Саха сэрииһит омук буолбатах, суруналыыс уонна уопсастыбанньык Ермолай Скрябин этэринии, «иннинэн сирэйдээххэ, иэгэйэр икки атахтаахха уһуктааҕы-биилээҕи утары туппатах», өрө көрбөтөх, сэмэй майгылаах, сымнаҕас айылгылаах норуоппут.
Ол гынан баран, кэмэ кэллэҕинэ, кыһалҕа тирээтэҕинэ, куттал суоһаатаҕына, кыараҕас харахтаах Сибиир уола илбистэнэр, хахай хааннанар. Ону историк В.И. Пестерев маннык диэн этэр: «Биһиги, сахалар, эйэлээхтик олорору сөбүлүүбүт, иирсээни-айдааны таптаабатарбыт да, Ийэ дойдубут, дьиэбит-уоппут, оҕобут туһугар ханнык да уоттаах сэрииттэн куттаммат, атын омуктартан итэҕэһэ суох, ардыгар өссө мындыр, сатабыллаах, ханнык баҕарар сэрии тиэхиньикэтин холкутук баһылыыр сэрииһиттэр буолабыт…»
Аҕа дойду Улуу сэриитигэр, историк Д.Д. Петров бэлиэтээбитинэн, Саха сириттэн сылдьыбыттартан 3 тыһыынча кэриҥэ киһи уордьаннарынан уонна мэтээллэринэн наҕараадаламмыт. Олортон омугунан сахата-тоҥуһа төһөтө биллибэт. Биллэн турар, сэрии диэн киһи санаата кыайбат иэдээнэ, алдьархайа. «Онтон тыыннаах эрэ орпут киһи» диэн санаа, турук куруутун баара чуолкай. Ким да уордьан-мэтээл эрэ туһугар сэриилэспэтэҕэ буолуо…
Саха сириттэн Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэриигэ сылдьыбыт, уһулуччу хорсуннарын, эр санааларын көрдөрбүт дьонтон – сахалартан 7 киһи Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа буолбута, олортон Ф.К. Попов, В.Д. Лонгинов (ийэтэ саха, аҕата нуучча), Н.Н. Чусовской – сэрии кэмигэр; Ф.М. Охлопков – 1965 сыллаахха; А.А. Миронов, Н.С. Степанов, Н.А. Кондаков – 1990 сыллаахха уонна, ахсыһынан, 1996 сыллаахха М.М. Стрекаловскай Арассыыйа Дьоруойун аатын ылбыт. Албан Аат уордьан толору кавалера Д.А. Петров – соҕотох. Сэрии саҕана Дьоруойга түһэриллэн баран ылбатах дьонноохпут. Олортон Д.А. Гуляев, В.Н. Захаров, И.Н. Кульбертинов, Г.Д. Протодьяконов, Д.Д. Оллонов уо.д.а. тустарынан элбэхтик бэчээккэ суруллубута. Балары таһынан, историк В. И. Пестерев этэринэн, «өссө уонча саллаат аатын ааттыахха сөп» («Саха уонна Сэрии», 2015 сыл).
