Андрей Кычкин: “Тыа сириттэн үлэҕитин саҕалыыртан чаҕыйымаҥ”

Бөлөххө киир:

Хоту дойду олоҕун-дьаһаҕын туһунан Усуйаана улууһун баһылыгын социальнай боппуруостарга солбуйааччы Андрей Егорович Кычкин кэпсиир. Кини Амма улууһугар земельнэй-кадастровай палаатаҕа, “Росреестр” тэрилтэҕэ инженеринэн, 2014 сылтан Усуйаана улууһунааҕы муниципальнай баайы-дуолу салайар кэмитиэккэ кылаабынай исписэлииһинэн, отдел салайааччытынан, кэмитиэт бэрэссэдээтэлин солбуйааччынан, 2017 сылтан Депутатскай бөһүөлэгин баһылыгын солбуйааччынан үлэлээбитэ.

– Кэпсэтиибитин тыа сирин олоҕуттан саҕалыахпын баҕарабын. Үөрэххин бүтэрэн баран, киин куоракка хаалбакка, тута тыа сиригэр тахсан үлэлээбиккин, онтон төрөөбүт дойдугар Усуйаанаҕа барбыккын. Эдэр дьон үөрэхтэрин кэнниттэн киин сиргэ хаала сатааччылар. Эйиэхэ оннук санаа суоҕа дуо?

– Тоҕо эрэ эрдэттэн дойдубар төннөр былааннаах этим. Киин куоракка хайаатар да олоруохтаахпын, үлэлиэхтээхпин диэн санаам суох этэ. Мин баран үлэлээбэтэхпинэ, ким үлэлиэҕэй дии саныырым. Уонна үөрэхпин бүтэрэн баран ыал буолбутум. Ойоҕум Кристина Дьокуускай куоракка төрөөбүт, улааппыт кыыс. Тыа сирин, буолаары буолан, хоту оройуону хаһан да көрбөтөх киһиэхэ көһөн барар уустук буолуо эрээри, Усуйаанаҕа баран үлэлиэххэ, олоруохха диэбиппин тута ылыммыта. Биир үксүн онтон да тирэх ылбыт буолуохпун сөп. Арай кыккыраччы аккаастаммыта буоллар, баҕар, олохпут адьас атыннык салаллыа эбитэ буолуо.

Кырдьык, киин сиртэн ыраах, суола-ииһэ суох дойдуга олорор, туораттан көрдөххө, уустук буолуо эрээри, киһи төрөөбүт дойдутун туохха да биэрбэт ээ. Холобур, биһиги Сайылык орто оскуолатын 14 буолан бүтэрбиппит. Билигин үгүспүт Депутатскайга баарбыт. Аны туран улууспутугар үгүс эдэр исписэлиис кэлэн үлэлиир. Усуйаанаттан үлэлээн бүтэн да бараннар, улууспутун олус истиҥник ахталлар, саныыллар. Ол курдук киһиэхэ тыа сирэ, хоту дойду ураты истиҥ санааны саҕар.

Аны усулуобуйа өттүнэн эттэххэ, Депутатскайга барыта толору хааччыллыылаах дьиэлэр. Ыччаттар эт-хаан өттүнэн сайдалларыгар тренажернай саала, бассейн баар. Билигин аны өссө успуорт саалатын туруорсабыт. Арктика, хоту улуустарга кэлиҥҥи сылларга чэпчэтиилэр киирэннэр, сиргэ, дьиэҕэ-уокка, тырааныспарга нолуок диэн суох буолла, салгын тырааныспарыгар субсидия көрүллэр. Депутатскайдааҕы тырааныспар хампаанньата диэн тэриллэн, сайынын нэһилиэктэр икки ардыларыгар катердар сылдьаллар. Ол иһин урукку өттүгэр нэһилиэнньэ бөртөлүөт кэтэһэн ыйы-ыйдаан хаайтарар эбит буоллаҕына, билигин ити боппуруос быһаарыллан турар. Аны аҕыйах сылынан оптоволокно интэриниэт ситимэ киириэҕэ, суолбут-ииспит оҥоһуллуоҕа диэн кэтэһэбит. Онон урукку сыллары кытары тэҥнээтэххэ, усулуобуйа бары өттүнэн оҥоһуллан турар диэн көрөбүн уонна инникитин Усуйаана сайдар кэскилэ улахан.

