Англияҕа кинигэ сүрэхтэниитигэр кытыннылар

Бөлөххө киир:

Бүлүү улууһуттан икки киһилээх дэлэгээссийэ Англияҕа сылдьан кэллэ. Бу сырыы сүрүн соругунан номоххо киирбит амарах санаалаах сиэстэрэ Кэт Марсден суолунан 2013 с. уонна 2015 c.  Бүлүүгэ кэлэ сылдьыбыт чинчийээччи, Королевскай географическай уопсастыба чилиэнэ Джеки Хилл-Мерфи кинигэтин сүрэхтэниитигэр кыттыы буолла.

edersaas.ru


Бу туһунан биһиэхэ дэлэгээссийэ чилиэннэрэ анаан-минээн кэлэн кэпсээн аастылар.

Бүлүү улууһун баһылыгын солбуйааччы Венера Тихонова:

– Улууспут баһылыга Сергей Винокуров сорудаҕынан ыраах айаҥҥа туруммуппут. Омук  чинчийээччилэрин кытары сибээһи олохтообут, тэҥҥэ үлэлэспит  өҥөлөөх Ульяна Васильевалыын бара сырыттыбыт.

Кэт Марсден туһунан кинигэни сүрэхтээһиҥҥэ биһигини ааптар, гуманитарнай наукаларга магистр, документалист-режиссер Джеки Хилл-Мерфи ыҥырбыта. Кинини сэргэ Англияҕа Кэт Марсден-Ренаф диэн ааттаах уопсастыбаннай чинчийээччи олорор. Онон, икки англичанка биһигини көрсөн, арыаллаан, былааннаабыт бырагыраамабытын ситиһэн кэллибит.

Биһиги Англияҕа ыалдьыттааһыммыт дьыалабыай чааһыгар Марлоу уонна Бексхилл-он-Си куораттар мээрдэрин, мусуой  дириэктэрдэрин кытары көрүстүбүт. Ону тэҥэ, Лондоҥҥа Королевскай географическай уопсастыбаҕа уонна  Бексхил куоракка Кэт Марсден 1914 с. төрүттээбит мусуойугар сырыттыбыт. Онно харалла  сытар  Кэт Марсден сэдэх малларын-салларын илэ харахпытынан көрдүбүт. Хиллингдон кылабыыһатыгар Кэт Марсден уҥуоҕар тиийэн, кини сырдык аатыгар сүгүрүйдүбүт, Бүлүү кумаҕын уонна бэһин сиэмэтин ыстыбыт.

Кинигэ сүрэхтэниитэ Великобритания саамай сураҕырар куораттарыттан биирдэстэригэр, Англия соҕуруулуу-арҕаа өттүгэр, Эйвон өрүһү кыйа олохсуйбут Бат куоракка научнай уонна литературнай институт дьиэтигэр буолла. Манна биһигини институкка уонна географическай уопсастыба дьиэтигэр көрүстүлэр.

Бу сылдьарбыт тухары Сахабыт сирин билиһиннэрдибит, сувенирдары уонна архыып докумуоннарыттан оҥоһуллубут буклеты туттардыбыт. Онно Англияҕа баар биир идэлээхтэрбит олус үөрдүлэр. Ордук Ульяна Афанасьевна бэлэҕиттэн – гербарийтан долгуйдулар. Кэбээйи улууһун  Сиэгэн Күөл оскуолатын  оҕолоро хомуйбут Таас отуттан Дьокуускайдааҕы ботаническай саад ыстаарсай исписэлииһэ Светлана Сабарайкина үйэлээх гербарийы оҥорон биэрбитэ. Биллэрин курдук, Кэт Марсден араҥ ыарыылаахтары эмтиир бу от Сибииргэ баарын туһунан истэн, ити оту хомуйа кэлбитэ. Онон гербарийбытын кини тэрийбит мусуойугар биһиги көрөн турдахпытына, экспонат быһыытынан кичэллээхтик уурдулар. «Саамай сыаналаах экспонаппытынан буолуоҕа» диэн астына хааллылар. Джеки лиэксийэбэр туттуом диэн эмиэ көрдөөн ылла.

