Быйыл Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннаһын 100 сыллаах үбүлүөйүн бэлиэтиир кэммитигэр хас да кырдьаҕас миигиттэн: “Саха сирэ аптаныамыйаны ылыытыгар Аммосовтаахха, Ойуунускайдаахха тоҕо биир да нуучча, о. д.а. омук киһитэ көмөлөспөтөҕөй, кыттыыны ылбатаҕай?” — диэн туоһуласпыттара.
Кырдьыга даҕаны, күммүт-ыйбыт барыта бэйэбит дьоммутуттан тахсар бириэмэтигэр кинилэри кытта аптаныамыйа боппуруоһугар быһаччы бииргэ үлэлээбит үгүс дьоннор күлүккэ хаалбыттар, кытыыга анньыллыбыттар быһыылаах. Маннык түгэннэр устуоруйаҕа баар буолааччылар.
Саха сирэ Аптаныамынай Өрөспүүбүлүкэ ыстаатыһын ылыытыгар Аммосовы, Ойуунускайы уонна Бараховы кытта бииргэ үлэлээбит, Москваҕа РСФСР бары судаарыстыбаннай уорганнарыгар Саха сиригэр судаарыстыбаннас наадалааҕын олохтоохтук туруорсубут киһинэн Андрей Илларионович Мордвов (17.10.1885–19.06.1953) этэ. Өскөтүн биһиги үс биллиилээх дьоммут аптаныамыйа туһунан сүрүннээн партийнай уонна бэлитиичэскэй уураахтары бэлэмнээһиҥҥэ уонна бигэргэтиигэ сылдьыбыт буоллахтарына, А. И. Мордвов сүрүннээн аптаныамыйа экэнэмиичэскэй акылаатын (төрүтүн) бөҕөргөтүүгэ, тирэҕин олохтооһуҥҥа уонна Саха уобалаһын Боломуочуйалаах бэрэстэбиитэлэ буолан, дипломат оруолун толорон ВЦИК-ка уонна РСФСР Омуктар дьыалаларыгар Народнай Комиссариатыгар Саха сирэ Аптаныамынай Өрөспүүбүлүкэ ыстаатыһын ыларын иһин туруорсууга күүскэ үлэлээбитэ, Саха сирин туруорсуутун ылыннарыылаахтык көмүскээбитэ. Биһиги быйыл сүрүннээн партийнай салайааччылары, судаарыстыбаннай диэйэтэллэри үрдүктүк тутан чиэстээтибит быһыылаах, оттон аптаныамыйа экэнэмиичэскэй уонна дипломатическай төрүттэрин олохтообут киһибитин А. И. Мордвову төрүт да умнан кэбистибит, биирдэ да ахтыбатыбыт.
Сатабыллаах атыыһыт-эргиэмсик буола улааппыта
Андрей Илларионович Мордвов 1885 сыллаахха Самара уобалаһыгар Хорошенское диэн сэлиэнньэҕэ төрөөбүтэ. Омугунан нуучча, бааһынайтан төрүттээх. Бассабыыктар баартыйаларыгар 1913 сыллаахха Саха сиригэр сылдьан киирбитэ. Төрөөбүт сиригэр начаалынай оскуоланы бүтэрбитэ. Кэлин, Москваҕа ССРС Тас эргиэнин үрдүкү салайар үлэһиттэрин икки сыллаах (1934–1936) Үрдүкү академическай куурустарын бүтэрэн, тас дойдулар ырыынактарыгар атыыны-эргиэни тэрийэр исписэлиис буолбута.
Кыра эрдэҕиттэн наар атыы-эргиэн үлэтигэр эриллибитэ. Аҕата көҥүллээн, 1898–1904 сылларга атыыһыттары кытта наймылаһан Тюмень, Курган куораттарга бирикээсчигинэн (ол аата бэрэдэбиэһинэн) үлэлээбитэ. 1905–1913 сылларга атыыһыт хаһаайына А. В. Фторовтыын Красноярскайга, Читаҕа, Кяхтаҕа, Благовещенскайга, Хабаровскайга буолар дьаарбаҥкаларга эмиэ бирикээсчигинэн сылдьыбыта. 1905 сылга Иркутскайга буолбут революционнай хамсааһыҥҥа уонна 1913 сыллаахха Второв фирматыгар буолбут стачкаҕа кыттан тутуллан, хаайылла сылдьыбыта.
