АЛСИБ байыаннай аэродромнарын үөрэтэр учуонай Өймөкөөн Томторун улаханнык сөҕөн барда

Бу күннэргэ атырдьах ыйын саҥатыгар саҕаламмыт Нуучча географическай уопсастыбатын уонна  РФ Оборона министиэристибэтин көҕүлээһининэн тэриллибит Аҕа дойду Улуу сэриитин сылларыгар тэриллибит “Аляска – Сибирь (АЛСИБ)” байыаннай аэродромнар бүгүҥҥү туруктарын билсэр уонна үөрэтэр эспэдииссийэ Саха сиригэр кэлэн үлэтин түмүктээтэ.

Дойду таһымнаах эспэдиисийэ Өймөкөөн улууһун Томтор нэһилиэгэр икки күн үлэлээтэ. Нуучча географическай уопсастыбатын уонна  РФ Оборона министиэристибэтин көҕүлээһининэн тэриллибит эспэдиийсийэ салайааччыта Дмитрий Алексеев бэлиэтээбитинэн, икки сүрүн сорук толоруллуохтаах.

— Бастакытынан Аҕа дойду Улуу сэриитин сылларыгар байыаннай сөмөлүөттэри түһэрэр “Аляска – Сибирь (АЛСИБ)”   салгын тыраассатын аэродромнарын кылгас кэм иһигэр тутууга сыһыаннаах тэхиньиичэскэй ис хоһоонноох матырыйаалы хомуйуу. Чинчийии чэрчитинэн аэродромнар тутуллубут сирдэрин сирин-уотун туругун, буорун хаачыстыбатын үөрэтии, көтөр балаһалар иэннэрин ааҕыы-суоттааһын.  Иккиһинэн, АЛСИБ устуоруйатын үөрэтии: сылдьыбыт сирдэрбитигэр туох тиэхиньикэ кырамтата хаалбытын хомуйан мусуойдарга туттарыы, ол иһигэр кыаллар буоллаҕына, байыаннай түмэллэри эспэнээтинэн хааччыйыы. Маны таһынан, байыаннай сөмөлүөттэри үөрэтэн көтүтүүгэ, туох эрэ табыллыбыкка саахалламмыт сөмөлүөттэр хорсун летчиктарын ааттарын үйэтии, — диэн бэлиэтээтэ эспэдиисийэ салайааччыта.

Уопсайа түөрт эригийиэҥҥэ хаалан турар 15 байыаннай аэродрому 30-ча араас идэлээх исписэлиис чинчийэн үөрэтиэҕэ.

Эспэдиисийэҕэ ааттаах-суоллаах учуонайдар бааллар. Кинилэр ортолоругар  РФ бочуоттаах архитектора, Москватааҕы архитектурнай институт уонна Норуоттар икки ардыларынааҕы архитектура академиятын  профессордара, архитектура салаатыгар философия доктора, Арктика, Антарктика уонна Уһук Хотугу сир кыһалҕаларын хамыыһыйатын бэрэссэдээтэлэ, Евразия Арктическай сэбиэтин чилиэнэ Виталий Трошин баар.

— Өймөкөөн Томторо аэропортан киирэн иһиэхпититтэн сөхтөрдө. Бу олох аныгылыы олохтоох, ыраас бэйэлээх, Арассыыйа киин уобаластарын  бөһүөлэктэригэр ханыылыы сайдыылаах нэһилиэк буолан соһутта. Киэҥ-куоҥ аныгы оскуола тутуута да баараҕайа сүрдээх эбит.

Сылдьыбыт эригиэйэннэрбитин кытта тэҥээтэххэ, Томтор нэһилиэгэр турар сэрии саҕанааҕы байыаннай аэродром киһи туһанар өрүтэ элбэҕинэн барыларыттан саамай “эттээхтэрэ” диэн бэлиэтээтибит. Бу нэһилиэккэ элбэх байыаннай тутууну алдьаппакка-көтүрбэккэ бэйэтин оннунан туруораллар эбит. Көтөр былаһаакканы, төһө да 80-ча сыл аастар, билигин да тутта сылдьаллара сөхтөрдө. Онон бу аэродрому сөргүтэн, үлэлиир аэропорт оҥорон саҥардан, улууска эрэ буолбакка, бүтүн өрөспүүбүлүкэҕэ туһалыыр гына оҥоруохха сөбүн туһунан оройуон муниципалитетын  уонна нэһилиэк салалталара туруорсаллара саамай сөп.  Улуус баһылыга Иннокентий Сивцев биһиэхэ Өймөкөөн улууһа Тымныы полюһун быһыытынан туризм салаата сайдан,  араас омук сириттэн туристар тоҕуоруһан мустар сирдэрэ буолбутун кэпсээтэ.  Кырдьык, дьоҕус нэһилиэк диэтэххэ, туристическай эбийиэктэрэ үгүһэ сөхтөрдө. Аҥардас Чысхаан резиденциятынан аатырар хайа хоспоҕун иһигэр баар хаар-муус дойду  баара да элбэҕи этэр.  Сайыҥҥылыы ылааҥы күн араас уотунан күлүмүрдүү турар кыһын ортотугар баар буолуохпут диэн түһээн да көрбөтөхпүт!

