Америкаҕа аҕыс күн

Бөлөххө киир:

1.Кыл түгэнэ

 Сахалар ама даҕаны сөбүлээбиппитин иһин, мин бу сырыыга уһуннук киириилээбэккэ-тахсыылаабакка эрэ (төһөтүн да иһин, Америкаҕа сылдьан кэллэҕим — кыратык тэтими уларытар эмиэ наада ээ…) суруйар санаалаахпын.

edersaas.ru


Отучча сыл ыра санаа оҥосто сылдьыбыт сирбэр — Нью-Йорк куоракка баар Америкатааҕы естественнэй история мусуойугар, оҕолорум бэлэх оҥороннор, бу алтынньы бүтүүтэ, сэтинньи саҥата, сылдьан кэлэр дьоллоннум.

Билэр дьон этэринэн, аан дойду 5 бастыҥ мусуойугар киирэр аатырар-сураҕырар, Манхэттеҥҥэ турар бу мусуойга толору 2-3 күн да буоллаххына, син-биир сиһилии барытын көрбөт үһүгүн. Ол биллэн турар – мусуой 25 дьиэттэн турар, 32 мөлүйүөн кэриҥэ (фондатыгар ) экспонаттаах, эриэккэс планетарийдаах, 450 тыһыынча араас сэдэх кинигэлэрдээх библиотекалаах, о.д.а. интэриэһинэй үгүс.

Дьэ, маннык мусуойга 3-4 чаас кэриҥэ сылдьыы диэн (турист киһиэхэ онтон ордук бириэмэ көстүбэтэ өйдөнөр), сахалыы санаатахха —кыл түгэнэ буоллаҕа. Ол гынан баран, дьэ бу кыл түгэнигэр, ыра санаа оҥостубут, саамай көрүөхпүн баҕарбыт экспонаттарбын илэ харахпынан көрдүм – ХIХ үйэ бүтүүтэ, ХХ үйэ саҕаланыыта Америка “Хотугулуу-Чуумпу акыйааннааҕы” Джезуповскай экспедициятын чилиэнэ, Россия биллиилээх этнограба, Саха сиригэр уонча сыл сыылкаҕа сылдьыбыт народоволец Владимир Иохельсон, бу, Америка индеецтэрин этногенеһин чинчийэр сыаллаах экспедиция түмүктэниитэ, бэйэтэ  Саха сиригэр, Боотурускай улууска анаан-минээн тиийэн хомуйбут коллекциятын!

Манна, мин аахпыппынан, бүтүн 4 битириинэҕэ (алҕаһаабатах буоллахпына, хас биирдиилэрэ кырата 3-түү миэтирэ кэриҥэ уһуннаахтар) үксэ саха омук материальнай култууратын сыаната биллибэт коллекциялара көрдөрүүгэ тураллар. Саха балаҕана, туос ураһа фрагмена, саха мааныга кэтэр таҥаһа-саба, үрүҥ көмүс киэргэллэр, чорооннор,  кытыйалар, симиир иһиттэр, ат киэргэлэ – чаппараах, муос, мас оҥоһуктар, о.д.а. саха киһитигэр күндү маллар бааллар.

Урут бу мусуойга сылдьыбыт дьонтон ыйыталаһан көрөн баран, экспонаттар саҥардылла тураллар эбит диэн түмүккэ кэллим. Ол эбэтэр, мин сылдьыбыт кэммэр, бу 2017 сыл алтынньы 22 күнүгэр, экспозицияларга мас тардыһа олорор дьон фигуралара баарын көрдүм. Урут маннык экспонаты көрбөтөхтөр эбит. Ол иһин, арааһа, мас-рестлиҥҥэ чемпионаттар кэлин Америкаҕа тиийэ ыытыллалларынан сибээстээн, фондаттан ылыллан, көрдөрүүгэ таһаарыллыбыттар эбит диэн эмиэ сабаҕалаатым.

Өссө биир бэйэм кыракый арыйыым диэххэ дуу – бу Нью-Йорк мусуойугар баар экспонаттары, манна маарынныыр  чаппараактары, чорооннору, дойдубар Чурапчыга да сылдьан, атын да саха улуустарыгар мусуойдарга, ыалларга да ардыгар көрөр курдукпун… Ол аата, биһиги маастардарбыт каноннары олус тутуһаллар эбит. Үгэс салҕанар!

