Уу-чуумпу хараан киэһээ. Кэтит Күөл эбэ кэтэхпитигэр көҕөрөр, мутукча минньигэс сытынан дыргыйар лиҥкинэс тиит ойуур кэтэҕэр намтаан эрэр күн көмүс сардаҥаларыттан сандаара чаҕылыйан, ибир да гынан көрбөккө иһиллээн, иһийэн мэндээрийэ сытар.
edersaas.ru
Эргиччи тумулларынан, тоҕойдорунан бачыгыраччы анньыллыбыт хоруоллардаах, маччыыктардаах дурдаларга аныгы андыһыттар халлаантан тооромос эт таммалаан түһэрин кэтэһэн кэлтэгэй буолуохтарыгар диэри олордулар. Санааларын түһэрбэттэр. «Бу түүн, бу сарсыарда кэлиэ. Бүгүн таҥаратын, Саар Көстөкүүн күнэ, анды бүгүн киириэ» диэн эрэллэрин сүтэрбэттэр, санааларын бөҕөргөтүнэллэр.
– Анды киирэрэ арааһынайдаах. Быйыл көҥүл аһылларын саҕана 20-чэ, 50-ча үөрдээх биллэн ааста. 10-нуу, 6-лыы-4-түү сыр-мыр кэлитэлээтэ. Уонна аҕырымнаабыта хас да хонно. Биһиги арҕааттан тыалырдаҕына табыллааччыбыт. Соҕурууттан, илинтэн үрдэҕинэ анды киириитэ мөлтүүр. Сорох сезоҥҥа, бэл, харахпытыгар да көрөөччүбүт суох. Уопсайынан, анды сырыыта уларыйда быһыылаах,— табаарыспынаан, кырдьаҕас суруналыыс Милан Афанасьевтыын ыалдьыттыы кэлбит Арҕаа Бас тумул хаһаайына, биллэҕэ Николай Дьячковскай аргыый наллаан кэпсиир. Николай Николаевич биэнсийэлээх, Дьокуускайга «7” тутуу тэрилтэтигэр хос бэдэрээттэһэр тэрилтэҕэ үлэлээн, 9-туу, 16-17-лии мэндиэмэннэрдээх халлааҥҥа харбаспыт олорор дьиэлэри дьэндэтиспит кырдьаҕас тутааччы. Бүтэһигин, дьон-норуот кэтэспитэ ырааппыт, сүүнэ Кардиологическай киини тутуһан үлэҕэ киллэрсэн баран уурайан, саха киһитин сиэринэн тыаҕа, төрөөбүт-үөскээбит Хайахсытыгар көһөн тахсан олохсуйан эрэр.
Арҕаа Бас аныгы Дьячковскайдарга төрүкү өбүгэлэриттэн бэриллибит андылыыр сирдэрэ. Уопсайынан, ханна да буоларын курдук, бу Кэтит Күөл эбэҕэ Чурапчы Хайахсыт нэһилиэгин олохтоохторо аҕыс дурданан оҥостон бултууллар. Этэргэ дылы, өбүгэлэриттэн бэриллибит төрүт үгэстэрин, үөрүйэхтэрин салгыыллар. Бултууллар, балыктыыллар. Эбэ көмүс хатырыктаах лэһигирэс собото минньигэһин, миинэ хоргуннааҕын андылыы сытан күн аайы эмсэхтэнэн, өл хабан абыранныбыт аҕай. Маннааҕылар тып курдук, бэрт сыыдам саха тыытынан устан сундулуһалларын биһиги, көнтөрүк, эргичиҥнэс эрэһиинэ тыылаах куораттар, сэргии көрдүбүт. Хас дурда ахсын иккилии-үстүү тыылаахтар. Чурапчыга маастардарга сакаастаан оҥортороллор эбит.
Уончалаах уолаттарын, сиэннэрин батыһыннара сылдьалларын, туохха барытыгар илии-атах оҥостоллорун, үөрэтэллэрин-такайалларын
биһирээтим. Дурда туттарга, маччыыктары анньарга, оллоону хайдах оҥорорго, мас мастыырга, иһит-хомуос сууйуутугар тиийэ көмөлөһүннэрэллэр. Кылаабынайа, 20-лээх, 32-лээх дьоҕус сааларынан хайдах сэрэхтээхтик туттарга, сааны илдьэ сылдьыы бэрээдэгэр, быраабылатыгар, хайдах ытарга үөрэтэллэр. Хойуобуллаабыт андыны ытан, булт абылаҥын, имэҥин билэллэр. Илимтэн балык араарыытын имигэс тарбахтар бэркэ сатыыллар. Онон оҕолорун саха төрүт дьарыгар, бултааһын үөрүйэхтэригэр уһуйаллар. Тулалыыр эйгэни, айылҕаны кэтээн көрөргө, кылаабынайа, харыстыырга, хаһаайынныы сыһыаннаһарга үөрэтэллэр.