Саха дьоно-сэргэтэ бэйэтин Дьоруойдарын билиитэ-көрүүтэ, мин санаабар, татым соҕус, өссө да билбэтэҕэ-истибэтэҕэ элбэх. Уһулуччу хорсун быһыыны оҥорбут-көрдөрбүт, кинилэр ааттарынан киэн туттуох дьоннорбут улуус аайы бааллар. Олортон мин кииним түспүт Кыыс Аммам хоһууннарын туһунан төһө билбиппинэн сырдатан суруйан көрүүм. Бу дьоннор, өскө бу сирдээҕи олоххо туох барыта биһиги санаабыт, баҕабыт хоту буолара эбитэ буоллар, Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойдара буолуо эбиттэр, саха дьоно кинилэринэн киэн туттуо этэ…
«САХА ЧАПАЙА»
Аҕа дойду Улуу сэриитин кэмигэр бииргэ сэриилэспит табаарыстара иҥэрбит «Саха Чапайа» диэн аатынан биллибит Василий Иванович Яковлев Амма оройуонун Амма Наахара нэһилиэгэр 1923 сыллаахха бэс ыйын 10 күнүгэр Яковлевтар аҕа уустарыгар күн сирин көрбүт. Аҕата — Евсей Кузьмич Яковлев, ийэтэ — Акулина Ивановна Яковлева. Василий адьас кыратыгар ийэтэ өлөн, аймаҕар иитиллэн, Иванович буолбут. Кыра эрдэҕиттэн бэйэтин лаппа кыанар-тэтиэнэх буола улааппыт, ордук атаҕар үчүгэй эбит. Оччотооҕу кэм ирдэбилинэн оҕо сааһыттан холкуоска үлэлиир. Үлэтин быыһыгар быыс арыт булан чугас эргин сааланар-туһахтыыр, булка сыстаҕас эбит. Өнньүөс 7 кылаастаах оскуолатын бүтэрбит.
Аҕа дойду Улуу сэриитэ саҕаланар. Алаастан арахпатах, үрэх баһыттан ырааппатах саха уола санаата да тиийбэтэх сиригэр аттанарга күһэллэр. Сэриигэ 1942 сыллаахха барарыгар Василий уҥуоҕунан лаппа кыра эбитэ үһү, онтон кэнники хаартыскаларынан тойонноотоххо, сахаҕа ортону үрдүнэн уҥуохтаах курдук көстөр. Байыаннай бэлэмнэниини Челябинскай куоракка ааһар. Бойобуой сүрэхтэниитин Сталинград аттыгар, Котельниково тимир суол ыстаансыйатын таһыгар улахан хаан тохтуулаах кыргыһыыга барар. Кини сэриигэ киириэҕиттэн, хорсун, сатабыллаах сэрииһит-буойун буолара биллэн барбыта. 1943 сыллаахха олунньу 17 күнүгэр Матвеев Курган диэн нэһилиэнньэлээх пууҥҥа атаакаҕа киирбит биһиги байыастарбытын ньиэмэс бүлүмүөтчүгэ, аһаҕас сир буолан, күүстээх уоту аһан, тохтоппут. Төбөлөрүн да өндөтөр кыахтара суох буолбут. Онуоха Василий Яковлев рота хамандыырыттан көҥүллэтэн (киһитэ сөхтөр, соһуйдар да утарбатах), иннин диэки, оҥхой сирдэри туһанан, сыыллан, чугаһаан баран, ол бүлүмүөтчүктэри иккитэ ытан хаптаппыт. Биһиэннэрэ ойон туран атаакалаан дэриэбинэни босхолообуттар. Салгыы Степановскай уонна Анастасьевскай дэриэбинэлэри ылаттаабыттар. Итилэргэ Василий Иванович хас да бүлүмүөт туочукаларын суох оҥортообут. Онтон ыла табаарыстара кинини, «биһиги Чапайбыт» диир буолбуттар быһыылаах…
Яковлев сэриигэ, ону таһынан, разведчик бэрдэ эбит. «Разведкаҕа барда да ньиэмэс «тылын» билиэн ылбакка эрэ төннүбэт этэ…» («Социалистическая Якутия» хаһыат, олунньу 4 күнэ 1965 сыл).
Василий Яковлев бастакы Албан Аат уордьанын (III истиэпэннээх) 1945 сыллаахха кулун тутар 17 күнүгэр 82-с гвардейскай стрелковай дивизия 101 №-дээх бирикээһинэн Познань куораты босхолооһуҥҥа олус хорсуннук кыргыспытын иһин биэрбиттэр. Ол бирикээскэ: «В.И. Яковлев бастакынан атаакалаан, атын байыастары көҕүтэн, «Ура-аа!» хаһыытаабытынан иннин диэки сүүрэн, доҕотторун атаакаҕа киллэрбит уонна ньиэмэс траншеятыгар маҥнайгынан сүүрэн тиийэн ыстыыгынан киирсиигэ 8 ньиэмэһи өлөрбүтэ».
