“Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр 259 тыһыынча ыал баар (2010 сыллааҕы Бүтүн Арассыыйатааҕы биэрэпис түмүгүнэн). Ол иһигэр 123 тыһ. оҕолоох пааралар, 67944 аҥаардас ийэлэр, 8308 аҥаардас аҕалар бааллар. Ол аата 76 тыһыынча толорута суох дьиэ кэргэн баар. Ити ыал уопсай ахсааныттан 30 бырыһыанын ылар.
Ангелина ВАСИЛЬЕВА, «Саха сирэ» хаһыат, https://edersaas.ru
Бу аҥаардас төрөппүттэр кыһалҕалара биһиги уопсастыбабытыгар “тыытыллыбат тиэмэ” буолбута ыраатта. Уопсастыба бааһа диэххэ сөп эбитэ дуу? Ол бааһы ыалдьыбат диэн баран, саба баайан кэбистэххэ, кэлин син биир сүһүрэн тахсара биллэр…
Аҥаардас төрөппүт тоҕо элбээтэ?
Биричиинэтэ араас – арахсыы элбээһинэ, кэргэннэрэ өлүүтэ, саахсаламмакка эрэ олоруу, кэргэнэ суох оҕолонуу… Сыл аайы 4-5 тыһыынча ыал арахсар.
Аҥаардас төрөппүккэ кыһалҕа эрэ элбэх. Кыра оҕону көрүүттэн, ас-таҥас булуутуттан саҕалаан, ньээҥкэни талыыга, уһуйааҥҥа киллэриигэ, ыарыйдаҕына үлэни көтүтүүгэ, иитии-үөрэтии эридьиэстэригэр тиийэ. Маны барытын кини үҥсэргээбэккэ эрэ, соҕотоҕун быһаарарга, оҕотун дьонтон итэҕэһэ суох иитэргэ дьулуһар.
“Куруук “баай” аатырабыт…”
Мария уруккутун ахтыан соччо баҕарбат. “Оттон оннук буолбута, ону хайыаҥый” диир. “Таптаабытым, бииргэ олорбуппут, ол эрээри кини таҥнаран, атын кыыска барбыта. Мин ыарахан буолбуппун кэлин билбитим”, — диэн кэпсиир. Хараҕар курус толбоннор оонньууллар. Оҕо күүтэрин эппитигэр, киһитэ: “Мин оҕом буолбатах!” – диэн саайбыт. Онтон кыһыйан Мария “оҕобун бэйэм да иитиэм, кэлин, баҕар, кэргэн тахсыам” диэн санааҕа кэлбит. Кини төһө эрэйи көрбүтүн бэйэтэ эрэ билэрэ буолуо. Хаһан да ытана-сулана сылдьыбат, кытаанах майгылаах, дьон тэҥинэн буоларга тардыһыылаах киһи.
“Судаарыстыбаттан туох көмөнү ылаҕын?” диэн ыйытыыга, күлэр.
—Оҕобун балтараатыгар диэри көрөн олорбутум, онно босуобуйа ыларым. Дьонум баар буолан, кинилэргэ олорбуппут. Онтон үлэбэр тахсарбар, оҕобун илдьэ кэлбитим. Ийэлээх аҕам кырдьаҕас буолан, көрөр кыахтара суоҕа, онон ньээҥкэ көрдөһөргө тиийбитим. Үлэҕэ тахсааппын кытта, босуобуйам быстан хаалла. Хамнаһым икки киһиэхэ тиийинэн олоруу алын кээмэйиттэн үрдүк үһү, онон 300 мөһөөктөөх босуобуйа да баҕалаах буолта. Кыһыйарым диэн, хамнаһым тиийинэн олоруу кээмэйиттэн аҕыйах мөһөөҕүнэн тахсар этэ. Онуоха мин ньээҥкэҕэ уонна дьиэ кирэдьиитин төлүүрүм аахсыллыбат буоллаҕа. Оҕо куукунатын минньигэс үүтүттэн, хааһытыттан эмиэ маппыппыт. Кыбарпылаата субсидиятыгар эмиэ итинник хартыына. Уолум оскуолаҕа барбытыгар босхо социальнай аһылыкка тиксибэтэҕэ – эмиэ “баай” ыал аатырбыппыт. Оскуола фондатыгар эмиэ толору төлүүбүт. Хата, элбэх оҕолоохтор манна чэпчэтиинэн туһаналлар. Киһиэхэ кыра да наада ээ, дьиҥинэн, ыксаллаах балаһыанньаҕа сүүтүк да саҕа көмө суолталаах. Оҕо саадын ыйдааҕы төлөбүрүгэр кыра чэпчэтии баара. Хамнаспар нолуокка көҕүрэтиини аахтарааччыбын. Уонна бүттэ.
