Кэтит Күөл кэтит киэлитэ мэндээрэн, ылбаныйа чаҕылыйан, ото-маһа сириэдийэ ситэн, сэбирдэх-мутукча дыргылынан, ыан чалбааттанар балык, өрүкүйэр былыык сыттаах уу тыынынан илгийэ, иҥиэттэ, бэйэтэ бэйэтинэн сытар. Былырыыҥҥытын курдук.
Күрүөлэммит, үйэлэри моҥообут аарыма ытык тиит, былыргы киһи уҥуохтарын, уруккута оттонор ходуһа сири толорон уу бырахтарыллыытын, быһыт тутуллуутун бэлиэтигэр туруоруллубут мэҥэ бэлиэ тастарыттан Эбэни өҥөс гыннахха, ок-сиэ, нөҥүө-маҥаа куулалар, Ырыа тумуллар хоруоллара, маччыыктара бачыгыраан, көстүүтэ сүрдээх. Кэлбит үөр анды быһа ааһыа суох, кыната быстан түһүөх курдук. Арҕааттан салгыннаах буолан, Эбэ эрэһэ долгуннанан ньуура сырдаан, Арҕаа бастар бачыгыраппыт хоруоллара быдан сиртэн хараараллар. Куула диэки, сайылык туһаайыытынан сыыдам сырыылаах, аллаах тыылаах үс андыһыт утарыта күөйсэн сатыылаабыты бултаһаллар быһыылаах. Сотору-сотору ытан “тос” гыннараллар да, кыыллара умсан хаалар бадахтаах.
ТААПАЧЫКАЛААХ ИЛИМНЬИТ
Быһытынан аллараа кытылга ураһа маһыныы туруору анньыллыбыт атахтартан бэчимэ быа ыраахха диэри ууга киирэн чиккэйэн турарын “ити тугуй” диэн интэриэһиргиибин. Тырахтарыыс Байбал кулуупка көрдөөх сыаҥкаҕа оонньоон эрэр курдук, көрөн-истэн кэпсээн, дэлби күллэрдэ: “ Ээ, доо, ити биһиги, хайахсыттар, баар-суох баһылыкпыт Тускул – Тарас Лукич илимниир, бэйэтэ эт мэйиитинэн айбыт тэрилэ. Илимин субуйан таһааран, куорат хамыһаарын курдук, барбах хонууга таапачыканан туран балыгын араарар. Бэчимэтин салгыы субуйан, илимин төттөрү ууга түһэрэр. Биһиги курдук тыыламмат-таймаламмат. Сайынын илимнээһиҥҥэ кыһыҥҥы муус аннынан ойбонунан илимнээһин ньыматын киллэрии, мадьырынысаассыйа диэн бу буоллаҕа”.
Тарас Лукиһы көрсөн туоһуласпыппар: “Убайдар “голь на выдумки горазд” диэччилэр. Кыһалҕа толкуйдатар, үөрэтэр буоллаҕа. Тыыта-таймата суох киһи итинтэн атыннык хайдах дьаһаныахпыный. 35-тээх илимҥэ бэккэ тутар. Биирдэ харахтары аахтаран, 100-чэкэ маннык балыгы ылбытым, — дии-дии киһи мыыммат кэтит ытыһын нэлэппитэ. — Сарсыарда эрдэ сатыы киирэбин, Эбэбэр сөтүөлүүбүн. Күннэтэ уонтан тахса биэрэстэни сатыы хаамабын. Уопсайынан, кыһыннары-сайыннары сөтүөлээн, хааман, ол-бу ыарыыны суох оҥордум, туругум чөл, үлэлиирбэр-хамныырбар үчүгэй”, — диэн астына кэпсээбитэ.
Аны түүн 12 чаастан бултааһын көҥүллэнэр. Арҕаа бастар ким матассыыкылынан, ким массыынанан, ким тыраахтарынан иҥнэл-таҥнал түһэрэн, түөртүүр саҕана таабарбытыгар муһуннубут. Быйыл элбээбиппит, инньэ гынан, аҕа баһылыкпыт Ньукулай Ньукулаайабыс илимин түһэриэр, хоруолларын, маччыыктарын бэрийиэр, көннөрүөр, оллооҥҥо мас мастанан күөс буһуор диэри, эдэр баһылыкпыт Сэмэн Ньукулаайабыс салалтатынан, саба түһэн дурдабытын кэҥэтиннибит. Сорох-сорох илии-атах буолааччыларга: “Ылыҥ эрэ, мэһэй-таһай буолумаҥ!”— диэһин да иһилиннэ.