Саха сириттэн тыыллан-хабыллан
Хаайыыттан босхолонон баран, А. И. Громова диэн атыыһыт дьахтар фирматыгар үлэлии киирбитэ уонна фирма Саха сиринээҕи филиалыгар үлэлии Дьокуускайга 1913 сыл атырдьах ыйыгар кэлбитэ. 1914 сыллаахха Дьокуускайга Бирикээсчиктэр сойуустарын (уопсастыбаларын) бэрэссэдээтэлэ Ем. М. Ярославскай солбуйааччытынан талыллыбыта. 1915–1917 сылларга А. И. Мордвов аатыгар кыраныысса таһыттан Ригатааҕы бааны чиэрэстээн харчы (200–300 солк.) кэлэрэ. Ол харчыны Ярославскайга туттарара. Бу харчы бэлитиичэскэй сыылынайдары өйүүр кистэлэҥ каассаҕа киирэрэ. Ити кэмтэн ыла А. И. Мордвов бассабыыктар фракцияларыгар киирбитэ.
1917 сыллааҕы Олунньутааҕы өрөбөлүүссүйэ кэнниттэн А. И. Мордвов Дьокуускайга тэриллибит ЯКОБ (Якутский комитет общественной безопасности) уонна уобалаһы аһынан-үөлүнэн хааччыйар Облпродком кэмитиэттэр чилиэннэринэн талыллыбыта. 1917 сыл от ыйыгар кини Саха сиригэр бородууктаны уонна мануфактурнай табаардары булан, тэрийэн ыытаары Иркутскайга барбыта. Ол эрээри Саха сиригэр өрөбөлүүссүйэ сабыдыала мөлтөх этэ. 1918 сыл сайыныгар А. И. Мордвов А. С. Рыдзинскай этэрээтин кытта кэлэн Дьокуускайга сэбиэскэй былааһы олохтоспута, ол эрээри этэрээти кытта төннүбүтэ. Киренскэй таһыгар кыһыллар кыайтараннар, тайҕанан куоппуттара. Андрей Илларионович бэрт эрэйинэн сатыы Иркутскайга тиийбитэ эрээри, тутуллан 1919 сылга диэри хаайыллыбыта. 1920 сыл тохсунньуга Колчак былааһа суулларыллыбытын кэннэ баартыйа сорудаҕынан Иркутскайдааҕы Губпродком кэллиэгийэтин чилиэнинэн сыл кэриҥэ үлэлээбитэ.
Саха күбүөрүнэтин боломуочунайа
Ити кэмҥэ Саха сиригэр ас-үөл уонна бырамыысыланнай табаар кэлиитэ тохтоон быстарыы буолбутугар РКП (б) Саха сиринээҕи Губкома уонна Губревком А. И. Мордвову өйдөөн, 1921 сыл олунньу 25 күнүгэр киниэхэ маннык ис хоһоонноох тэлэгирээмэни ыыппыттара: “Заседанием Якутгубревкома от 25 февраля Вы уполномачиваетесь от Губревкома, Губпарткома, Райпродкома, Губсовнархоза, Губземотдела вести все дела в качестве уполномоченного Якутской губернии в Омске, Иркутске, Владивостоке. Письменные мандаты высылаются почтой. Предгубревкома Юдин”. Манан сибээстээн А. И. Мордвов Иркутскайдааҕы губпродкомҥа үлэтиттэн босхоломмута.
