Саха сирин тыатын хаһаайыстыбатыгар үс улахан кыһалҕа баар. Ол, бастатан туран, ынах сүөһүнү иҥэмтиэлээх аһылыгынан толору хааччыйыы кыалла илигэ.
edersaas.ru
Иккиһинэн, сүөһүнү кыстатар хотон услуобуйатын тупсаҕайдык тэрийии ситэтэ суоҕа. Үсүһүнэн тыа хаһаайыстыбатын анал орто уонна үрдүк үөрэхтэрин кыһаларын бүтэрэр эдэр исписэлиистэр ити эйгэҕэ ситэ-хото сыстыбаттара буолар.
Каадыр барытын быһаарар
Бу бэргэн этиигэ олоҕуран, саҥалыы көрүүлээх, айар-тутар дьоҕурдаах, эдэр, эрчимнээх тыа хаһаайыстыбатын исписэлиистэрин бэлэмнээһин урут да соччо кыаллыбатаҕа, аны да кыаллыбат курдук. Билигин киэҥник тарҕаммыт үөрэтэр ньыма, аҥаардас түөрүйэ эрэ өттүнэн билиини биэрэ сатааһын айар-тутар дьоҕуру сайыннарарга көдьүүһэ кыра. Аны преподавателлэр ортолоругар науканы көҕүлүттэн тутан үлэлии, туругура сылдьар киһи тарбахха баттанар. Науканан дьарыктаммат киһи чинчийэр дьоҕурга уһуйбата биллэр, оттон науката суох үөрэх идэ ис дьиҥин баһылыырга эмиэ көҕүлээбэт.
Мин анааран көрүүбүнэн, Саха судаарыстыбаннай тыа хаһаайыстыбатын академиятыгар (билигин: Арктика судаарыстыбаннай агротехнологическай университетын) үөрэнэр сылларыгар чинчийэр үлэнэн уонна тимиринэн айан уһаныынан дьарыктаммыт оҕолор дэгиттэр идэлээх исписэлиис буолан тахсаллар эбит. Ол курдук, Яков Андреев уонна Николай Петров билигин наука хандьыдааттара, Василий Смолин Дьааҥы улууһун Баатаҕайыгар олох-дьаһах хаһаайыстыбатын салайар тутаах киһи, Семен Иванов хочуолунайдар кыамталарын чопчулуур, автоматиканы баһылаабыт сэдэх идэлээх исписэлиис, Афанасий Марков Таатта биир бастыҥ үлэлээх бааһынай хаһаайыстыбатын баһылыга. Маннык холобуру өссө да үгүһү аҕалыахха сөп.
Тэпилииссэ саҥа мадьыала
Семен Иванов икки сыллааҕыта дьоҕус тэпилииссэ буор сиигин учуоттаан уу кутар уонна салгын температуратын биир тэҥник тутар систиэмэлэрин сыыппара технологиятынан үлэлиир гына айан оҥорбута.
Тэпилииссэ систиэмэтин үлэтэ график буолан, көмпүүтэр мониторугар ырылхайдык көстөрүн хааччыйбыта. Аны бассыыбынньык үлэлииригэр салгын температурата көмпүүтэр мониторугар график лииньийэтэ буолан көстө турарын эмиэ цифровой автоматика көмөтүнэн оҥорбута.
Бу бырайыактары Семен биир тыынынан оҥорон, олоххо киллэрбитэ. Дьэ, бу буолар – тиэхиньиичэскэй толкуй айымньылаах үлэтэ диэн. Атыннык эттэххэ, идэҕэ уһуйуллар ыччат дьиҥнээх айдарыылаах дьайымҥа кыттыһан, инники күөҥҥэ сылдьар, үлэ көдьүүһүн үрдэтэр оҥоһугу оҥорон, ону олоххо киллэрэр суолу тобуларга санаатын ууран дьарыктаныахтаах. Кыахтаах дойдулар инженердэрин итинник ньыманан үөрэтэн-уһуйан, сайдыы суолун туталлар. Ол эбэтэр уһуйуллуу ис тутула саҥаны айан олоххо киллэриигэ биитэр туттулла сылдьары өссө тупсарыыга туһуланыахтаах. Ити барыта сыыппара технологиятыгар олоҕурбут автоматиката суох кыаллыбат.