Албан Аат II истиэпэннээх уордьанын, Кюстрин кириэппэһин ылыыга илиинэн киирсиигэ 7 фашиһы суох оҥорбутун уонна ыараханнык бааһырдар да, трофейнай бүлүмүөтүнэн уоту аспытын иһин Василий Иванович кулун тутар бүтэһигэр 1945 сыллаахха 8-с аармыйа 612 №-дээх бирикээһинэн наҕараадаланар уонна 1945 сыллаахха муус устар 16 күнүгэр «Саха Чапайа»-Яковлев бу сырыыга Бойобуой Кыһыл Знамя үһүс уордьанын иилинэр. Ол туһунан маннык суруллубут: «16.04.1945 г. подразделение автоматчиков, где был гвардии сержант В.И. Яковлев, штурмовало оборону противника, он, как всегда, первым ворвался в траншею противника и гранатами уничтожил 52 фашиста. В разгар боя, открыв огонь трофейным фауст-патроном, уничтожил 2 огневые точки противника и 8 немецких солдат». Ити туһунан 8-с гвардейскай аармыйа 687 №-дээх бирикээһигэр этиллэр, бэлиэтэнэр.
«Сталинград бочуоттаах гражданина Василий Яковлев» диэн лоскуй кинигэҕэ (2014 сыл, Дьокуускай, «Паблисити» ХЭТ) сурулларынан, Василий Иванович полкатын хамандыыра, полковник Сухоруков кинини Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойугар түһэрбитин, ону уларытан, Бойобуой Кыһыл Знамя уордьанынан наҕараадалаабыттарын Яковлевка бэйэтигэр олус абаран туран кэпсээбит. Аны туран Василийбыт адьас да Албан Аат уордьаннарын толору кавалера (I, II, III истиэпэннээх) буола сылдьыбыт, онтон биир быһылаан кэниттэн Василий Ивановичтан Албан Аат I истиэпэннээх уордьанын төттөрү былдьаан ылбыттарын туһунан кэпсэнэр бу кыракый кинигэҕэ…
Василий Иванович Яковлев сахаҕа дэҥҥэ көстөр сэрииһит эбит. Тоҕо кинини тыыннааҕар да, өлбүтүн да кэннэ, киэҥник биллэр-көстөр гына чорбоппотохторой, бэлиэтии көрбөтөхтөрөй, Дьоруойга хадатаайыстыба түһэрбэтэхтэрэй, дьаныһан туран?
…Олус улахан бааһырыылардаах, этэ-сиинэ бүттэтэ суох чэр баастардаах (көхсүгэр, көрөн киһи этэ тардар, улахан киһи суон тарбахтара киирэр – 7 ньиэмэс бүлүмүөтүн буулдьаларын тахсыы хайаҕас суоллара хаалбытын туһунан сиэн быраата ахтыытыгар баар) кэлин Саха АССР үтүөлээх тутааччыта буолбутун киһи сөҕөр. Кини Татьяна диэн кыыһы кэргэн ылан Дьокуускайга олохсуйан, Наташа уонна Люда кыыс оҕолордоммут. Билигин сиэннэрэ Василий Иванович олоҕун суолун салгыыллар.
«Саха Чапайа» — Василий Иванович Яковлев 1985 сыллаахха бэс ыйын 25 күнүгэр бу Орто дойдуттан арахсыбыт.
ХОРСУН, МЫНДЫР БУОЙУН
Семен Дмитриевич Борисов – саха омук биир үс кырыылааҕа, оччолорго Соморсун нэһилиэгэр киирэр, сорох үһүйээннэр-номохтор кэпсииллэринэн, Оҕустаах Улуу Хоро оҕонньор аан бастаан Амма Эбэҕэ үктэммит, оломноон туораабыт уонна өрүспүт кэрэтиттэн саҥа аллайан: «Аммакыйа – Ама буолаҕын!» — диэбитэ «Амма»-ҕа кубулуйбут ытык сиригэр – Мээндигигэ 1913 сыллаахха күн сирин көрбүтэ.
