Антонина Ускеева: «Халбаҥнаабат эр санааҕытыгар махтанабын»

Бөлөххө киир:

Саха – Айыы оҕото. Саха норуота былыр былыргыттан тулалыыр айылҕаны кытары алтыһан, айылҕаттан бэрсиһиннэрэн, сэмсэлэнэн, айылҕаҕа сүгүрүйэн уонна тулалыыр эйгэттэн тутулуктанан, тыйыс айылҕабыт араас тургутууларын тулуйан, ол курдук буһан-хатан, уһаарыллан, чочуллан тиийэн кэллэхпит.
Кыһынын – ыыс-быдаан туман, будуллар буурҕа… сайынын – сыралыйар куйаас турар.  Бу эбээт барыта биһиги дойдубут!

edersaas. ru

«Бу далай, бу халлаан сарыала,
Сүрэҕи угуттуур күөх салгын,
Бу уйгу ыһыаҕын чараҥа,
Үлүскэн үөрүүбүт, бу дьолбут —
Барыта эн эбээт, мин дойдум!

Бу өлгөм үүнүүлээх алаастар,
Бу саһыл сыһыылар, толооннор,
Бу көмүс үктэллээх хайалар,

Угуттаан таһымныыр үрэхтэр —
Барыта эн эбээт, мин дойдум!  

 (С. Данилов)

Ол хаарыан бэйэлээх айылҕабыт, эргэнэ хара тыабыт кураан  дьыл сатыылаан,  киэҥ сиринэн тайаан күл-көмөр буолла. Үгүс дьоммут-сэргэбит билигин да, кутталлаах балаһыанньа буолан, уот алдьархайын кытары охсуһа сылдьаллар. Эт киһи элэйэр, сыа киһи сылайар күннэрэ-дьыллара турдулар…

Хайдахтаах да киһи туора көрөн туруон сатаммат. Хас биирдиибит  бэйэтин кыаҕынан, сатыырынан бу ааҥнаабыт алдьархайы үтүрүйэр сыаллаах, тугу эмэ норуоппар утары ууммут, көмө буолбут киһи, ыарахаҥҥа ыктарбыт биир дойдулаахтарбыт кыһалҕаларын хайдах эмэ уҕарыппыт, санааларын көнньүөрпүт киһи диэн сырыттыбыт. Ол иһин, соторутааҕыта таптыыр артыыстарбыт иилээн-саҕалаан ыыппыт аһымал тэрээһиннэригэр кэлэн, дьоммун-сэргэбин ыҥыран,

биир сомоҕо санааҕа түмсэн бэйэбит да санаабыт чэпчээтэ. Кэнсиэр бу кэлиҥҥи кэмҥэ ыгылыйыы  кэннэ кэрэ эйгэтигэр угуйан, дьон дууһатыгар  уоскулаҥы диэлиттэ, бары да ытыктыыр, киэн туттар артыыстарбыт таптал иһирэх тылын этэннэр уйулҕабытын уйаннык долгутан,  сүргэбитин көтөхтүлэр, үтүө санааны уонна инникигэ эрэли саҕан алгыс тылын эттилэр.
Өбүгэ саҕаттан биллэр чахчы – киһи санаатынан олорор диэн. Улуу киһибит Алампа эппитэ эбээт:
Ол-бу санааны
Олох долгуна оҥорор эбит,
Үтүргэн-хабырҕан
Үтүэҕэ үэрэтэр эбит…
Сынньалаҥ олоххо
Сытыы санаа сыстыбат,
Көҥүл көргө
Көй санаа көөнньүбэт…

Санааргыыр сахха
Саҥа санаа
Сайдан тахсар
Кыһалҕа кыһарыйбатаҕына,
Кылаан-өргөс санаа
Кыратык да кыбыллыбат…»

Саха норуота былыр да, быйыл да үгүс тургутуулары ааһан, тулуйан, ону барытын кыайан, аҕыйах ахсааннаах бэйэтэ аар-саарга биллэр. Ол төрүөтэ – халбаҥнаабат эр санаатыгар, ис туругун күүһүгэр, холку, сэмэй, аһыныгас майгытыгар. Биһиги эр дьоммут киэҥ көҕүстээхтэрэ, тус кыахтара, холкулара, мындыр өйдөрө былыр-былыргыттан уос номоҕо буолан тиийэн кэллэ. Ол курдук, үгүс сайыҥҥы күн эр дьоммут түмсэн, ойуур баһаарын утары улэҕэ элбэх сыралара баранна. Кинилэр туруулаһан, үгүс сир-уот былдьаммата.