Кыанар араҥа дуо?
Билиҥҥи дьиэ кэргэн бэлиитикэтин чэрчитинэн, болҕомто элбэх оҕолоох ыалларга ордук ууруллар. Кинилэргэ элбэх чэпчэтиилэр бааллар, анал бырагыраамалар үлэлииллэр. Ити үлэ нэһилиэнньэ ахсаанын элбэтэргэ туһуланар. Оттон бу 76 тыһыынча толорута суох ыаллар үксүгэр туох да анал көмөҕө тиксибэккэ хаалаллар. Тоҕо диэтэххэ, төрөппүт тиийинэн олоруу алын кээмэйиттэн үрдүк хамнастаах буоллаҕына, туох да чэпчэтиигэ, босуобуйаҕа тиксибэт. Үгүс кыһалҕатын кытта соҕотох хаалан, барытын бэйэтэ эрэ быһаарарга күһэллэр. Төттөрүтүн, үлэлээбэт, иһэр-аһыыр төрөппүттэр кыаммат аатыран, араас чэпчэтиилэринэн, босуобуйаларынан туһаналлар.
Материальнай көмө суоҕун таһынан, аҥаардас төрөппүттэр өй-санаа өттүнэн эмиэ батталы көрсөллөр: туора көрүү, тэҥнээбэт буолуу, кылааска оҕону туоратыы… Ити төһө да аһаҕастык биллибэтэҕин иһин, баар көстүү. Аҥаардас сылдьыы кыбыстыылаах да курдук, онон кыһалҕаларын этинэ сатаабаттар. Аны оҕо саастыылаахтарын ортотугар бэйэтин итэҕэс сананара чуолкай.
Оттон судаарыстыба ыытар бэлиитикэтин быһыытынан, кыаммат араҥа социальнай өттүнэн көмүскэллээх буолуохтаах. Оҕотун соҕотоҕун иитэр төрөппүт, ама, кыанар араҥаҕа киирсэр дуо? Төһө да хамнаһа тиийинэн олоруу алын кээмэйин куоһарбытын иһин? Бу өрөспүүбүлүкэ ыалын 30% -нын ылар араҥаҕа сыһыаны уларытар кэм кэлбэтэ дуо?
Урут социальнай көмүскэл миниистиринэн үлэлээбит киһиттэн бу туһунан ыйытан турадаахпын. Онно маннык диэн эппиэттээбитэ:
“Биһиги элбэх оҕолоохтору өйүүр, нэһилиэнньэ ахсаанын элбэтэр сыаллаахпыт. Оттон аҥардас төрөппүттэри өйөөтөххө, ахсааннара өссө эбиллиэ дии”.
Онно соһуйан турабын. Ама, төрөппүт 500 солкуобайдаах босуобуйа туһуттан соруйан олоҕун оҥостубакка сылдьыа дуо? Кини да күннэтэ ас-таҥас туһугар охсуспакка, дьиэ-уот тэринэн, ыал буолан олоруон баҕарар буоллаҕа. Манна киһиэхэ киһилии сыһыан, кыра да көмө суолталаах эбээт…
Урут итинник араарыы суоҕа. Ылар босуобуйалара кыранан да буоллар, үрдүк этэ уонна тиийинэн олоруу кээмэйиттэн тутулуга суох ылаллара, оҕолоро оскуолаҕа босхо аһыыллара. Билигин көмө ылар туһуттан, ыал кыаммат эбэтэр элбэх оҕолоох буолуохтаах. Холобур, элбэх оҕолоохторго көмө арааһа элбэх: Ийэ хапытаала, оскуола форматын ыларга сыллааҕы көмө харчы, социальнай хантараах, о.д.а.
Регионтан тутулуктаах
Регионнар аҥаардас төрөппүттэргэ эбии көмө быһыытынан, чэпчэтиилэри уонна босуобуйаны бэйэлэрэ олохтууллар. Холобур, Москваҕа маннык көмө оҥоһуллар эбит.