Аҕа дойду Улуу сэриитигэр Семен Дмитриевич 1941 сыл балаҕан ыйын 4 күнүгэр ыҥырыллыбыт уонна 1945 сыллаахха сэтинньигэ эргиллибит… Бу киһини мин оҕо эрдэхпинэ, кэлин даҕаны Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойугар түһэриллэ сылдьыбыт курдук уос номоҕо оҥостон кэпсэтэллэр этэ. Биһиги ыал Кэбээйигэ олоро сылдьан, Сангаарга олус ытыктыыр, билигин куруутун ахта саныыр саха кэрэмэһэ киһибиттэн, Семен Семенович Петровтан Семен Борисов уһулуччу хорсуннук сэриилэспитин туһунан эмиэ истэн турабын. Оччолорго С.С.Петров «Билии» уопсастыба лиэктэрэ этэ. Кини дьиэтигэр хоно сыттахпына, Семен Дмитриевич Борисов биирдэ сэриигэ, анал хайыһар кэтэн, маары-кутаны туораан иһэр олус элбэх ньиэмэһи тэлгэппитин, Семен Семенович кэпсээбитэ. Ол онно Семены хамандыыра Дьоруойга түһэрбитэ үһү… Дьэ, ол да буоллар, Семен Дмитриевич тыыннааҕар «сээн» дэммэтэх киһи диэн малтаччы этиэххэ наада. Кинини, оччолорго Амма оройуонугар олорор, сэрииттэн тыыннаах кэлбит, түөһүгэр Бойобуой Кыһыл Знамя уордьаннаах суос-соҕотох киһини атын сэрии бэтэрээннэриттэн чорботон бэлиэтээбэттэр этэ, үгүстэр оннук киһи Мээндигигэ олорорун да билбэттэрэ. Аны Семен Дмитриевич бэйэтэ да ол-бу бэтэрээннэр тэрээһиннэригэр сылдьыбат киһи эбит, оччотооҕу бэтэрээннэр уопсай хаартыскаларыгар отой суох. Кини олоҕун Амма Эбэ аатырар поэта Сэмэн Хаппытыанап маннык бэлиэтээбит: «Олох олоруу күөх хонууну туорааһын буолбатах. Киһи барахсан олоҕо уон араас уустуктаах, очурдаах-чочурдаах, оһуордаах-мандардаах. Хас биирдии киһи бэйэтин олоҕор бэйэтэ хаһаайын, бэйэтин олоҕун Дьылҕа Хаан ыйыытынан, оҥоһуутунан, хайдах сөбүлүүрүнэн олорор, дьаһайар аналлаах, бырааптаах…»
Семен Дмитриевич сэрии хонуутуттан түөһүгэр Бойобуой Кыһыл Знамя, Кыһыл Сулус уордьаннардаах уонна «Хорсунун иһин» уо.д.а. мэтээллэрдээх эргиллибит.
Мин аармыйаҕа барыам иннинэ Мээндигигэ Сэмэни көрөр этим. Оччолорго кини Уус Маайаттан төттөрү көһөн кэлбит быһыылааҕа. Көбүс-көнө уҥуохтаах, иһэ-үөһэ суох, сахаҕа орто, ортону үрдүнэн эбитэ дуу, бэрт чэпчэкитик хаамар-сиимэр сылбырҕа көрүҥнээҕэ. Киһини сэргэхтик утары көрөр уоттаах харахтардаах, адьас үчүгэй сэбэрэлээх киһи курдук өйдүүбүн. Китель курдугу кэтэ сылдьара, хромовай саппыкылааҕа…
Семен Борисов Аҕа дойду Улуу сэриитигэр снайпер, пулеметчик уонна минометчик быһыытынан сэриилэспит. Кини бойобуой сырыыларын туһунан ким да сурукка тиспэтэх, өскө алҕаһаабатах буоллахпына, 1-2 ахтыыта эрэ хаалбыт быһыылаах. Ол оннугар Литваттан Вильнюс куорат 37 №-дээх орто оскуолатын кыһыл сонордьуттара С.Д. Борисов хорсун сырыыларын туһунан матырыйааллары хомуйбуттар уонна кини туһунан хаһыаттарга таһаарбыттар, бэйэтин кытта суругунан сибээстэһэ олорбуттар. Ол туһунан Литовскай ССР үтүөлээх учуутала П. Фролов суруга аан бастаан 1975 сыллаахха «Кыымҥа» тахсыбыт эбит.
