Муус устар 16 күнүгэр Сергей Зверев-Кыыл Уола аатынан Саха Өрөспүүлүкэтин Үҥкүүтүн тыйаатырын Саха аркыастырын артыыһа, СӨ үтүөлээх артыыһа, СӨ култууратын туйгуна, «Кыл Саха» бөлөх салайааччыта Анна Томская «Төрүт дорҕоон эйгэтигэр» айар киэһэтэ буолан ааста.
Бу тэрээһин сүрүн төрүөтүнэн Анна Ивановна уонна Мариам Шамаева “Кылыһах кырыымпа” кинигэлэрэ бэчээттэнэн тахсыбытын сүрэхтээһин буолла.
Саха омук дьиҥ дорҕооно
Наукаҕа сыһыаннаах кинигэ презентацията үгэс быһыытынан хайдах ааһааччыный? Кинигэ туһунан бинсээк кэппит үөрэхтээх дьон кэпсииллэр, ааптар кинигэҕэ суруллубут чахчылары ырытар, дакаастыыр, онтон илии баттааһыннаах кинигэ түҥэтиитэ саҕаланар.
“Кылыһах кырыымпа” кинигэҕэ анаммыт биэчэр Валерий Ноев кэрэ муусукатыттан саҕаланна. Саха муусукатын таптааччыларын сүрэхтэригэр көрбүтүнэн киирэр “Кыыс Амма” ырыа мелодиятын Анна Ивановна кэргэнинээн Афанасий Томскайдыын саха төрүт үнүстүрүмүөнүнэн толорон, биэчэр сүрүннүүр тыынын олохтообуттара.
Бу кэнниттэн Анна Томская кинигэтин ис хоһоонун, туох сыаллааҕын, кимиэхэ анаммытын туһунан кэпсээбитэ. Кинигэ саха омук биир сүрүн үнүстүрүмүөнэ кыл кырыымпа (дьиҥ былыргылыы “кылыһах” диэн ааттанар) хайдах курдук уларыйан бүгүн күҥҥэ кэлбитин уонна кэнэҕэски кэмҥэ хайдах сайдыахтааҕын туһунан кэпсиир кэнсиэпсийэттэн турар эбит.
Кыл кырыымпа сайдыытыгар сүдү кылааттаах киһинэн Руслан Габышев ааттаммыт. Руслан Габышев Мэҥэттэн төрүттээх, айылҕаттан айдарыылаах, тыаһы-ууһу чинчийээччи, новатор-маастар уонна импровизатор-толорооччу. Оҕо эрдэҕиттэн тыас айылҕатын чинчийбит, муусуканы судургу киһи үөйбэтэх малларыгар булан истэр, көрдүүр киһи. Өр сылларга бэйэтэ-бэйэтигэр сайда сылдьан баран, 90-с сылларга төрүт култуураҕа үөскээбит интэриэс долгунугар, атын маастардары кытта алтыһар, учуонайдары кытта билсэр буолбут. Кини үлэтин Аиза Решетникова кинигэҕэ олус үрдүктүк сыаналаан ахтыбыт. Ону таһынан кырыымпа оҥоруутугар өр сылларга улуу маастарынан ааттана сылдьыбыт ытык уус Александр Чахов “дьиҥ саха дорҕоонун бу киһи булла!” диэн биллэрбитэ.
Кинигэ сүрэхтэниитигэр «Кыл Саха» бөлөх уонна Руслан Габышев кыттыыны ылбыттара. Руслан Прокопьевич соҕотоҕун олорон “Оһуохай” композицияны кылыһаҕынан оонньоон иһитиннэрбитэ. Бу дьикти нүөмэр — муусука үнүстүрүмүөнэ көмөтүнэн оһуохайдыы сылдьар дьон куоластарын былыргы грампластинкаттан истэр курдуккун. Оһуохай эргиирэ, тойук таһаарааччы куолаһа, бэл, сайыҥҥы тыал тыаһа илэ бу баалларын курдук, кыл тыаһынан оҥорон таһаарбыта!
Кинигэҕэ философскай наука дуоктара А.Е. Петров “Сахалар саҥарар музыканы сайыннарар кыахтаахпыт” диэн үлэтиттэн быһа тардыыга маннык этии баар: “…былыр сорох дьон кырыымпанан киһи саҥатын, тойугун саҥардары сатыыллар үһү. Итинник уустук дорҕоону таһаарарга туспа ньыманан оонньууллара эбитэ үһү”. Руслан Прокопьевич ол сүппүт ньыманы саҥаттаан сөргүтэн эрдэҕэ. Бу туһунан сыанаттан Анна Ивановна эмиэ тоһоҕолоон эппитэ.
