ДЬЫЛ ҮҮНЭРЭ ЧУГАҺААТА. ӨБҮГЭЛЭРБИТ БЫЛЫР САҤА ДЬЫЛ ҮҮНЭРИН БЫРААҺЫННЬЫКТААН КӨРСӨЛЛӨР БЫҺЫЫЛААХ. ОТТОН БИҺИГИ ОНУ СӨРГҮТТЭХПИТИНЭ?
Алтынньы ый саҕаланна. Дьыл кэлэрэ, кыһыҥҥы кэм, кыстык саҕаланара чугаһаата. Бу Ыйы Таҥарианство итэҕэлинэн Үөһээ Хотой Айыы уонна Сирдээҕи Тымныы Иччитэ – Эһээ Дьыл оҕуһа салайаллар.
Бу балачча кэрэхсэбиллээх сонун буолар. Урут Үөһээҥҥи эрэ Айыылар Орто дойду олоҕун салайаллар дииллэрэ, оттон Сирдээҕи Иччилэри итиннэ кыттыһыннарбат этилэр.
Оттон Таҥарианство Итэҕэлинэн билигин Сирдээҕи Иччилэрбит Орто Дойду олоҕун хас ый аайы эрэ буолбакка, хас үүнэр сыл аайы эмиэ Үөһээҥҥи Айыылары кытта кыттыһан салайаллар.
Ол курдук, холобур, быйылгы 2021 сылы Таҥха Хааны кытта Сирдээҕи Иччи Кыдай (Кудай) Бахсы кыттыһан салайа олороллор. Оттон үүнэр 2022 сылы Чыҥыс Хаан уонна Уу Иччитэ Уукун буолан салайыахтара. Онон Сирдээҕи Иччилэрбит дьон-сэргэ, Орто Дойду олоҕор суолталара улаатта.
Алтынньы ый дьон олоҕор улахан бэлиэ ый. Ол курдук бу ый 14 күнүгэр Дьыл кэлэр, Кыһын, Кыстык кэмэ саҕаланар. Православнайдар бу күнү Бокуруоп Таҥара күнэ диэн бэлиэтииллэр. Бу күнтэн кыһыҥҥы тымныы кэм саҕаланар, кыстык хаара түһэр.
Ити тымныйыыны өбүгэлэрбит Сатала суох дьикти муостаах Дьыл оҕонньор Оҕуһа Муустаах Байҕалтан Орто дойдуга тахсарын кытары сибээстииллэрэ. Оҕус бастаан тахсарыгар Муоһа суох буолар. Онтон сотору кэминэн икки муоһа утуу-субуу үүнэн барар, оччоҕо тымныы сэтэрээн, күүһүрэн иһэр.
Кыһыҥҥы кэм бастакы түһүмэҕэ ириэриилээх, сииктээх, кырыалаах буолар, ол иһин Кырыа кыһын диэн ааттанар.
Дьыл диэн сахаларга эрэ баар өйдөбүл, тымныы, киһи-сүөһү, кыыл да олоҕор, кырыымчык, сыл олус ыарахан кэмин ааттыыллар. Дьыл кыһыҥҥы уонна сааскы кэми хабар, уһуна 220 хонук.
Бу кэмҥэ сүөһү хотоҥҥо туран бэлэм оту сиир. От битэмиинэ кыра, иҥэмтиэлээх бэссэстибэтэ аҕыйах буолар, ону да кэмчилээн биэрэллэр. Ойбонтон тымныы, кирдээх ууну иһэр (уу ырааһа мууһугар барар, кирдээҕэ хаалар – өҥө саһархай уонна куһаҕан сыттаах буолар).
Балык, уу үөннэрэ дөйүөрэллэр, оттон сорох кыыллар бу аас-туор, тымныы кэми утуйан туорууллар (ити турук анабиоз дэммэт, гипобиоз дэнэр).
Киһи эмиэ Дьылы ыараханнык туоруур – дьон үксэ таһырдьа оччо быкпат, ыраас салгынынан тыыммат, абыраллаах күммүт уота олус кэмчи, аспыт-үөлбүт да бары өттүнэн сайыҥҥыга тиийбэт. Аһааҕырыы элбиир.
Онон Дьыл кэмигэр киһи да, сүөһү да, кыыл-сүөл да туруга биллэ айгырыыр.
Ол да буоллар, үгүс үйэлэр тухары Дьыл мускуурун этэҥҥэ туораан бу тыйыс дойдуга унаар буруону бургучутан, ынах, сылгы ииттэн, бултаан-алтаан, балыктаан саханы саха дэтэн этэҥҥэ баччаҕа тиийэн кэллэхпит.
Дьэ ити гынан баран, баччааҥҥа диэри Дьылбытын көрсөр туох да тэрээһин, бырааһынньык суоҕа киһини дьиктиргэтэр.
Мин санаабар оннук буолуох туһа суох. Өбүгэлэрбит православнайдар кэлэн Бокуруоп Таҥара күнүнэн солбуйуохтарын иннинэ арааһа Саҥа Дьыл диэн ааттаан Дьыл кэлиитин уруйдуу көрсөр бырааһынньыктаахтар быһыылаах.
Ол да иһин билиҥҥи кэмҥэ Саҥа Сыл (Новый год) бырааһынньыгын Саҥа сыл диэбэппит, өчөһөн туран Саҥа Дьыл бырааһынньыга диибит, Саҥа Дьылынан эҕэрдэлэһэбит…
Ити былыыр-былыр Дьылы үчүгэй хараҕынан көрдүн, Кыстыгы этэҥҥэ таһаардын диэн алы гыннараары Саҥа үүнэр Дьылы эҕэрдэлээн көрсөр бырааһынньыкпыт түгэх өйбүтүгэр хатанан хаалбыта көбөн кэлэриттэн буолбатаҕа буолуо дуо?
Дьэ онон диэххэ. Саха сирэ Аан дойдуга тымныытынан биллэр. Оттон Дьыл диэн, ахтан ааспыппыт курдук, сахалар эрэ арааран туспа тутан ааттыыр сыл саамай тымныы кэмэ. Онон Саҥа Дьылы көрсөр бырааһынньыгы тэрийэн, сыл ыарахан кэмэ саҕаланарыгар үчүгэйдик сынньанар, сотору кэминэн тас да ис да туристар болҕомтолорун тардар тэрээһини толкуйдуур уонна тэрийэр киһи.
Эһиги санааҕытыгар хайдах буолуо этэй?
Гавриил Угаров, биология билимин дуоктара, ХИФУ бэрэпиэссэрэ, суруйааччы.
Дьокуускай.
Хаартыска: tvtomsk.ru