Саха сирин салалтата А. И. Мордвову боломуочуйалаах бэрэстэбиитэл оҥорон адьас сөпкө дьаһаммыта: Андрей Илларионович Сибиир үгүс куораттарыгар сылдьыбыт буолан, салалтаҕа кэлбит бассабыыктар салайааччыларын үгүстэрин билэрэ, уруккута атыы-эргиэн үлэһитэ буолан дьону кытта сатаан кэпсэтэрэ, тылын ылыннарар талааннаах этэ. Маны таһынан ас-үөл уонна мануфактурнай уо. д.а. табаардар ханна оҥоһуллалларын, хайдах тарҕаналларын үчүгэйдик билэр буолан, А. И. Мордвов Саха сирин хааччыйыыга туох кыалларын барытын оҥорбута.
1921 сыл кулун тутартан бэс ыйа бүтүөр диэри кини араас сирдэртэн булан, хомуйан, бэлэмнээн Саха сиригэр ыыппыта уонна ыытарга бэлэмнээбитэ (холобурга быстах сибидиэнньэлэри аҕалабыт): 98 тыһ. буут бурдугу, 75 буут суоданы, 600 дьааһык испиискэни, 5 тыһ. буут кыраһыыны, 64 булуугу, 55 сири тарыыр тарааҕы, 20 от охсор массыынаны, 5 бурдук быһар массыынаны, 3 тыһ. сиэрпэни, 10 тыһ. хотууру, 1 тыһ. сытыылыыр буруус тааһы, 200 сэпэрээтэри, 500 тимир күрдьэҕи, оҕолорго уонна ийэлэргэ 20 тыһ. арсыын таҥаһы, 2 тыһ. мотуок сабы, 2 тыһ. паара оҕо атаҕын таҥаһын, 1 дьааһык оҕо оонньуурдарын, элбэх саа сэбин, сибиньиэһи, эми, уһанар тэриллэри, уо. д.а. табаардары. Бу табаардар үксүлэрэ Омскайтан, Иркутскайтан булуллан, хомуллан ыытыллыбыттара.
Губбюро сорудаҕынан аптаныамыйа боппуруоһун бэлэмнии, туруорса
Андрей Илларионович Саха сирин туһугар бу курдук кыһамньылаахтык, хоннохтоохтук үлэлии сырыттаҕына, Дьокуускайтан өссө биир тэлэгирээмэ кэлбитэ. Кини бэйэтин автобиографиятыгар маннык суруйбута баар: “13 января 1922 года в Иркутск из Якутска на мое имя поступила телеграмма № 64, в которой Губбюро предлагало мне немедленно выехать в Москву и под моим председательством образовать комиссию из указанных товарищей по разработке и постановке вопроса перед ВЦИК о переименовании Якутской области в Якутскую Автономную Республику”.
Бу кэнниттэн Андрей Илларионович Иркутскайтан Москваҕа көһөн Саха сирэ аптаныамыйаны ылыытын иһин сорунуулаахтык үлэлээбитэ. Бу боппуруоһу кини ВЦИК-кэ, РСФСР Омуктар дьыалаларыгар наркоматыгар туруорсууга, араас элбэх докумуоннар барылларын оҥорууга, бигэргэтиигэ ханнык да халбаҥнааһыны таһаарбакка Саха сирэ Автономнай Өрөспүүбүлүкэ ыстаатыһын ылыытыгар олохтоохтук уонна сорунуулаахтык киирсибитэ, Саха сирин интэриэһин көмүскэспитэ.
Саха сирэ аптаныамыйаны туруорсар буолан, Якутгуббюроттан, Якутгубревкомтан Москваҕа Мордвов аатыгар тэлэгирээмэ, сурук, ыйыы-кэрдии кэлэрэ. Кини тэлэгирээмэлэри, суруктары аадырыстарыгар — РКП (б) Киин Кэмитиэтигэр, РСФСР ВЦИГ-гэр, Совнаркомугар, Омуктар дьыалаларын наркоматыгар илдьэн быһаарара, ити үрдүкү уорганнар Саха сирин көрдөһүүтүн быһааралларын, докумуоннары бигэргэтэллэрин ситиһэрэ. Бу бириэмэҕэ Ойуунускай уонна Барахов үксүн Дьокуускайга олорон туруорсубуттара, Аммосов үлэтэ элбэх буолан, кэлэ-бара сылдьыбыта. Онон Москваҕа олохсуйбут уонна Саха сирэ Автономнай Өрөспүүбүлүкэ буоларын туһугар бастайааннай сүүрбүт-көппүт дьонтон биирдэстэринэн Андрей Илларионович Мордвов буолбута.
