги землю” – диэн нуучча өһүн хоһооно баар дии.
Надежда ЕГОРОВА, “Саха сирэ” edersaas.ru