Бу суруйууга кылгастык, мин аҕам, Соморсун оскуолатын бастакы учууталларыттан биирдэстэрэ Гаврил Федотович Алексеев, Арҕаа Двина (Даугава) өрүһү туоруур иһин кыргыһыыга 139-с стрелковай полка саллаата, отделение хамандыыра Семен Борисов дьоруойдуу быһыыны көрдөрбүт түгэнин туһунан суруйбутун кылгастык киллэрэбин: «… Икки өттүттэн харса-хабыра суох ытыалаһыы буолбут. Онуоха биһиэннэрин 2 станковай пулеметтара снаряд дэлби тэбиитигэр түбэһэн алдьанан хаалбыттар. Ол да буоллар, харса суох ытыалаһан, өстөөх атаакатын тохтоппуттар. Саллааттары хамаандалаан тахсыбыт 3 эписиэртэн биирдэстэрэ хаалбыт. Өстөөҕү тохтоппут бэрт кылгас кэмҥэ ол эписиэр Борисовка, алдьаммыт бүлүмүөтү оҥоро охсоругар бирикээстээбит.
– Олус ыксал, чыпчылыйыах түгэнин курдук этэ, — диэн кэпсиирэ Семен Дмитриевич. – Бүлүмүөт тас бүрүөһүнэ алдьаммытын таҥаһынан бүөлээн, уута тэстибэт гына оҥоро охсобун уонна табаарыстарбыныын атын алдьаммыт бүлүмүөттэртэн ботуруоннарын хомуйан лиэнтэҕэ тиһэбит. Бэрт кылгас кэмҥэ биирдиитигэр 250 ботуруоннаах 6 лиэнтэ бэлэм буолар. Саҥардыы оннубутун буларбытын кытта, харыйа ойуур кэнниттэн ньиэмэстэр тахсаннар, оруоһу ортотунан уун-утары сырсаллар. Кинилэр 40-ча миэтэрэ чугаһаабыттарын кэннэ, бүлүмүөтүнэн ытыалаан барабын. Онуоха ньиэмэстэр үгүстэрэ охсуллубут оттуу сууллаллар, сорохторо төттөрү чугуйаллар. Мин буоллаҕына ытарбын тохтоппоппун. Өстөөх бастакы атааката төттөрү охсуллар. Ити курдук, ньиэмэстэр харыйаҕа чугуйа-чугуйа, 4-тэ кимэн киирбиттэрэ да, төрдүөннэрэ төттөрү охсуллубута».
