Анна Алексеева: Тыл — омук тыыннааҕын мэктиэтэ

Ааптар: 
Бөлөххө киир:

Сунтаар 3-с  №  орто оскуола саха тылын уонна литэрэтиирэтин уhуйааччыта Анна Анатольевна Алексеева төрөөбүт тылбыт туһунан санааларын сэргээн ааҕыҥ.

Бастакы олук «Тыл – омук тыыннааҕын мэктиэтэ»:

«Тыл – саха омук үтүмэн үйэлэргэ чочуйбут, чопчулаабыт ѳйдѳбүлэ, ѳлѳрү кыайбыт ѳйѳ» диэн Уххан этиитэ тылбыт сүдү күүhүн бэлиэтиир. Оттон Дапсы: «Сүбүгүңңү иэтэр – туойар итэҕэспит – тылбыт иччитэ суох буолла. Сымсаата. Ѳлбѳѳрдѳ. Сыыhырда. Кэҕиннэ. Тылы иччилиир сахалыы ѳйбүт тылбытыгар кѳстүбэт буолла. Тѳрүт ѳйдѳбүлү тута сылдьар, сааhылаан саңарар, суруйар саха ахсааннанна! Аҕа тылбытын атыңырыыр, Ийэ тылбытын ѳйдѳѳбѳт – тылбаастаан саңарар киhибит сабырыйда», — диэн хобдох этиитэ киhини хомотор, харааhыннарар. Тѳрүт тыллаах омук туттар тыла кэҕиннэҕинэ, сүттэҕинэ, бэйэтэ мэлиллэ мэлийэр, сииктии симэлийэр. Тыла суох – омук суох. Билигин аан дойду үрдүнэн алта тыhыынча кэриңэ араас тыл баарын бэлиэтииллэр. XXI-с үйэҕэ бу тыллартан үс гыммыт биирдэрэ букатыннаахтык сүтүѳхтэрэ, оннооҕор «билигин баар тыллар 90% бу сүүс сылы кыайан туоруо суохтара» дииллэрэ дьиксиннэриилээх.
Саха тыла бу долгуңңа оҕустарбыт устуоруйатын сэгэттэххэ:
Саха тыла ѳрѳбѳлүүссүйэ кэнниттэн бэйэтэ уруккуттан олоҕуран сайдан иhиитин 1939 сыллаахха ылыллыбыт дьаhал харгыстаабыта. Ити кэмңэ ССРС үгүс омуктара кириллицаҕа олоҕурбут саңа алпаабыкка кѳспүттэрэ, «ѳрѳбѳлүүссүйэ кэнниттэн киирбит тыллар олохторо нууччалыы суруллар» диэн быраабылаҕа киирбиттэрэ. Саха тылын дорҕоонун тутулун алдьатар кимиэллээх үлэ онтон саҕаламмыта. Итини «Саха тылын таба суруйуу» тылдьыттара үйэлээхтик бигэргэппиттэрэ. Холобурдаатахха, «математическай формула», «экономическай сокуон»… Остуол, устуул, истиэнэ о.д.а. күннээҕи туттар тылларбыт дьиң сахалыылаах ээ: сандалы, олоппос, эркин. Саха тылбыт барахсан нуучча тылын кытта чопчу кыраныыссата сүтэн «бааhынайдыыга» кубулуйбута быданнаата. Кѳрдѳрѳр-иhитиннэрэр, аахтарар эйгэ нууччалыыны сахатытан киэн араңаҕа таhаарара олус хайҕаллаах. Холобура, киэңник туттуллар тыллар предприниматель – урбаанньыт, мега проект – мэңэ бырайыак, психология — уйулҕа сахатытыллан иңэн дьон туттар, ѳйдүүр тылларыгар кубулуйда. Хомус Уйбаан: «Тѳрѳѳбүт тылбыт ураты дорҕооно дьүѳрэлэстэҕинэ ордук этигэн, күүстээх буолар. Оттон «бааhынайдыы» саңа омук кыттыhыыта буоларынан, тѳрүт тылбытыгар киирсибэт, онон этигэн күүhэ суох», — диэн чопчу бэлиэтээбитэ. Сахалыы тылбыт бэйэтэ туспа оhуор – бичик, этэргэ дылы, тирии имиллэн-хомуллан таңас бэрдэ буоларыныы, тылбыт эмиэ оннук. Аатырбыт Алтан Сарын: «Тылбаастаммат тыл суох!» — диэн турардаах. Кини сахалыы тиэрмин оңоhуутугар дохсуннук, хорутуулаахтык үлэлээбитэ. Билиңңи кэмңэ туhаныллар, туhаныах тылларын тылбаастарын холобурдуу түстэххэ: цель – тосхол, идея – ѳйүк, алюминий – чаң, авторитет – ытыгыма…
Тѳрѳѳбүппүтүттэн тѳлкѳлүүр тѳрүт тыллаахпыт. Тыл – омук тыыннааҕын мэктиэтэ, сахабын диир киhи тыл туhугар ѳйүн-санаатын ууран дьиң сахалыы саңарарга кыhаллыахтаах.

