Академик Л.В.Киренскэй аатынан Амматааҕы лицей саха тылыгар учуутала Наталия Рязанская «Тыам сирэ барахсан» литературнай куонкуруска киллэрбит Амма ааттааҕа, сылгыһыт, спортсмен Анатолий Баишев туһунан уус-уран очеркатыттан, суруйуу дьоруойа мас тардыһыыга хайдах кэлбитин туһунан түһүмэҕин билиһиннэрэбит.
…Спорка миигин быстах түгэн аҕалбыта. Аармыйаттан кэлэн баран төһө да ыал буолларбын, сөбүлүүр сылгыларбынан дьарыгырдарбын, син биир тугум эрэ тиийбэт курдуга. Санаабар, тугу эрэ көрдүүр курдукпун. Тугу көрдүүрбүн аны бэйэм да билбэппин.
Маска бастакы холонуу
Бу курдук муна-тэнэ, бэйэбин көрдөнө сырыттахпына, 1991 сыл сайына үүннэ. Илин эҥэр сылгыһыттарын ыһыаҕар илин-кэлин түсүһэ барар буоллубут.Ол гынан баран, дьонум оонньуу-күлүү курдук, улаханнык суолталаабакка эрэ, мас тардыһаҕын диэбиттэригэр, испэр дьаархана санаатым. Хайдах эрэ салла да быһыытыйдым. Куһаҕаныттан ылан эттэххэ, спортивнай шортигым да суох. Эгэ, дьарык диэн кэлиэ дуо?
Мас тардыһыы күрэхтэһиитэ саҕаланна. Дьонум миигин санныбын таптайа-таптайа түһүлгэҕэ анньан кэбистилэр. Хайыыр да кыах суох буолла, сымыһахпын быһа ыстаан баран, кэтэ сылдьар ыстааммын эринэн, киирсэн бардым. Утарсааччыларбын, соһуйуом иһин, биир-биир кыайталаан Бүөккэ Портнягиҥҥа тиийдим. Хайдах эрэ ураты дьикти турукка киирдим. Кыл түгэнэ кииристибит. Ахсаан 2:0 мин туспар буолла. «Тыый, хайа бу тугуй, нохоо» диэн бэйэм-бэйэбин кытта кэпсэтэн испэр саҥа аллайдым. Тугум эрэ чахчы уһугунна. Ким эрэ кэннибэр «дьэ, эрэ» диир курдук. Финал буолла. Кулгаахпар арай «Шарин-Баишев» дииллэр. Олордубут. Тутустубут. Тардыһыы, мадьыктаһыы буолла. Ахсаан 1:1. Бүтэһик быһаарыылаах киирсии. Түһүлгэ дьоно хаһыы-ыһыы бөҕө. «Чэ» диэттэрин кытта, син өр тутуһан олордубут. Эмискэ Шариным туора тарта да, мин ойоҕоспунан охтон хааллым, маһым утарсааччым илиитигэр сылыпыс гынна. Бүттэхпит ол. Шарин чөмпүйүөн, мин иккис миэстэ. Эмиэ да үөрдүм, эмиэ да испэр улаханнык кыһыйдым.
Спорка үктэнэрбэр Степан Алексеев төрүөт буолбута
Аммабар кэлэн баран араас санаа бөҕө киирдэ. Мас тардыһыытын кэрэхсиирбин ол сахха соччо билиммэтэрбин да, сотору олохпор туох эрэ суолталаах хардыы буолуохтааҕын эппинэн-хааммынан сэрэйдим. Аҕыйах хоноот, Амма спорка кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Григорий Сидорович Попов кэлэн, Покровскайга ыытыллыахтаах Манчаары оонньуутугар пятиборьеҕа аммалар ааттарыттан киирсиэҥ дуо диэтэ. Туох, ханнык түһүмэхтэр баалларын кэпсээтэ. Мин тута сөбүлэстим. Эмиэ сиирэ-халты, уот ылар курдук икки нэдиэлэ эрчиллэн баран, хамаандаҕа киирэн, Хаҥалас диэки түһэ турдум.
Улаханнык дэриэбинэттэн, Аммабыттан ырааппатах киһиэхэ, бу Манчаары оонньуулара бэйэтэ олимпийскай түһүлгэ курдук көһүннэ. Киһитэ элбэҕэ, ааттаах-суоллаах сурах хоту эрэ истэр спортсменнарым аттыбар илэ хаама сылдьалларын көрөн сөҕүү-махтайыы улахана буолла.