Маныаха бүлүмүөтчүк Семен Борисов аспыт уота улахан быһаарар суолтаны ылбыт. Кини ити кыргыһыыга өстөөхтөрүн сылбах курдук охторбут…
6-с гвардейскай аармыйа командующайын бирикээһинэн, ити түгэҥҥэ дьоруойдуу хорсун быһыытын иһин С.Д. Борисов Бойобуой Кыһыл Знамя уордьанынан наҕараадаламмыт. Семен Дмитриевич үс улахан наҕараадатын: Бойобуой Кыһыл Знамя, Кыһыл Сулус уордьаннары уонна «Хорсунун иһин» мэтээли Литва сиригэр-уотугар ылбыт…
Биллиилээх документалист-суруйааччы Д.Н. Гаврильев 2003 сыллаахха «Амма улууһун өйдөбүнньүк кинигэтигэр» Семен Дмитриевич биир эрэ кыыс оҕолооҕун курдук суруллубут. Оннук буолбатах, хорсун буойун кэннигэр хаалларбыт элбэх ыччаттаах. Ону соморсуннар бэркэ билэллэр. Оттон Семен Борисов Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойугар түһэриллэ сылдьыбытын саха норуодунай суруйааччыта Баһылай Харысхал бигэргэтиэн сөп, кини оҕо сылдьан Сэмэни кытта ыаллыы олорбут…
ХАРЬКОВКА КИНИ ААТЫНАН УУЛУССА БААР
Григорий Михайлович Окороков (1923-1943) Саха сиригэр эмиэ аата-суола биллибэтэх, үгүстэр бу мин сурукка тиспиппин аахтахтарына эрэ саҥа билэн соһуйуохтарын сөп киһилэрэ, мин бэйэм да кини туһунан истибэт-аахпат этим. Онон бу ырыаҕа ылланыах, хоһооҥҥо хоһуйуллуох саха ньургунун туһунан 2002 сыллаахха тахсыбыт «Амма улууһун ытык дьоно» диэн суруналыыс Михаил Захаров суруйбут өйдөбүнньүк кинигэтигэр суруйбутун манна киллэрэбин, кылгатан.
«Аҕа дойду сэриитэ үйэ чиэппэриттэн ордук ааспытын кэннэ Украина Харьков куоратын сибээһин үлэһиттэрэ телефоннай кабель түһэрээри, уулусса туорааһынан дириҥник хаһа сылдьан ханнык эрэ мас тутууга иҥнэ түспүттэр. Мастары тоҕута тардан испиттэр. Эмискэ саллаат кааската, киһи баһын уҥуоҕа тахсан кэлбиттэр. Салгыы хаһан испиттэрэ, буор быыһыттан киһи өлүгэ тахсыбыт, кубарыйан хаалбыт шинель, гимнастерка, саппыкы, кыракый бүк түһэр быһах, куомпас, сэбиэскэй харчылар, ботуруоннар, противогаз уонна докумуоннар илбиркэйдэрэ. Билбиттэрэ, бу көмүллэн хаалбыт байыаннай блиндаж эбит. Иһигэр көмүллэн сыппыт эдэркээн саха саллаатын өлүгэ. Кини кимий? Бу туһунан «Сельская новь» сурунаал кэрэспэдьиэнэ, хомсомуол үлэһитэ Степан Савельевич Кошурко хасыһан үөрэтэн билбит. Ол маннык эбит.
«Бу Григорий Михайлович Окороков. Амма Сатаҕайыгар 1923 сыллаахха төрөөбүт. Аҕа дойду сэриитигэр 1942 сыллаахха ыҥырыллан Сталинградка сэриилэспит, онтон Харьков куораты ньиэмэс сэриитэ төгүрүктүүр кэмигэр танковай батальоҥҥа орудие хамандыыра буолан хорсуннук сэриилэһэр. Кырыктаах кыргыһыы 4 суукка салҕанан барбыт. Ньиэмэс «Рейх», «Мертвая голова», «Адольф Гитлер» диэн танковай дивизиялара Харьковы саба сүүрбүттэрэ. Артиллеристар батарыайалара уһулуччу эр санаалаахтык турууласпыттар. Расчет хамандыыра, сержант Окороков орудиета кимэн киирэн иһэр ньиэмэс 11 тааҥкатын, бэйэтэ хаамар 2 пушкатын (самоходнай), 3 бронетранспортеры уонна 8 автомассыынаны, 150 ньиэмэс саллаатын охторбута. Григорий бааһырбыта, ол эрээри кыргыһыы хонуутуттан тахсыбакка, тиһэх снаряда хаалыар диэри, противотанковай гранаталары быраҕаттаан, гитлеровецтар 2 тааҥкаларын, «Фердинанд» диэн бэйэтэ хаамар 2 пушкаларын, бронетранспортеры уонна 30-ча автоматчигы соҕотоҕун охторбута. Бүтэһик күнүгэр, тэҥэ суох киирсиигэ, кулун тутар 15 күнүгэр 1943 сыллаахха 20 сааһын туолар күнүгэр танкист сырдык тыына быстыбыта».