Үлэнэн иитиини аныгы таһымҥа
Улуу педагог Макаренко үлэнэн иитэр ньыманы өрө тутара. Ону аныгы технологияҕа сөп түбэhиннэрэн, айдарыылаах үлэнэн ситэрэн биэриэххэ. Билигин көмпүүтэр бырагыраамаларын баhылаабыт киhи тугу баҕарар айар-тутар кыахтаах. Холобур 3D мадьыаллааhынынан ханнык баҕарар конструкцияны хомуйан, эргитэ сылдьан бу баар курдук көрөн олорон айыахха сөп. Аны ол барыта көмпүүтэр мониторугар хамсаан-имсээн көрдөрүллэр. Итини айарга да, олоххо киллэрэргэ да, элбэх билии-көрүү наада буолар.
Дьэ итинник түгэни мүччү туппакка, уһуйааччы уонна уһуйуллааччы тэҥҥэ хардыылаан үүнэр-сайдар, айар турукка киириэхтээхтэр. Ол курдук, уһуйааччылар ити үөһээ ахтыллыбыт тыа сирин икки сүрүн кыһалҕатын (сүөһүнү иҥэмтиэлээх аһылыгынан хааччыйыыны уонна кыстык хотон услуобуйатын) миэстэтигэр тиийэн чинчийэн-үөрэтэн, ааҕан-суоттаан, туһатын уонна ороскуотун ыараҥнатан көрдүнэр. Ону барытын түмэн, отчуот суруйан аҕалан, үөрэтэр ыччаттарыгар аҕалан кэпсээтинэр. Оччотугар киэҥ кэпсэтии тахсыа, элбэх араас саҥа санаалар үөскүөхтэрэ, түмүгэр атын көрүүгэ олоҕурбут саҥа хотоннор айыллыахтара, сүөһү аһылыгын хааччыйыыга саҥа технологиялар күөрэйиэхтэрэ. Оттон устудьуоннар ол айбыт саҥа хотоннорун төрөөбүт нэһилиэктэригэр тутан дьэндэттинэр! Кэлэ-бара сылдьан, туох ситэтэ суоҕун туоратарга туруннунар. Төһөлөөх туһалаах, көдьүүстээх, киэн туттунуулаах буолуой?
Эппиэтинэһи сүктэриэххэ!
Былырыын сайын үс преподаватель уонна уонтан тахса устудьуон буоламмыт, Ньурба улууһун икки нэһилиэгэр, Чаппандаҕа итиэннэ Маалыкайга, сүөһүнү өлөрөн астыыр буойуналары туппуппут. Онно сылдьан уонна бэйэм үөрэнэр сылларбар тутар этэрээт хамандыыра буолан, хотон туппут уопуппуттан сэдиптээн, уолаттар ити эбийиэктэри бэйэлэрэ бырайыактаабыттара буоллар, ким да салайыыта суох, бэрт холкутук тутуо эбиттэр диэн санааҕа кэлбитим. «Кыайыахтара-сатыахтара суоҕа, онтуларын-мантыларын дэҥниэхтэрэ» диир табыллыбат. Ыччаттарбытын хас саастарыгар диэри оҕо курдук ньырамсыта сылдьабыт? Сатыыр уонна оһолломмот курдук үөрэтиэххэ уонна эппиэтинэһи сүктэрэн иһиэххэ. Оччотугар тыа сиригэр, тыа хаһаайыстыбатыгар хамсааһын тахсыа этэ. Ону, ааҕааччылар, туох диигитий?
Михаил Иванов,
Арктика судаарыстыбаннай агротехнологическай университетын дассыана,
«Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru саайтка анаан