Кэнсиэр кэмигэр хорсун-хоодуот дьоммутугар барҕа махтал тыллара этилиннэ.
Бу норуоппутугар ааҥнаабыт айылҕа ыар охсуутун иннигэр бары, биир илии тарбахтарын сутурукка холбуу тутар тэҥэ, биир сомоҕо күүс буолбуппут олус бэрт! Тэрээһин кэмигэр баҕа өттүлэринэн көмөнү оҥорор уопсастыбаннай тэрилтэ салайааччылара тыл этэн, ойуур баһаара намыраан эрэрин иһитиннэрэн дьону уоскуттулар.  Эмсэҕэлээбит биир дойдулаахтарбытыгар көмө оҥорон, бу курдук түмсүүлээх буоларбытын билэ-көрө сылдьан киһи дуоһуйар. Ойуурдаах куобах охтубат, силистээх мас сиҥнибэт. Улуу бэйиэт Арбита этэн хаалларбыт тыллара бу күннэргэ олус да тоҕоостоох эбиттэр:

«Моһуоктан, эрэйтэн
Мунааран, чаҕыйан,
Кыайтарар күүскүттэн
Куттанан чугуйан –
Улууххах санааҕын
Ыһыктар буолумаар!

Хабараан суоллартан
Хааннаргын хамсатан,
Өстөөҕүҥ атаҕар
Таҥнары хаптайан –
Улууххах санааҕын
Ыһыктар буолумаар!

Үктэнэр сирэ суох
Үүрүллэн да баран,
Эрэйгэ, кырыыска
Этиллэн да туран –
Улууххах санааҕын
Ыһыктар буолумаар!»

Саха дьоно бу тыйыс айылҕанан тулааһыннанан олорон мэлдьи ырыаны-тойугу өрө тутара. Ол да иһин эттэхтэрэ: «Саха оҕуһун мииннэ да – ырыаһыт, оһоҕун иннигэр олордо да – олоҥхоһут» диэн.

Ырыа кэрэ эйгэтэ хайа баҕарар киһини уоскутар.  Оччотугар эрэ  тулхадыйбат ис күүс, турук, сиэрдээх-олохтоох толкуй, анаарыы үөскүүр.  Ол курдук, өбүгэ саҕаттан илдьэ сылдьар сиэрбитинэн, ырыанан санаабытын бөҕөргөтүнүөҕүҥ, сүргэбитин көтөҕүөҕүҥ! Курус, саппаҕырбыт санааҕыт саймаардын,  хас биирдиигит сүрэҕэр инникигэ эрэл, үтүө санаа кыыма олохсуйан олоххут бигэ тирэхтэннин.

Тэрээһин кэмигэр этиллибит үтүө тыллар алгыстаах буоллуннар!
Билигин куйаар ситимэ сайдыбыт, сабардаабыт кэмигэр бары чуумпуруоҕуҥ, бэйэ-бэйэбитин харыстаһыаҕыҥ, ыган кэлбит ыарахаттары иллээхтик-эйэлээхтик тулуйуоҕуҥ.

«Тыл күүһэ тиллэр кэмэ-кэрдиитэ
Ситтэ, силигилии үүннэ.
Саха киһитээ! Ахсым атыҥ кэриэтэ
Саҥарар саҥаҕын үүннээ-тэһиннээ!

Тылгын уолҕамдьытык туттан бардаххына,
Тыынар тыыннааххын тылбыйан барыа.
Айгыр-силик айылҕаҕын аймыыр,алдьатар
Аанай-туонай алдьархайы тардыа.

Үрдүк Айыылар сөҕүрүйбэт тыыннарын
Иччи оҥостон инэриммит тыллар
Ис кистэлэҥнэрин,
Тааллыбат таабырыннарын
Арчылыыр алгыстар илдьэ сылдьаллар…
(М.Ефимов)

Иһийэн олорон Уот иччититтэн ботугураан көрдөһүөххэйиҥ: тэйиччи буоллун, харааннаатын. Айгыр силик айылҕабыт хампа күөҕүнэн силигилии турдун!
Бу аһымал кэнсиэри иилээн-саҕалаан тэрийбит мааны артыыстарбытыгар Анастасия Готовцеваҕа, Далаанаҕа, Петр Кулаковскайга махтал тылларын этэбин.

«Саха сирэ», edersaas. ru cаайтка анаан Антонина УСКЕЕВА

Хаартыска: интэриниэт ситимиттэн ылылынна

+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0