1922 сыл муус устар 27 күнүгэр ВЦИК Президиумун мунньаҕа Саха АССР-ы тэрийэр туһунан Декрети бигэргэппитэ, Саха сирэ Автономнай Өрөспүүбүлүкэ буолбута. Бу историческай мунньахха Саха сирин аатыттан кини судаарыстыбаннаһын иһин турууласпыт, тэрийсибит дьоннортон соҕотох А. И. Мордвов эрэ сылдьыбыта.
Саха АССР аатыттан Саха сирэ Автономнай Өрөспүүбүлүкэ буолбутун кэннэ, Андрей Илларионович Якутгубревком 1922 сыл бэс ыйын 21 күнүнээҕи уурааҕынан ВЦИК-кэ Саха АССР Боломуочуйалаах бэрэстэбиитэлинэн анаммыта уонна бу ураты эппиэтинэстээх дуоһунаска 1923 сыл ахсынньы 17 күнүгэр диэри кыһамньылаахтык үлэлээбитэ. Бу бириэмэҕэ Москваҕа саҥа олохсуйан үлэлээн эрэр Саха АССР Бастайааннай бэрэстэбиитэлистибэтэ үлэһитэ аҕыйах уонна уопуттара суох буолан, А. И. Мордвов боломуочуйата олус киэҥ этэ. Кини быһаарар этэ: РСФСР бары судаарыстыбаннай уорганнарын кытта бары бэлитиичэскэй уонна экэнэмиичэскэй боппуруостары, сөбүлэҥнэри түһэрсиини; байыаннай-политическай бэрэстэбиитэл буолан Саха сиригэр баар байыаннай күүстэри материальнай хааччыйыыны; РСФСР ханнык баҕарар субъектарын кытары бииргэ үлэлээһиҥҥэ уонна экэнэмиичэскэй боппуруостарга кэпсэтиилэри ыытыыны итиэннэ сөбүлэҥнэри түһэрсиһиини.
А. И. Мордвов Саха уобалаһыттан дэлэгээтинэн талыллан Сэбиэттэр Бүтүн Арассыыйатааҕы IX (1921) уонна X (1922) сийиэстэригэр кыттыбыта. X сийиэскэ ВЦИК чилиэнигэр хандьыдаатынан талыллыбыта. Маны таһынан А. И. Мордвов Сэбиэттэр Бүттүүн Саха сиринээҕи I учредительнай сийиэстэригэр дэлэгээт быһыытынан сылдьыбыта уонна ЯЦИК чилиэнинэн талыллыбыта.
Үтүмэннээх үпкэ-харчыга туруорбута
А. И. Мордвов Саха сиригэр оҥорбут биир улахан үтүөтүнэн 1920–1922 сылларга Саха сиригэр хомуллубут уонна Киин Арассыыйаҕа кыайан тахсыбакка хаалбыт күндү түүлээҕи (бу түүлээх үрүҥнэр уонна кыһыллар илиилэригэр иккиэннэригэр киирэ сылдьыбыта) Саха сирин баайын быһыытынан кыраныысса таһыгар таһаартаран Лондон куоракка аукциоҥҥа атыылааһына буолбута. Бу түүлээх атыытыттан киирбит үп гражданскай сэрии кэнниттэн Саха АССР экэниэмикэтин чөлүгэр түһэриигэ, бөҕөргөтүүгэ, М. К. Аммосов туруорсуутунан 1924 сыллаахха тэриллибит, Саха АССР оҥорумтуолаах күүстэрин үөрэтиигэ уонна чинчийиигэ үлэлээбит ССРС НА научнай эспэдииссийэтин үбүлээһиҥҥэ көрүллүбүтэ.