Экспозицияҕа көстүүлээх сиргэ Иохельсон Боотурускай улууһугар сылдьан түһэрбит “Ыһыах” диэн ааттаабыт хаартыската ыйанан турар.

Учуонайдар, бары үөрэхтээхтэр бигэргэтэллэринэн, чуолаан 1901 сыллаахха ыам ыйыгар этнограф Чурапчыга тиийбитигэр, сахалар киниэхэ анаан ыһыах хайдах ыһылларын – кымыс иһиитин сиэрин-туомун, оһуохайы көрдөрбүттэр. Ону кини хаартыскаҕа түһэрэн үйэтиппит. Ол ыһыахха туттуллубут кымыс кутар иһит-хомуос, мал-сал барыта билигин бу Америка мусуойугар кэлэн турдаҕа…

Ураты истиҥ иэйиини саҕар, этэргэ дылы, дууһаҥ кылын таарыйар экспонатынан манна саха дьахтарын мааныга кэтэр соно буолар. Исписэлиис буолбатах да киһи хараҕынан көрдөххө — хайдахтаах курдук уус тарбахтаах маастар тикпитэ өтө сэрэйиллэр. Барыта көмүс солко сабынан (араас өҥнөөх буолбатах эбит) быысыбайдаах, үрүҥ көмүс киэргэллээх, оһуордаах-мандардаах — собус-соҕотох эксэмпилээр. Атын ханна даҕаны маннык сон суох. Бу барыта Америка мусуойун бас билиитэ. Ол да иһин, биһиги маастардарбыт барахсаттар, бу мусуойга өйдүүн-сүрэхтиин тардыһар, тиийэ сатыыр буоллахтара. Дьоллоохтор тиийэллэр…

Биллиилээх, талааннаах маастар, уус, СӨ норуодунай худуоһунньуга Анна Зверева,  уонча сылы быһа туруорсан, 2005 сыллаахха командировка ылан, Нью-Йорка  бу мусуойга тиийэн, уонча күн үлэлээн кэлбитин билэбин.

“Боотурускайтан – Тааттаттан дуу, Чурапчыттан дуу тиийбит – ииһин, сиигин көрдөххө, олох улахан маастар тикпит соно…” , — диэбитэ кини сибигинэйэ былаастаан.

Бу кэнники сылларга биһиги биллиилээх искусствоведпыт, профессор Зинаида Иванова-Унарова,  Саха сириттэн, Национальнай художественнай мусуойтан командировкаланан, бу мусуойга тиийэн өр үлэлээбитин бары да билэргит буолуо. Ол сүҥкэн үлэ түмүгүнэн  2012 с.“Сибирская коллекция в Американском музее естественной истории” диэн каталог-альбом күн сирин көрбүтэ. Чэ, бу бэйэтэ туспа тиэмэ.

Оттон этнограф Иохельсон бу Боотурускайга буолбут ыһыахха тирэҕирэн, “Кумысный праздник якутов и декоративное оформление кумысных сосудов” диэн ыстатыйата бастаан 1906 сыллаахха Нью-Йорка антропологическай сурунаалга, онтон кэлин туспа кинигэ буолан бэчээттэнэн тахсыбыт. Онон биһиги, сахалар, бу чулуу чинчийээччигэ махтаныах кэриҥнээхпит.

Бу мусуойу көрөн баран, киһи биир киэн туттара баар – Америкатааҕы национальнай естественнэй история мусуойугар, Арассыыйа курдук Улуу дойду бүтүн Сибиирдээҕи эрэгийиэнин төрүт олохтоох норуоттарын култууратын барытын сүрүннээн бу биһиги, сахалар култуурабытынан көрдөрбүттэр эбээт, диэн.

Аны туран, биир нюанс — Америка курдук дойду, оччотооҕу кэмнэргэ, бу, олох сүтэн-симэлийэн эрэр Сибиир норуоттарын култуураларын үйэтитэр наада диэн, тугу да кэрэйбэккэ, экспедиция тэрийдэҕэ…

Кинилэр олох даҕаны, сэрэйэн, түһээн да көрбөтөх буолуохтаахтар – ХХ-ХХI үйэлэргэ тиийэн сахалар Ыһыахтарынан, Олоҥхолорунан, Оһуохайдарынан Арассыыйаҕа эрэ буолбакка, аан дойдуга тиийэ биллиэхтэрин.

Татьяна МАРКОВА,«Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru

+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0