– Мин 8 саастаахпыттан аҕабын, эһээбин кытта куска, андыга мэлдьи бултаһабын. Бииргэ үөрэнэр үс табаарыс уолаттарым эмиэ бултууллар. Маннык сылдьан тоҥорбун-хатарбын ыарырҕаппаппын, бултуурбун сөбүлүүбүн,—диир эһээ Ньукулай тапталлаах сиэнэ, Чурапчы орто оскуолатын 5-с кылааһын туйгун үөрэнээччитэ Дьулус Хаан Дьячковскай.—Сөбүлүүр биридимиэтим математика. Английскайдыы син өйдүүбүн, наадабын бар-кэл, баар-суох диэн быһаарсабын. Спордунан дьарыктанабын, мас тардыһыытын секциятыгар сылдьабын, күрэхтэһиилэргэ кыттан кыайан турардаахпын, миэстэлэһэбин даҕаны. Футбол оонньуурбун сөбүлүүбүн, үчүгэйдик дьарыктанан, гимназия хамаандатын састаабыгар киирэн, күрэхтэһиэхпин баҕарабын. Тустууну эмиэ интэриэһиргиибин.
– Икки игирэ уолаттарым кыраларыттан эмиэ манна бултаан-алтаан улааппыттара. Билигин үөрэхтэрин бүтэрэн, «АЛРОСА» хампаанньаҕа Удачнайдааҕы хайа-байытар кэмбинээккэ үлэлииллэр,—Николай Николаевичтыын тыал-самыыр хоппот тиҥ курдук дурда иһигэр сытан эрэ сэһэргэһэбит.— Улахан уолум, улууска тыа хаһаайыстыбатын упавлениетыгар бэтэринээрдиир Сэмэним уонна куораттан тахса сылдьар, гаас салаатын исписэлииһэ, сиэн быраатым Игорь Мишкин буолан бултуубут. Эдэрдэр ити үөскэ атахха турар дурдаҕа сыталлар. Бу күөл былыргаттан балыктаах, дьону-сэргэни абыраабыт аҕай эбэ. Илимнээччи да элбэх, күһүнүн улахан муҥха тэриллэр. Нэһилиэк олохтоохторо бары күргүөмүнэн киирэн, бырааһынньык курдук буолааччы.
Андыга сыллата араастаан бултуйааччыбыт. Бу биһиги Арҕаа Баспытыгар 4-5 буолан сытан муҥутаан 40-ча андыны бултаабыттаахпыт. Урукку баһылыкпыт Николай Дмитриевич Поисеев тыыннааҕар эбэ бары андыһыттара кыттыһан, уопсай хочуолга бултаан, 40 киһи 2-лии андыны үллэстибиппит эмиэ баара.
Маннааҕы андыһыттар бэйэлэрэ суруллубатах сокуоннаахтар, быраабылалаахтар эбит. Күөл орторугар түспүт үөрү тула тыынан устан киирэннэр кыһарыйаллар. Үөр хайа диэки хайыһарын көрөн олорон, чугастааҕы дурда киһитэ күөйэр. Салгыы табыгастаах дурдаҕа кыһарыйан таһаарбыт киһи өлөрүллүбүт анды уопсай ахсаанын үс гыммыт биирин ылар.
– Кырдьаҕастар этэр буолаллара:үөр бастакы андытын – сирдээччитин ытар буолуҥ. Оччоҕуна үөр баран хаалбакка, күөлү эргийэ бары дурдаларга ыттарар,—Николай Николаевичтыын өссө да элбэҕи сэлэстибит.
Күн таҕыста, тула сырдыы, сандаара түстэ. Түүҥҥү боруҥуйга боруоран, соҥуоран турбут маччыыктар уһуктан, тиллэн кэллилэр, дьэргэһэ түстүлэр. Хатыҥнардаах, чараҥнардаах кэрии тыаҕа кэҕэ кыыл кэрээбэккэ чоргуйда. Өрө анньан тэлибирэспит тэтиҥнэрдээх ыккыйга өтөн үөтэн ылла. Эбэ кытыытыгар ньалаха окко балык ыан чалымнаата, уу кырсынан арҕаһа хараарыҥныы устаҥалаата. Күөнэхтэрэ күөрэйбит, күннээбит тыыраахылар чыычыгырыы кыланан, ууну өрө баһан суптурута түһүтэлээн балыктаан айманнылар. Дурдабыт иннигэр тыкаарыҥнаабыт чөкчөҥө сарыкынайан түһэн «Кур-итирриик, кур-итирриик!» диэн олох да күн өйбүтүнэн олорор дьону хомпуустаан күөгэлдьиҥнээтэ. Куулаҕа сандаарар хотонноох сайылык диэки атыыр оҕус айаатаан, иһийэн турар салгыны сатарыта аймаата. Дурдабыт чуолҕанынан ыас хара тураахтар элэс гынан сэргэхситэн аастылар.
Сайыҥҥы саҥа күн саҕаланна. Биһиги мэндээриччи ырааһырбыт мэҥэ халлаантан маанылаах кыыллар килэбэчиһэн, кылабачыһан кыһыгыраһан түһэллэрин кэтэһэн, Баай Байанай үтүө хараҕынан көрөрүгэр эрэнэн хороллон олордубут. Атаһым Мылаан Маппыайабыс: «Баанньаа, үөрдүҥ дуу, үөрдүҥ дуу…»,— дии-дии сөмүйэтинэн ойоҕоско кэйиэлээтэ.
Иван Ксенофонтов-Силиги.