Мин бу суруйа олорон бэйэм да уйадыйа долгуйан бардым: хайдахтаах төлөннөөх дохсун сүрэхтээх, модун эр санаалаах хотойдор уоттаах сэрии хабыр хапсыһыытыгар саха норуотуттан тахсыбыттарый! Киһи сөҕөр! Бу дьоннор ааттарын-суолларын саха норуота билиэхтээх, кинилэринэн киэн туттуохтаах буолбатах дуо?…
«Григорий Окороков 4 оҕолоох холкуостаах дьиэ кэргэнигэр 1923 сыллаахха кулун тутар ыйга Алтан нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Ийэлэрэ 1936 сыллаахха баара суоҕа 39 сааһыгар өлбүтэ, аҕата Михаил Семенович соҕотоҕун оҕолорун улаатыннарбыта. Гриша улахан оҕо быһыытынан үгүс түбүгү көрсөрө, дьиэ ис-тас үлэһитэ буолбута…»
Олус элэккэй, сытыы-хотуу уол оскуолаҕа үчүгэйдик үөрэнэн, салгыы Тыа хаһаайыстыбатын техникумугар киирэр, бүтэрэн ветфельдшер идэтин ылар уонна саҥа үлэлээн иһэн, 1942 сыллаахха, аҕатын да көрсүбэккэ, быраһаайдаспакка, сэриигэ барар…
Москваҕа ССРС Сэбилэниилээх Күүстэрин мусуойугар блиндажтан көстүбүт докумуоннары, охсуһууга туттуллубут сэптэри, сержант Окороков малларын ууран уонна 506-с танковай батарыайа дьоруойдуу охсуһуутун туһунан билиһиннэрэр экспозиция туруоруллубута. Маны барытын билсэн баран, Сэбиэскэй Сойуус 2 төгүллээх Дьоруойа, маршал Иван Степанович Конев үрдүктүк сыаналаан, маннык суруйбута: «Саха норуота дьоруой артиллериһынан, Аҕа дойдутун көмүскээн гитлеровскай халабырдьыттары утары охсуспут уолунан киэн туттуон сөп. Үйэлэргэ Албан аат буоллун, сержант Григорий Окороковка. 01.10.69. Москва».
… «Хорсун сэрииһит саха уола Григорий Окороков сырдык аата хаһан да умнуллуо суоҕа, төрөөбүт дойдутун ньууругар өлбөт-сүппэт гына үйэтитилиннэ. Сатаҕай бөһүөлэгэр анал обелиск туруоруллубута. Амма 1 №-дээх орто оскуолатын, улуус гражданскай сэриигэ устуоруйатын мусуойдарын стендэтигэр анал муннуктар бэриллибиттэрэ. Харьков куорат биир уулуссатын аата уларытыллан, Григорий Окороков аатынан буолбута. Онно кыргыһыы буолбут сиригэр 76 миллиметрдээх бууска мемориальнай дуоскаланан туруоруллубута…»
Күндү ааҕааччылар, саха уолаттара кэмэ кэллэҕинэ, Ийэ дойдуларын туһугар олохторун-тыыннарын харыстаабакка да туран төһөлөөх уһулуччу хорсун быһыылары оҥороллорун, хайдахтаах сатабыллаах сэрииһит буолалларын бу кыракый суруйуубуттан көрдүгүт. Өссө төгүл хатылыыбын, аҥаардас Амма оройуонуттан, биллибитинэн, бу сурукка тиһиллибит үс киһи: Василий Иванович Яковлев, Семен Дмитриевич Борисов уонна Григорий Михайлович Окороков Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойдара буолуо эбиттэр!
Этэҥҥэ буолуҥ!
«Саха сирэ» хаһыакка, edersaas.ru саайтка анаан
Покровскайтан Улар МОИСЕЕВ.
Сүрүн хаартыска — vrns.ru/history саайтан.