Иккис олук

Бэйэбит эрэ тылбытын ѳрѳ туттахпытына, сахалыы тыыммыт тымтыктаныа. Бары тылбыт туhугар туруулаhыахтаахпыт. Сыыhабытын сыымайдаан сыҕайыахтаахпыт. Тѳрѳѳбүт тылбын тѳhѳ сыыhа – халты туттабын диэн ырыңалаан кѳрүң. Холобур, нуучча тылын саңаҕар тѳhѳ кыбытаҕын, ол эбэтэр «бааhынайдаан» ылар эбиккиний. Тылбыт туhугар санаабыт салаллыахтаах, толкуйбут тобуллуохтаах.
Тылбыт уратыта дорҕооммутугар баар. Тѳрүт ҕ, ң, h, ѳ, ү, дь, нь, уhун аhаҕас дорҕооннорбут, ыа, үѳ, иэ, уо дьуптуоммут. Ийэ дорҕооммутун атын буукубаларынан солбуйдахпытына, итинтэн малтаччы матыахпытын сѳп. Итинник дьылҕаны мурун кѳңдѳйүгэр үѳскүүр ураты [ù ] дорҕооммут /холобура, мэùии, иùэ, туùах, таùах…/ кѳрүстэ. Тѳрүт дорҕооммутугар болҕомто уурбатахпытына иэрэң-саараң дьылҕаланар кутталлаахтар.
Дьиңэ, саха буоларбыт быhыытынан, тылбыт эңкилэ суох буолуохтаах этэ. Ордук туохха алҕас түhэрэрбитигэр аҕыйах холобур: уhун, кылгас аhаҕас дорҕоону бутуйуу үгүс – эдьий – эдьиий. Эбэ, эhэ диэн истиң тылга үтүмэнник сыыhаллар. Эhээбэр бардым, эбээбин таптыыбын, эбээбэр бэлэх, эhээбэр эҕэрдэ. Итинник сыыhа суруллубут дьэрэкээн аккырыыккаҕа баара сүѳргү. Ѳйдѳѳң кэбиhиң: эhэм, эбэм, эhэбин, эбэбин, эбэбэр,эhэбэр кылгас аhаҕас –э суруллар. Арай туhулууга, ол эбэтэр, ыңырар буоллаххына, дьэ, уhатаҕын: Эhээ, чэйдээтибит. Эбээ, таптыыбын.
Сүтэр кутталга сылдьар ң дорҕоон. Ң-ы Н буукубанан араарбакка аңаар кырыытыттан суруйаллар, оннук саңараллар. Саха тылыгар ң дорҕоонноох маннык сыhыарыылар бааллар:
1. Тылы үѳскэтэр – ңы: кыhыңңы, сайыңңы, күhүңңү, түүңңү.
2. Тылы уларытар сыhыарыылар:
— тардыы сыhыарыыта – ң: эн атың, этиң, сиэниң.
— даҕааhын аат суолтатын мѳлтѳтѳн кѳрдѳрѳр – тыңы сыhыарыы: кугастыңы, харатыңы.
— кэпсиир киэп сыhыарыыта – ың: бардың, барбытың, барыаҕың.
— соруйар киэп сыhыарыылара – ыаҕың: барыаҕың, — ың: барың, -аарың: бараарың.
— дьүhүннүүр туохтуур сыhыарыыта –ңнаа: хантаңнаа, даллаңнаа, иэҕэңнээ.
Онон ң дорҕоону н дорҕооңңо кубулутумаң.
Дьэ, билигин арахсыспат аргыспытын, куйаары кытта ситимниир сигэбитин – суотабай тѳлѳппүѳммүтүн ылан кѳрүѳҕүң. Сахалыы дорҕоон баар дуу? Туруоруммут буоллаххына – хайҕыыбын, суох буоллаҕына — сүѳм түhэбин. Хайаан да туруорунуоң диэн эрэллээхпин. Күммүт улахан аңаара куйаар ситимигэр ааhар. Онно сурукка – бичиккэ тѳрүт дорҕооммутун нуучча буукубатыгар солбуйан тѳрѳѳбүт тылбытыгар хаҕыс сыhыаммытын кѳрдѳрѳбүт. Итинник үѳрүйэх иңэн хаалан сахалыы дорҕооммут дьылҕата хобдох буоларыгар тиийэр.
Тыл суолтатын ѳйдүү, ылына үѳрэннэхпитинэ, саха тыла сабарыйтарыа суох этэ. Истэргит да, саңараргыт да буолуо «ынырык астык, ынырык үчүгэй», «ынырык» суолтатын, ама, билбэт үhүгүѳт?!
Биир киhини кѳрѳн туран «эhиги» диир омнуо. Саха тылыгар «эн» дэниллиэхтээх. Нуучча тыла туhа – туспа буоллаҕа.
Үгүстэн сүрүнүн сыымайдаатахха итинник.
Саха норуота сүппэккэ сүүhүнэн үйэни уңуордаатар ханнык.
Хомоҕой хоhооммунан түстээн сэhэммин түмүктүүбүн.