2017 сылга Москва куорат бырабыыталыстыбатын бүддьүөтүттэн бэриллэр көмө (2015 сыл тохсунньу 8 күнүнээҕи 828-с №-дээх уурааҕынан):
1. Олох ыараан иһэринэн, оҕо 16 сааһын туолуор диэри (үөрэнээччигэ 18-гэр диэри) ый аайы бэриллэр төлөбүр – 300 солк.
2. Бородуукта сыаната үрдүүрүнэн, оҕо 3 сааһыгар диэри ый аайы бэриллэр төлөбүр – 675 солк.
3. 18 сааһыгар диэри I, II группалаах инбэлиит оҕону көрөн олорор төрөппүккэ ый аайы бэриллэр төлөбүр – 6000 солк.
Бу төлөбүрдэр ыйдааҕы дохуоттан тутулуга суохтар.
Оттон тиийинэн олоруу алын кээмэйиттэн кыра дохуоттаах буоллахтарына:
1. Олох ыараан иһэринэн, оҕо 16 сааһын туолуор диэри (үөрэнээччигэ 18-гар диэри) ый аайы бэриллэр төлөбүр – 750 солк.
2. Оҕо балтараатыгар диэри уонна 3-18 сааһыгар ый аайы бэриллэр босуобуйа – 2500 солк. (бородуукта атыылаһарга).
3. Оҕо 1,5-3 сааһыгар – 4500 солк.
4. Оҕо төрөөн тахсарыгар – босхо таҥас кэмпилиэгэ.
5. Үүт куукунатыттан оҕо 2 сааһыгар диэри босхо үүт, хааһы.
6. 50% чэпчэтиилээх эмп-томп.
7. Оскуолаҕа босхо аһатыы.
Онон эбии көмөнү оҥорору-оҥорботу регионнар бэйэлэрэ быһаараллар. Саха Өрөспүүбүлүкэтэ маннык көмөттөн аккаастаммыта ыраатта. Төһө да аҥардас төрөппүт ахсаанын элбэппэт туһуттан сарбыйыы, көрбөтөх-билбэтэх буолуу бэлиитикэтин ыытталлар, бу социальнай көстүү сүппэт, ахсаан өттүнэн эбиллэ турар. Ол аата сөптөөх бэлиитикэ дуо?
Ангелина ВАСИЛЬЕВА, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Тускар туһан
Федеральнай сокуонунан туох көмө баарый?
1. Штаты сарбыйыыга 14 сааһын туола илик оҕолоох аҥаардас төрөппүт түбэһиэ суохтаах. Өскөтүн, тэрилтэ сабыллар түгэнигэр, үлэ булан биэриэхтээхтэр.
2. Оҕото ыарыйдаҕына, ханнык баҕарар төрөппүккэ курдук, босуобуйа төлөнөр. Балыыһаҕа киирдэххэ, кээмэйэ үлэ ыстааһыттан тутулуктаах. Дьиэҕэ сытан эмтэнэргэ бастакы 10 күҥҥэ толору төлөнөр, онтон уһаатаҕына, хамнас 50%-на. Оҕо 7 сааһын туола илик буоллаҕына, больничнай лииһи туох да хааччаҕа суох биэриэхтээхтэр. 7 сааһын ааспыт буоллаҕына, 15 күн төлөнөр.
3. Аҥаардас төрөппүт бэйэтин суотугар эбии 14 күннээх уоппуска ылар бырааптаах.
4. Биэс сааһын туола илик кыра оҕолоох аҥаардас төрөппүтү бырааһынньыкка, өрөбүлгэ, түүҥҥү кэмҥэ үлэлэтии сокуонунан бобуллар.
5. 14 сааһын туола илик оҕолоох аҥаардас төрөппүт биир толорута суох үлэ күнүн ылар бырааптаах.
6. Оҕо 18 сааһын туолуор диэри икки төгүллээх нолуоктан көҕүрэтии (налоговый вычет) оҥоһуллар. Оҕо үрдүк үөрэххэ үөрэнэр буоллаҕына, 24 сааһыгар диэри төлөнөр. (1400х2=2800 солк. Үһүс оҕоҕо: 3000х2=6000 солк.).
7. Үлэҕэ киирэргэ чэпчэтии баар. Өскөтүн салайааччы аккаастыыр да буоллаҕына, суругунан аккаас суруйуохтаах. Бу аккааһы илдьэ суукка барыахха сөп.
8. Оҕо саадыгар сылдьыы төлөбүрүгэр чэпчэтии көрүллэр: 20% — бастакы, 50% — иккис, 70% — үһүс оҕоҕо.