Биэчэр устата, биллэн турар, кыл кылыһах сүрүннүүр үнүстүрүмүөн буолбута. Араас кэмҥэ туруоруллубут испэктээктэри доҕуһуоллаабыт айымньылартан быһа тардыылар тыаһаабыттара, эстрада нүөмэрдэрэ, дьон таптыыр ырыаларын мелодиялара, кылыһах көмөтүнэн саҥалыы тыаһаабыттара. Оттон куолаһынан биир эрэ ырыа ылламмыта — бу саас атын кинигэ сүрэхтэниитигэр ананан айыллыбыт ырыаны, Елизавета Мигалкина “Туймаадаҕа маҥан хаар” хоһоонугар муусука кэллиэһин уһуйааччыта Варвара Степанова-Арчыына кылыһах доҕуһуоллаах толорбута.
Маны таһынан, бу киэһээ сыанаҕа Анна Ивановна үөрэнээччилэрэ, биир дойдулаахтара тахсан кылыһах тыаһаттылар, атын үнүстүрүмүөннэринэн кыл кырыымпа тыаһын доҕуһуоллаатылар. Руслан Габышев айбыт, тупсарбыт, сөргүппүт үнүстүрүмүөннэрэ тыаһаатылар.
Кинигэ ис хоһооно
Этиллибитин курдук, кинигэ кыл кылыһах сайдыытыгар анаммыт. Сөргүтүү, сайыннарыы уонна тарҕатыы хайдах быһыылаахтык барыахтааҕын практик мусукаан уонна учуутал Анна Томская чугас дьүөгэтин уонна коллегатын, муусука теоретик чинчийээччини Мариам Шамаеваны кытта биир кэнсиэпсийэҕэ хомуйбуттар.
Бу кэнсиэпсийэ сүрүн хайысхаларын олус кылгастык билиһиннэрдэххэ, бу курдук буолар:
— Үнүстүрүмүөнү биир кэлимсэ оҥорорго анаан, холобур буолар ыстандаарты оҥоруу, ааптарскай быраап ылан көмүскээһин.
— Орто Азия, Кавказ, Алтай омуктарын хордофон үнүстүрүмүөннэрин чинчийии, этнографическай эспэдииссийэлэри, научнай кэмпириэнсийэлэри тэрийэн уопут атастаһыы, билиини түмүү.
— Кырыымпаҕа оонньуурга үөрэтэр үөрэх кыһаларын тэрийии, үөрэтэр бырагыраамалары тэрийии.
— Кэнсиэрдэри тэрийии, кылга оонньонор репертуары хаҥатыы.
Кырдьык, билигин хас уус хайдах таптаабытынан оҥорор, биир кырыымпа атыҥҥа майгыннаабат. Биир ылыллыбыт ыстандаарт тыаһыгар даҕаны, быһыытыгар-таһаатыгар даҕаны суох. Кылыһах кырыымпа билиҥҥи тарҕаныыта наһаа киэҥэ суох, идэтийбит артыыстар эрэ туһаналлар. Кинигэ ааптардара көмүскүүр кэнсиэпсийэлэрэ сайыннаҕына, хас биирдии ыалга кэриэтэ, син хомус курдук, кыл кырыымпа эмиэ баар буола сайдыахтаах, саха дьоно кылыһаҕы тыаһатары таптыахтаах. Оччоҕо ыһыахха, кэнсиэргэ эрэ буолбакка, кылыһах тыаһа саха олоҕор күннэтэ баар буолуон сөп.
Кинигэ иккис чааһыгар кыл кылыһахха оонньуурга үөрэнэргэ аналлаах хоһуйуу уонна бу үнүстүрүмүөҥҥэ оонньонор матыыптар, ырыалар нуоталара ууруллубуттар.
Түмүккэ
Анна Томская, Руслан Габышев курдук дьон баар буолан, аҕыйах сыл иһигэр саха муусуката тэтимнээхтик сайдан эрэрин муусукаттан ыраах да дьон бэлиэтии көрбүт буолуохтаахтар. «Кыл Саха» бөлөх кэнники кэмҥэ ыһыахтары, симфоническай айымньылары, уус-уран киинэлэри доҕуһуоллаан, дорҕоонноон таһаардылар.Ити үлэлэрэ хас айымньыны сахалыы тыынныырын, тупсарарын кулгаахтаах барыта бэлиэтиир. Анна Ивановна таҥмыт кэнсиэпсийэтэ олоххо киирдэҕинэ, бу сайдыы өссө тэтимнээхтик, көхтөөхтүк сайдара туох да саарбаҕа суох. Ону бу чугас кэмнэргэ көрүөхпүт диэн эрэнэ хаалыаҕыҥ!
«Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru, ааптар хаартыскалара.