ҮРҮҤ ТҮҮН, ҮРҮҤ ТҮҮН БАРАХСАН…
Дурда барахсан… Сылы быһа санаа ымыыта оҥостубут баҕаҥ туолан, тыал-самыыр хоппот, тиҥ курдук дурда иһигэр бэрт сымнаҕастык, сылаастык олорон, сүрэххэр астарбыт күннээҕи түбүккүттэн, кыһалҕаҕыттан тэйэн, атын өйгө-санааҕа, турукка киирэн, киҥкиниир киэҥ халлаантан тооромос эт таммалыырын кэтэһэн-манаһан, аҥайар чуолҕанынан бүтүннүү харах-кулгаах иччитэ буолан көрө-истэ, иһиллии олороруҥ, айылҕа оҕото – эр киһи абылаҥнаах туруга буоллаҕа. Хас биир от-мас, сэбирдэх-мутукча сипсиэрэ, көтөр-сүүрэр саҥата, балык ыан чалбааттанара, тыас-уус булт абылаҥын ураты симфонията буолан иһиллэр, сүрэххин-быаргын сылаанньытар.
Үүт-тураан үрүҥ түүннэр сатыылааннар, санаа курдук барыаран ылаат, халлааммыт сырдаан, улуу худуоһунньук сымнаҕыыс-сымнаҕас солоҥдо кутуруга киистэнэн убаҕыыс-убаҕас аалай кыһылынан бэккэ сэрэнэн дьирбиилии тардыбытыныы, илин саҕах үөс тардары быһа баттаабыт сытыы быһах биитинии кытара кылабачыйда.
Үүҥ түүн, үрүҥ түүн барахсан,
Үрүмэ халлааныҥ сылааһыан,
Мэйиибин эргитэр минньигэс
Мүөттээх салгыныҥ ырааһыан…
“БЭЛЭМНЭНИҤ, ИҺЭЛЛЭР!”
Иэйии абылаҥнаах утаҕа эмискэ быһа баттанна. Хоту бас диэки “ходьох” гына түһүөхпэр диэри саалар тыастара өрө хабылла түстэ! Аптамааттар үлэлээн тиҥийии, ол быыһыгар уохтаах икки уостаахтар салгыны сатарытан “сөтөллөн” ылаллар. Сытааччылар олоро биэрэн, сааларбытын хабан ыллыбыт. Дурдабыт хаппаҕын күөрэтэргэ сөп гына арыйа баттаатыбыт.
— Бэлэмнэниҥ, уонтан тахсалар, иһэллэр! — Ньукулай Ньукулаайабыс халампааһынан дьөлө тартаран көрө олордо.—Оок, үөс диэки иэҕилиннилэр, уолаттарбыт үрдүлэринэн тахсыыһылар. Эдэрдэрбит Сэмэн, Игорь, Коля үөскэ болуот үрдүгэр тутуллубут дьоҕус тоһуур дурдаҕа тыынан киирэн олороллор. Өр-өтөр буолбата, андылар барахсаттар хараара кылабачыһан, лаһыгыраһан, куһугураһан кэлэн уолаттар дурдаларынан өрө харбаһан эрдэхтэринэ, тип-тибигирэс буола түстэ. Көрөн олордохпутуна, уонтан тахсаттан хайа быспыт аҥаардара дурда иннигэр-кэннигэр ууну өрө ыспахтаан таммалаатылар. Соторунан аны Соҕуруу бастар ытыалаан тиҥийдилэр. Бултуйуу! Барыылаах Баай Байанайбыт, Эбэбит барахсаттар бары дурдалары кэритэн өлүүлээн, маанылаах булка тигиһиннэрдэхтэрэ. Кырдьаҕастар, бэйэбит ыппыт саҕа буолан, астынан уолаттарбытын хайҕаан күө-дьаа баран, үөрүүбүт-көтүүбүт үксээтэ, өрөгөйбүт үрдээтэ!
* * *
Биһиги, үөлээннээхпиниин Милан Матвеевич Афанасьевтыын, хаһыатчыттар, хаһан да, ханна да сырыттарбыт, дьону-сэргэни кытта алтыһар, билсиһэр, ыйыталаһар, интэриэһиргиир идэбит “ыарыыта” буоллаҕа. Бу сырыыга Кэтит Күөлгэ Николай Николаевич уола, Дьячковскай Николай Николаевич II кытта билсибиппин, суруналыыс киһи улахан “булумньум” курдук сыаналыыбын. Аныгы кэм аныгылыы өйдөөх-санаалаах ыччата ХИФУ Хайа институтун бүтэриэҕиттэн “АЛРОСА” хампаанньа Удачнайдааҕы хайа-байытар кэмбинээтигэр рудникка 2 биэрэстэ сир түгэҕэр үлэлиир. Уоппускатыгар кэлэ сылдьар, оҕотун, кэргэнин көһөрөн илдьэн Удачнайга олохсуйар былааннаах. Эдэр, кэскиллээх хайа инженерэ ыччакка туһаайан этэрэ, кэпсиирэ элбэх. Ол туһунан кэлэр нүөмэргэ ааҕаарыҥ.
Иван КСЕНОФОНТОВ-СИЛИГИ.