Пятиборьебар араас улуустан 28 киһи кытынна. Оччолорго күннүү-күөнэхтии сылдьар Степан Алексеев, Иннокентий Макаров, Петр Варламов бааллар. Дьонум турукка киириилэрэ, тутта-хапта, көрө-истэ сылдьыылара миигиттэн таһыччы атыттар. Үгүстэрэ үчүгэй баҕайы сахалыы таҥастаахтар, иннилэригэр-кэннилэригэр ыалдьар дьонноро да элбэхтэр. Ол да буоллар син эрбии биитин курдук эриһэн, бэйэм кыахпынан кыттан бэһис бочуоттаах миэстэҕэ тигистим.
Салгыы абсолютнайга мас тардыһыыта буолла. Степан Алексеев утарсааччыларын барыларын биир-биир астыктык кыайан абсолютнай чөмпүйүөн буолла.
Абсолютнай чөмпүйүөнү чиэстээн үгүс дьон уруйун-айхалын ортотугар хаҥаластар киниэхэ ньирэй бириис туттардылар. Степан бэлэх ылбыт ньирэйин чэпчэки баҕайытык санныгар сүгэн, стадиону төгүрүйэ сүүрэ сылдьан, көрөөччүлэригэр, ыалдьааччыларыгар барыларыгар махтанан далбаатана-далбаатана түһүлгэттэн тахсан бара турда. Мин сайыспыттыы кэнниттэн батыһа көрөн хааллым. Испэр араас санаа киирдэ. Хаарыаны, кини курдук кылбардык кыайан-хотон өрөгөй үөрүүтүн билбит киһи… Бу түгэнтэн харахпар, өйбөр-санаабар Степан Алексеев турукка киирэр үңкүүтэ үйэ-саас тухары иҥэн, хатанан хаалла.
Мантан сиэттэрдэххэ, олохпор таба суолу тайанарбар, спортсмен буоларбар, төрүөт буолбут киһинэн, Степан Алексеев буолбута саарбаҕа суох. Кэлин, табаарыстаһан, кинини кумир, холобур оҥостон мадьыны буолан, үгүһү ситиспиппин билинэн, истиҥник махтанан, үтүө тылбын ыһыктан, илии тутуһан арахсыбыппыт. Дьэ, маннык олохпор суолталаах түгэн кэннэ, дойдубар кэлэн, мас тардыһыытынан кыралаан дьарыктанан барбытым. Күрэхтэһиилэр да биир-биир ыытыллан, кэлэрим-барарым элбээн барбыта.
Көрдөөбүт сүтүкпүн булбут курдук сананным
1993 сыл Тааттаҕа «Сулустар түһүлгэлэрэ» күрэхтэһии уонна зонанан ат сүүрдүүтэ буолла. Биһиги эмиэ хамаанданан хомуллан бардыбыт. Үгэс быһыытынан, ат сүүрдүүтүн иннинэ сулустар-олимпиецтар бары киирэн тустан утарсааччыларын кыайдылар. Мин дьоммун кытта стадиоҥҥа киирэн тустууну көрө олоробут. Салгыы абсолютнай мас тардыһыыта буолар диэн микрофонунан биллэрдилэр. Хайдах эрэ сүрэҕим мөҕүл гынна. Ол эрээри, киирсэр былаан суох. Арай, бу олорон көрдөхпүнэ, Григорий Сидорович дьонтон кими эрэ ыйдара-ыйдара чуо-бааччы биһиэхэ чугаһаан кэллэ. Сирэйэ-хараҕа ыксаабыта сүрдээх: «Дьэ, Анатолий, эйигин суруйтардым. Киирсэр буоллубут. Кытаат! Чэ, бардыбыт», — диэн буолла. Мин хайдах эрэ соһуйдум, эмиэ да испэр үөрдүм. Олорбут сирбиттэн тута хоҥностон, киһибин кус оҕотун курдук батыһан, түһүлгэ ортотугар киирдим.