Бүлүүтээҕи педагогическай колледж английскай тылга преподавателэ, Нуучча географическай уопсастыбатын чилиэнэ Ульяна Васильева:

Кэт Марсден 100-тэн тахса сыл анараа өттүгэр Англия биир айанньытыттан араҥ ыарыылаахтар туруктарын чэпчэтэр уонна ыарыы сорох көрүҥүн эмтиир от үүнэрин туһунан истибитэ. Аһымал санаа сиэстэрэтэ ол оту булаары Сибииргэ төгүрүк сыл уһуннаах  ыраах айаҥҥа туруммута.

Хорсун саналаах дьахтар эмтээх оту хомуйуунан эрэ муҥурдамматаҕа. Айанын сыалын-соругун өссө дириҥэтэн, Бүлүүгэ баар араҥ ыарыһахтары уонна кинилэр сытар усулуобуйаларын илэ хараҕынан көрүөн баҕарбыта. Сахалар араҥы сыстыганнаах ыарыынан эрэ буолбакка, кырыыһынан ааҕаллара. Ол иһин, ыалдьыбыт муҥнаахтары уопсастыбаттан туоратан, ыраах тайҕаҕа Дьылҕа Хаан ыйааҕар хааллараллара.

Дьахтар айанньыт  кинилэри арыаллааччылары кытары ыарыһахтар сытар күөллэригэр тиийэн илэ хараҕынан көрөн, сөрү диэн сөхпүтэ. Кинилэр дьылҕаларын кыратык да чэпчэтэр туһуттан, Саха сирин уобалаһыгар лепрозорий арыйарга быһаарыммыта. Иркутскайга уонна Дьокуускайга кэмитиэттэри тэрийэн, ыарыыны хайдах эмтииргэ сырдатар үлэни ыытан барбыта. Төттөрү дойдутугар айаннаан иһэн хомуйбут харчытын лепрозорий тутуутугар ыыппыта.

Англияҕа кэлэн баран, араас лиэксийэлэри аахпыта, сиэртибэ харчы хомуйбута уонна Сибииргэ сырыытын туһунан кинигэ бэлэмнээһинигэр үлэлээбитэ. 1892 с. кини айанын сыаналаан, королева Виктория  Балморал замогар кыһыл көмүс уордьанынан наҕараадалаабыта. Сотору Кэт Марсден Королевскай географическай уопсастыба бастакы дьахтар чилиэннэриттэн биирдэстэринэн буолбута. Кэт Марсден кинигэтэ бэчээккэ тахсан улаханнык ситиһиилэммитэ уонна үс сыл устата Лондоҥҥа уонна Нью-Йорка 12 төгүл хос бэчээттэммитэ.

Кини олоҕун туһунан кинигэ

Джеки Хилл-Мерфи бэйэтэ эмиэ Королевскай географическай уопсастыба чилиэнэ, кини викторианскай бириэмэ айанньыт дьахталларын  туһунан чинчийиилэригэр  Кэт Марсден бэһис дьахтарынан буолар.

Саҥа айымньы кимиэхэ анаммыта ырылыччы сурулла сылдьар. Кинигэ инники лииһигэр «Сибиир, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бүлүү уонна Сосновка ыалдьытымсах дьонугар ананар» диэн Англия тылынан сурулла сылдьарын ааҕаҕын.

Джеки Хилл-Мерфи Саха сиригэр  иккитэ кэлэ сылдьан, Сибиир ыраах Бүлүү куоратыгар англичанка Марсден туһунан үтүө өйдөбүлү харыстаан, үйэтитэн илдьэ сылдьалларын олус сөхпүтэ уонна махтаммыта. Джеки иккис сырыытыгар  Бүлүү улууһун Сосновка бөһүөлэгэр баар Кэт Марсдеҥҥа анаммыт мусуойга (официальнайа суох) Кэт Марсден илии баттааһыннаах кинигэни бэлэхтээбитэ. Ону таһынан, географическай уопсастыбаттан элбэх туһалаах матырыйаал куоппуйатын туттарбыта. Инньэ гынан, урут санаан да көрбөтөх  элбэх түгэннэрбитин билбиппит. Ааптар бу сырыыларын түмүгүнэн «Кэт Марсден туһунан киһи итэҕэйбэт кэпсээнэ уонна мин Сибииргэ кини суолунан айаным» диэн кинигэ таһааран, аныгы чинчийээччи быһыытынан өссө төгүл сыаналанна. Кинигэҕэ  «Эйигин Саха сирин Бүлүү куоратыгар наһаа таптыыллар, эн олохтообут балыыһаҥ элбэх киһини эмтээбит, эн үтүө ааккын күн бүгүҥҥэ диэри харыстаан илдьэ сылдьаллар эбит» – диэн ааспыт үйэ аһымал санаалаах сиэстэрэтин кытта кэпсэтэрин курдук суруйар. Ол быыһыгар архыып матырыйааллара кинигэ суолтатын өссө үрдэтэллэр.