Маны таһынан, АЛСИБ устуоруйатын маннык хорутуулаахтык, дириҥник үөрэтэн үйэтиппиттэрин бу нэһилиэктэн атын сылдьыбыт эригийиэннэрбитигэр көрө иликпит. Өссө АЛСИБ-ка сыһыаннаах Томтортон төрүттээх эдэр кыраайы үөрэтээччи учуонай Спиридон Слепцов кинигэ таһааран үйэтиппит эбит. ГУЛАГ лааҕырдарыгар аналлаах орто оскуола иһинэн үлэлиир бэрт интэриэһинэй мусуой элбэҕи көрбүт дьон интэриэспитин тарта. Кыраайы үөрэтэр нэһилиэк мусуойугар саахаламмыт байыаннай сөмөлүөт кырамтата баар эбит. Аэродром былыргы гарааһа эмиэ оннунан турара сөхтөрдө. Бу бэйэтэ аһаҕас халлаан анныгар мусуой комплексынан буолуон сөп.  Онон Өймөкөөн Томторугар АЛСИБ-ка сыһыаннаах биһиги олус элбэх матырыйаалы хомуйдубут, илэ харахпытынан көрдүбүт. Саамай кылаабынайа, олохтоох нэһилиэк дьаһалтатыттан уонна улуус баһылыгыттан бэрт үгүс дьыалабыай этиини иһиттибит. Онон улуус сайдыытыгар бу хаалан турар байыаннай аэродром саҥа тыыны биэрэн, сайдыы тосхолунан буолуоҕар бары кыахпытын ууруохпут. Арассыыйа Үрдүкү салалтатыгар оҥорор отчуоппутугар хайаан да Өймөкөөн аэропордун саҥардан, сайыннарар гына этиибитин тиэрдиэхпит. Оттон бэйэбит өртүбүтүттэн, Өймөкөөн Томторун кытта слгыы үлэлэһэр соругу туруордубут. Маныаха баар тутуулары сөргүтүүгэ Москватааҕы архитектурнай институту кытта дуогабар түһэрсэн, тустаах үлэни ыытыахпыт, — диэн профессор Виталий Трошин санаатын үллэһиннэ.

РФ худуоһунньуктарын сойууһун чилиэнэ Виталий Трошин «Томторго сылдьан эскиис арааһын уруһуйдаатым» диэн кэпсээтэ.

Томтор нэһилиэгэр үлэлээбит эспэдиисийэни улуус баһылыга Иннокентий Сивцев арыаллаан сырытта, туһааннаах эбийиэктэри көрдөрдө, мусуойдарга сырытыннарда, кыраайы үөрэтээччилэри кытта көрүһүннэрдэ. Сырыы түмүгүн туһунан иһитиннэрэригэр көрдөспүппэр Иннокентий Семенович бу курдук санаатын тиэртэ:

— Икки күннээх үлэ бэрт тэтимнээхтик барда. Биллэн турар, АЛСИБ устуоруйата биһиги улууспутун кытта ыкса сибээстээх буолан, көрдөрөр эбийиэкпит үгүс. Аҥардас 1942 сыллаахха тутуллубут аэродромҥа байыаннай сөмөлүөттэри түһэрэргэ туттуллар сибээһи тута олорбут дьиэ күн бүгүҥҥэ диэри да турара да элбэҕи этэр. Бу дьиэ олох соторутааҕыга диэри вокзалбыт этэ. Аэропорт көтөр былаһааккатын саҥардыыга, дьиэни чөлүгэр түһэриигэ уруккуттан баҕарар баҕабыт туоларын туһугар докумуоҥҥа киирэр үгүс чопчу этиилэри оҥорбуппутун ыалдьыттарбыт өйүөх буоллулар.

Онон тылбытын ылыммыттарыттан санаабыт көтөҕүлүннэ. Түгэнинэн туһанан, байыаннай МИ-26 бөртөлүөт экипаһыгар балаҕан ыйын 1 күнүгэр Томтор оскуолатын оҕолоругар уонна учууталларыгар бөртөлүөт иһигэр экскурсия оҥорон бэлэх ууммуттарыгар истиҥ махталбын тиэрдиэм этэ.

Подполковник Алексей Павлов кэлиҥҥи сылларга Арассыыйаҕа маннык байыаннай тиэхиньикэ анаан оҥоһулларын кэпсээн, экскурсия кыттыылаахтарын билиилэрин хаҥатта. Саҥа үөрэх дьылыгар төрөөбүт дойдуну таптыырга уонна бэриниилээх буолууга туһуламмыт маннык бэртээхэй кылаас чааһа дойду үрдүнэн соҕотох Томтор эрэ үөрэнээччилэригэр   буолан ааста.

Дьэ онон, суолталаах эспидиисэйэҕэ кытта сылдьар ааттаах-суоллаах учуонай Виталий Трошин Өймөкөөн Томторуттан  улаханнык соһуйда уонна сөхтө. Кини бу сырыытын түмүгүнэн  нэһилиэк сайдыытын түстүүр тосхолу түстээн барда.

Бу туһунан архитектура салаатыгар философия доктора, Арктика, Антарктика уонна Уһук Хотугу сир кыһалҕаларын хамыыһыйатын бэрэссэдэтэлэ, Евразия Арктическай сэбиэтин чилиэнэ Виталий Трошин Дьокуускайга ыытыллыбыт АЛСИБ аэродромнарын чинчийэр уонна үөрэтэр эспэдиисийэни кытта уопсастыбаннас уонна суруналыыстар көрсүһүүлэригэр анаан бэлиэтээтэ.

Елена ПОТОЦКАЯ, «Саха сирэ» хаһыат.

Хаартыска: улуус пресс-киинин тиксэриитэ уонна ааптар түһэриитэ.