Таңха Хаан таабырыннаах,
Одун Хаан оңоhуулаах,
Дьѳhѳгѳй Айыыттан дьүѳрэлээх,
Аар Айыыhыттан айдарыылаах,
Эдьэн Иэйиэхситтэн эттэриилээх,
Yрүң Айыыттан үрүттээх,
Буор куттан бууралаах,
Аан Дьааhынтан дьайыылаах,
Улуу Суорунтан суолталаах,
Хотой Айыыттан холоонноох,
Баай Байанайтан барыылаах,
Билгэ Хаантан биттээх
Айыыhыттан алгыстанан,
Айыы аймаҕа араңаччыланан,
Талыы талба тылбыт түстэнэн,
Тѳрѳѳбүт тылбыт тѳлкѳтүнэн,
Тѳрүт тѳңүргэспит тѳлѳhүйэн,
Саха саңалаах салҕанан,
Саха тыллаах сатараан
Саха дэтэн самалдьыйан,
Саха буолан сандааран
Саха силигилээбит сиригэр
Олох оҕуруотун тиhэммит,
Олох оңкулун оңорсоммут ,
Олох тосхолун туойсаммыт.
Тускубут тупса туруохтун! Тускуо!
Саргыбыт салайса сандаардын! Тускуо!
Аартыкпыт айхаллана арылыннын! Тускуо!
СЭРГЭЭН ИСТИБИККИТИГЭР МАХТАНАБЫН!

+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0