Бу кэлиҥҥи сылларга бырамыысыланнаспыт сайдан, үгүс эдэр дьон манна үлэлии кэлэр буолла. Мин санаабар, киһи кыраттан саҕалыахтаах. Киһи сатаабатаҕа диэн суох, ханнык баҕарар идэҕэ уһуйуллуон сөп, онно ылсыахха, саҕалыахха эрэ наада. Онон, эдэр дьоҥҥо туһаайан этэбин, тыа сириттэн үлэҕитин саҕалыыртан куттанымаҥ. Билиҥҥи кэмҥэ киһи биир эрэ хайысханы тутан олороро тутах. Тыа сирин олоҕо хайдаҕын билиҥ-көрүҥ, онно тахсан үлэлээҥ. Уонна бэйэҥ олоххор ситиспитиҥ бэйэҕэр уонунан күндү буолар эбит ээ. Ким эрэ эн иннигэр сүүрэрэ-көтөрө дуу, бэйэҥ суолгун тэлбитиҥ дуу тус-туһунан. Ону ордук сыаналыыгын.

– Оттон тыа хаһаайыстыбатыгар, чуолаан таба иитиитигэр, эдэрдэр билигин төһө ылсалларый?

– Тыа хаһаайыстыбатыгар сүрүн дьарыкпыт биһиэхэ таба иитиитэ. “Таба Яна” кэпэрэтииппит өрөспүүбүлүкэҕэ биир бастыҥ үлэлээх хаһаайыстыбанан биллэр. Улууспут сирэ-уота да үксэ таба иитиитигэр ананан, ураты харыстанар сирдэргэ киирэн турар.

Билигин үксүн, ханна да буоларын курдук, тыа хаһаайыстыбатынан орто, аҕам саастаах көлүөнэ дьарыктанар. “Таба Яна” эдэр каадырдары бэлэмнээһиҥҥэ үлэлэһэр. Аны табаһыт идэтэ киһи туораттан киирбэт үлэтэ. Суоппар үлэтин курдук массыына ыытар быраабы ыллыҥ да үлэлээбитинэн барбаккын. Дьоҥҥун, төрөппүттэргин кытары кыра эрдэххиттэн сылдьан бу идэҕэ уһуйуллуоххун наада. Уонна саамай сүрүнэ, бу идэҕэ – сири-дойдуну билии. Тоҕо диэтэргин, таба ынах курдук киһи ыҥырдаҕын аайы кэлбэт, кый ыраах сүүрэ сылдьар кыыл буолар. Ол иһин сири-уоту билии табаһыкка тайаҕын, уруулун кэриэтэ.

Билигин эдэрдэр кыралаан таба иитиитигэр ылсаллар. Оҕолор каникулларын кэмигэр дьонноругар тахсан көмөлөһөллөр. Уопсайынан, төрүт үгэс ымпыгын-чымпыгын билии, аҕа көлүөнэни эккирэтэ сылдьан кэпсэтиннэрии наһаа улахан суолталаах. Ол иһин өбүгэлэрбит көлүөнэ көлүөнэни солбуйуутугар, идэни баһылааһыҥҥа наһаа улахан суолтаны биэрэллэр эбит. Тус бэйэм табаһыттары кытары кэпсэтэрбин сөбүлүүбүн. Кинилэри өрүүтүн сөҕө, махтайа көрөбүн. Хорсун дьоннор, дьиҥнээх айылҕа оҕолоро.

Манна биир түгэни ахтан аһарыахпын баҕарабын. Усуйаанаҕа үлэлии кэллэҕим утаа, Юкагир бөһүөлэгэр командировкаҕа ыыппыттара. Нэһилиэктэрбит бэйэ-бэйэлэриттэн ыраах сыталлар. Депутатскайтан Юкагир икки сүүстэн тахса килэмиэтир. Төннөрбөр Юкагиртан Туматынан эргийэн барар буолбуппут. Айаннаан истэхпитинэ арай улахан буурҕа түстэ. Аны буурҕа түстэҕинэ, туох да көстүбэт гына тулаҕын атыйахтыы ытыйар, киһи ханна сылдьарын, хайа диэки хайыһан айанныахтааҕын умнан кэбиһэр. Мин төһө да хоту дойдуга төрөөтөрбүн, нэһилиэктэн ырааппатах киһи, онно ыксаабытым. Арай арыалдьыппыт долгуйбатаҕын, ымыр да гымматаҕын, ханна барыахтаах сирин хайысхатын чопчу билэрин онно сөҕө көрбүтүм. Ити курдук табаһыттар айылҕалыын биир буолан хаалаллар эбит.

– Усуйаана өрөспүүбүлүкэбитигэр эмиэ биир ураты култууралаах улуус быһыытынан биллэр. Манна нуучча, саха тылларын таһынан эбээн, юкагир тылын үөрэтэллэр. Бу соторутааҕыта Усуйаанаҕа Саха сирин Суруйааччыларын сойууһун десана сылдьыбыта. Эн санааҕар, төрөөбүт төрүт тылы билии туохтан саҕыллан тахсарый?