Арай биирдэ өйдөммүтүм, эмиэ шортигым суох эбит. Син кыбыстыах эҥин курдук буолан иһэн, хантан, тугу көрдөһө туруомуй? «Чэ буоллун» диэн баран, үөрүйэх киһи быһыытынан, улгумнук искиэрэбин тиэрдим. Биир-биир олорон, киирсэн бардым. Мас наар мин ытыспар хаалар. Хайдах эрэ барыта олус түргэнник ааһан истэ. Өйдөнөр, өйү сааһыланар бокуой да суох үлүгэрэ. Арай иһиттэхпинэ, «бүтэһик, тыҥааһыннаах финал! Ким кыайар? Баишев дуу? Алексеев дуу?» дииллэр. Дьонум хантан эрэ шортик булан, кэтэрдэ охсон, санныбын таптайан баран, утарсааччым диэки анньан кэбистилэр. Арай көрбүтүм, ыраахтан кэрэхсии, сөҕө-махтайа көрөр киһим — Степан Алексеев илэ бэйэтинэн олорон эрэр эбит. Хайдах эрэ долгуйа быһыытыйдым. Дьон ыһыыта-хаһыыта да сүрдэннэ. Ол да буоллар, холобур оҥостор киһибин уун-утары көрөн олорон эрэ, сымыһахпын быһа ытыран баран, баарбынан-суохпунан киирсэн, ырычаахтаһан бардым. Биллэн турар, улахан уопут, элбэх дьарык, сатабыллаах техника баһыйда. Степаным 2:0 ахсаанынан кыайан кэбистэ. Буолуохтаах буолла. Мин кыайтардым, иккис буоллум. Шортикпын төттөрү устан ыллылар.
Ол эрээри, хотторбуппуттан олох хомойботум. Хата, төттөрүтүн үөрдүм. Көрдөөбүт сүтүкпүн, көмүс кылааты булбут курдук сананным, дьикти турукка киирдим. «Мин даҕаны ааттаах-суоллаах дьону кытта тэҥҥэ анньыһар кыахтаах эбиппин ээ» диэн бэйэм бэйэбэр сыана быһынным. Саамай уонна сүрүнэ – сылгыларбын кытта дьүөрэлиир сөбүлүүр дьарыкпын буллум.
Күҥҥэ 28-31 тоннаны булгуччу көтөҕөбүн
Дьиэбэр кэлэн Степан Попов уонна Григорий Барашков сүбэлэринэн дьарыктанан бардым. Билигин бу сүүрбэттэн тахса сыл анараа өттүгэр саҕалаабыт тирэх, базовай дьарыгым көдьүүһэ улаханын эппинэн-хааммынан биллим. Күҥҥэ 28-31 тоннаны эбэһээт көтөҕөбүн. Биир да күн өрөөбөппүн, сынньаммаппын. Биир-икки да күн дьарыгы көтүтэр, спортсмеҥҥа улахан охсуулаах буоларын бэйэ холобуругар өйдөөтүм.
2001 сыллаахха Дыгын оонньууларыгар кыайыым олохпор эмиэ олус улахан суолталаах. Саха тɵрүт оонньуулара дьиҥ эр киһи буолан буутун этэ буспутун, сиһин этэ сиппитин туоһулуур дии саныыбын. Бу оонньууга кылбардык кыайаммын, ɵссɵ биирдэ дуулаҕа күүстээхтэри кытта тэҥҥэ эриһэн, хатыһан чыпчаал кыайыыга тиийбитим, күүспэр күүһү эппитэ, бэйэбэр, спортсмен быһыытынан, эрэл санааны ордук күүһүрдүбүтэ.
Билигин мас тардыһыыта өрөспүүбүлүкэҕэ эрэ буолбакка, Россияҕа, аан дойдуга тиийэ аатыран эрэр. Манна барытыгар мин сүүрбэттэн тахса сыл сэмэй кылааппын киллэрэ сылдьарбыттан олус үөрэбин. Аан дойду ааттаахтара саха төрүт оонньуутун – мас тардыһыытын сэҥээрэллэриттэн, өссө атын дойдуларга тарҕаталларыттан киһи сүргэтэ көтөҕүллэр. Киһи буолан бу Орто туруу бараан дойдуга таах мээнэ кэлбэтэх эбиппин диэн испэр, саха киһитин сиэринэн сэмэйдик астына саныыбын.
Наталия РЯЗАНСКАЯ, edersaas.ru