ССРС Тас эргиэҥҥэ наркоматыгар
1920‑с сыллар саҥаларыгар А. И. Мордвов аатын уонна үлэтин ССРС үрдүкү салалтата эмиэ үчүгэйдик билэрэ. Онон кинини Саха АССР бастайааннай бэрэстэбии-
тэлинэн уһуннук үлэлэппэтэхтэрэ. РКП (б) Киин Кэмитиэтин Оргбюротун 1923 сыл ахсынньы 17 күнүнээҕи уурааҕынан Текстильнэй Синдикат дьаһалыгар көһөрбүттэрэ (бу уурааҕы КК сэкирэтээрэ В. М. Молотов бэйэтинэн илии баттаабыта). Андрей Илларионович хаһаайыстыбаннай үлэһит быһыытынан Тбилисигэ (1923–1926), Харбиҥҥа (1926–1931), Москваҕа (1931–1936), Кабулга (1936–1939) үлэлээбитэ.Омук сирдэригэр кини ССРС Тас эргиэҥҥэ наркоматын үлэһитин быһыытынан сылдьыбыта.
1920–1940 сылларга буолбут бары партийнай чыыскалааһыннары уонна бэрэбиэркэлээһиннэри этэҥҥэ ааспыта. Ем. М. Ярославскай олохтон туоруор диэри адьас сөбүлүүр табаарыһынан А. И. Мордвов этэ. Кини 1940 сыллаахха ССРС Тас эргиэҥҥэ наркоматын үлэһитин быһыытынан бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсыбыта. 1941–1945 сылларга Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии кэмигэр эвакуацияҕа түбэһэн Сибииргэ Кемеровскай уобаласка кэлэ сылдьыбыта. Манна да олорон кырдьаҕас хомуньуус Оборона пуондатын хаҥатыыга күүһэ тиийэринэн үлэлээбитэ, биэнсийэтиттэн уонна хамнаһыттан бу пуондаҕа элбэх үбү укпута. Сэрии бүтүүтэ Москваҕа төннүбүтэ.
Кэлин, саас баттаан, Андрей Илларионович ыарытыйар буолбута. Ол эрээри кырдьаҕас хомуньуус олоххо тардыһыыта күүстээх этэ. Дойдуга уонна Саха сиригэр туох уларыйыы буоларын билэ, интэриэһиргии олорбута. Кини уһун, ыарахан ыарыы кэнниттэн 1953 сыллаахха бэс ыйын 19 күнүгэр Москваҕа олорон олохтон букатыннаахтык туораабыта.
Махтанар-ахтар тоҕоостоох кэм
Андрей Илларионович Мордвов — улуу нуучча норуотун биир бастыҥ уола, Саха Автономнай Өрөспүүбүлүкэтин тэрийээччилэртэн биирдэстэрэ этэ. Ону туоһулаан 1952 сыл сайын кини аатыгар маннык ис хоһоонноох тэлэгирээмэ тиийбитэ: “Президиум Верховного Совета, Совет Министров Якутской АССР, Якутский обкомпарт поздравляют Вас (с) тридцатилетием Якутской АССР, (в) образование и упрочение которой Вы принимали активное участие. Председатель Президиума Верховного Совета Якутской АССР Аммосов, председатель Совета Министров Якутской АССР Протодъяконов, секретарь Якутского обкомпарта Борисов”.
Саха Өрөспүүбүлүкэтэ тэриллибитэ 100 сыллаах үбүлүөйүн бэлиэтиир кэммитигэр 1920‑с сылларга Саха сиригэр судаарыстыбаннаһы тэрийиигэ, төрүттээһиҥҥэ уонна бөҕөргөтүүгэ үлэлээбит, биир баар-суох билинэр нууччабыт Андрей Илларионович Мордвов туһунан ахтан-санаан, махтанан ааһар улахан тоҕоостоох, кини үлэтэ устуоруйа өттүнэн барыта кырдьыктаах, кинини билинии уонна киниэхэ сүгүрүйүү билигин дойдуга норуоттар доҕордоһууларын туһугар ыытыллар нассынаалынай бэлиитикэҕэ эмиэ эппиэттиир.
Николай Николаев, үлэ бэтэрээнэ.