– Үөһээ этэн аһарбытым курдук, нэһилиэктэрбит бэйэ-бэйэлэриттэн ыраах сытар буоланнар, бары тус-туһунан олохтоохтор. Нэһилиэктэрбит бары национальнай статустаахтар. Улууспутугар үгүс омук олорор, түөрт тылынан кэпсэтэбит. Билигин эбээн тылын Сайылыкка, Уйаандьыга үөрэтэллэр. Юкагир нэһилиэгэр юкагир тылын үөрэтэллэр. Итини таһынан билигин Хайырга эбээн, Казачьеҕа юкагир тылын үөрэх таһынан эбии үөрэтэллэр.

Бу саас суруйааччылар десаннара кэлэн барбыта. Прозаик, оҕо суруйааччыта Мария Прокопьевна Федотова-Нулгынэт уонна эбээн тылын үөрэтээччи, бэйиэт Варвара Григорьевна Белолюбская-Аркук кэлэн нэһилиэктэргэ сылдьыбыттара. Мин Мария Прокопьевнаны кыра эрдэхпиттэн билэбин. Эбэм дьүөгэтэ, биһиэхэ Учаастакка куруутун сылдьара. Дуоһуйа кэпсээн, саҥа кинигэтин бэлэхтээн барара. Ол иһин кыра эрдэхпиттэн поэзияны сэҥээрэбин. Уопсайынан, суруйааччылары кытары көрсүһүү куруутун туох эрэ уратылаах буолар. Ол аҥаардас тыл-өс эрэ өттүгэр буолбакка, суруйааччы, бэйиэт саныыр санаатыгар, олоҕу көрүүтүгэр сытар дии саныыбын.

Кыра эрдэхпиттэн дьонум, эбээм литератураҕа сыһыарбыт буоланнар дуу, тылы-өһү үөрэтии, билии, туох да диэбит иһин, дьиэ кэргэнтэн, төрөппүттэн тахсар диэн санаалаахпын. Дьиэ кэргэҥҥэ ийэ ханнык тылынан саҥарар да оҕо эмиэ оннук саҥарар. Билигин үгүс төрөппүт оҕолорун кытары кыайан кэпсэппэт буолла. Төлөпүөн туттаран кэбиһэллэр, оҕолорун кытары кэпсэппэттэр. Оҕоҕо саамай үчүгэй иитии – бэйэ холобурунан иитии. Бэйэҥ сахалыы саҥарар, төрүт үгэскин тутуһар буоллаххына – оҕоҥ эмиэ оннук буолуоҕа. Онон дьиэ кэргэҥҥэ, нууччалыы эрэ кэпсэттэхпитинэ, оҕобут сайдар диэн буолбакка, төрөөбүт төрүт тылынан кэпсэтиэххэ наада. Ол буолуоҕа, төрөөбүт тылбытын сайыннарыы.

– Муус устартан саҕалаан өрөспүүбүлүкэбит төрүттэммитэ сүүс сылын бэлиэтээтибит. Эйиэхэ бу туох суолталааҕый?

– Тус бэйэм сүүс сыллаах судаарыстыбаннастаахпытынан киэн туттабын. Барбах биир үйэ иһигэр дойдубут хайдахтаах курдук сайынна? Араас омугу кытары тэҥҥэ атах тэпсэн олорон кэпсэтэр, дьыаланы-куолуну быһаарсар буоллубут. Билигин оннук буолуохтааҕын курдук ылынабыт, атын буолуох туһа суох курдук. Ол эрээри бу сүүс сыл иһигэр дойдубут сайдыытыгар төһөлөөх элбэх киһи кылаатын киллэрсибитэ буолуой? Платон Ойуунускайтан, Максим Аммосовтан, Исидор Бараховтан саҕалаан. Билиҥҥи бэйэбит кэммитин да ылан көрдөххө, Михаил Николаев, Вячеслав Штыров, Егор Борисов, Айсен Николаев курдук бас-көс дьонноох, салайааччылаах буоламмыт, өрөспүүбүлүкэбит өссө да сайда, үүнэ турар. Мин санаа­бар, аныгы үйэ сиэринэн киһи хас да тылы билиэхтээх. Максим Аммосов оччолорго тоҕус тылы билэр этэ. Тыа сирин уолун, толорута суох орто үөрэхтээх эдэр саха киһитин холугар ити улахан ситиһиитин ааһан, сайдыы суолун сөпкө тайаммыт уонна тылы билии, үөрэтии бэлиитикэтин эрдэттэн билбит эбит диэн сыаналыахха сөп. Биһиги билигин сүүс сыллаах үбүлүөйбүтүн уруйдуурбут, ураа хаһыынан айхаллыырбыт тутах, инники былааммытын оҥосторбут ол сүрүнэ. Биир үйэлээх судаарыстыбаннастаахпыт, тылбытын-өспүтүн, төрүт үгэспитин, култуурабытын, литературабытын илдьэ сылдьабыт. Ол норуокка эрэ барытыгар бэриллибэт дьол. Ону биһиги ытыктыах уонна онон киэн туттуох тустаахпыт.

Аграфена КУЗЬМИНА

+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0