Биһиги матырыйааллары булууга киниэхэ көмөлөспүт буоламмыт, махтал тылларын хас да страница тухары анаабыт. Кинигэ киирии тылын СӨ социальнай сайдыыга уонна үлэҕэ урукку миниистирэ Александр Дружинин суруйбут.

Ааптар бу буруолуу сылдьар кинигэтин Саха сирин уонна Англия олохтоохторугар улахан бэлэҕинэн сыаналаатыбыт. Кэт туһунан биир дойдулаахтара да кырдьыктаах историяны билбэттэр эбит. Тоҕо диэтэххэ, Кэт Марсден Саха сиригэр сылдьан кэлбитин кэннэ ордугургуу көрөөччүлэр, сымыйа сураҕы-садьыгы тарҕатааччылар, эккирэтиһээччилэр аҕыйаҕа суохтара. Онон, кини оҥорбут үтүө дьыалата сөптөөхтүк сыаналамматах. Кэлин биһиги, баччалаах ыраах Саха сиригэр олорор дьон, кини үтүө аатын үрдэтэн кэлэн кэпсии-ипсии сылдьарбытыттан эмиэ да сонньуйдулар, эмиэ да үөрдүлэр. Саха норуодунай суруйааччыта Николай Якутскай «Араҥ уонна таптал» арамааннааҕын, Василий Пестеров «Саха сирин историческай миниатюралара» кинигэлээҕин, Анна Гоголева-Ленская «Сүрэх суолунан» («Дорогой сердца») кинигэлээҕин, аан дойдуга аатырбыт Саха тыйаатыра «Амарах санаа аанньала» испэктээктээҕин, Бүлүү норуодунай тыйаатырын режиссера Маргарита Соколова «Таҥара ыыппыт аанньала» испэктээктээҕин уонна документальнай киинэлээҕин олус соһуйа иһиттилэр. Манна даҕатан эттэххэ, ааптар бу туһунан кинигэтигэр киллэрбит.

Джеки Хилл-Мерфи бу кинигэтин Саха сирин олохтоохторо билсэллэрин, ааҕалларын туһугар инникитин тылбаастыыр баҕалаах өрө көтөҕүллэн кэллибит.

Биир бэйэм үөрэтэр устудьуоннарбар Англия тылынан аахтарыам.

Кэт Марсден олорбут дьиэтигэр, дьарыктаммыт бибилэтиэкэтигэр ыалдьыттааһыммытын сэргэ, бэйэм учуутал буоларым быһыытынан, оскуолаҕа сылдьан Саха сирин туһунан үөрэнээччилэргэ кэпсээтибит. Хабылык, хаамыска оонньуулары көрдөрдүбүт, хомуска оонньоон иһитиннэрдибит.

Ити курдук, Саха сириттэн тиийбит ыалдьыттар икки өттүттэн хардарыта көмөлөсүһэр үлэни ыытар, салгыы сибээстэһэр былааннаах дойдуларыгар  эргилиннилэр. Икки сылынан төрөөбүт-үөскээбит Бүлүүлэрэ төрүттэммитэ 385 сылын бэлиэтиэхтэрэ. Ити кэмҥэ Кэт Марсден төрөөбүтэ 160 сыла буолуоҕа. Онон, Саха сиригэр уонна Англияҕа икки бүк үбүлүөйдээх холбоһуктаах тэрээһиннэри былаанныыллар.  Бу сырыы – ити сүҥкэн үлэ саҕалааһына эрэ.

Надежда ЕГОРОВА, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru

+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0