АЛРОСА уонна «Кындыкаан»

АЛРОСА «Кындыкаан» этно-култуурунай бырайыагы күүскэ өйүүрүн туһунан хаста да суруйан турабыт. Бырайыак Хотугу сир аҕыйах ахсааннаах норуоттарын култууралара, төрүт үгэстэрэ, сиэрдэрэ-туомнара умнуллубатын, салгыы үйэтийэрин туһугар толкуйданан,  кинилэри уонна үгэс буолбут төрүт дьарыктарын  глобализация уонна бырамыысыланнас киэҥник сайдар кэмигэр өйүүргэ ураты ньыманы туһанары көҕүлүүр.

edersaas.ru

Ити АЛРОСА төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттар үгэс буолбут олохторун-дьаһахтарын илдьэ сылдьалларыгар, салгыы сайдалларыгар үлэлэһэр хайысхатыгар  сөп түбэһэр.

Кындыкаан – икки үйэ анараа өттүгэр эбээннэр түөлбэлээн олорбут  сирдэригэр уоспа ыарыы туран имири эстибит сирдэриттэн саха булчуттара булан  ылбыт, соҕотоҕун тыыннаах ордубут  кыракый кыысчаан аата. Кини сүрүн анала – бэйэтин дьоруойдуу уобараһын тула Хотугу сир омуктарын түмүү, аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттар бэрэстэбиитэллэрэ этэр этиилэрин, саҥарар саҥаларын аан дойдуга иһитиннэрии,  киэҥник тарҕатыы.

«Кындыкаан» бырайыак билигин тугунан тыынарын, хамаанда ханнык улахан былааны туруорарын туһунан бырайыак ааптара уонна салайааччыта Маргарита Попова  маннык кэпсиир:

– АЛРОСА биһиги быра­йыакпытын соторутааҕыта эрэ өйөөбүт курдуга да, бүгүҥҥү туругунан, балачча элбэх үлэ барда. Кинилэр өйөбүллэринэн биһиги анаан-минээн остуоруйа суруйтаран, кинигэ таһаардыбыт, мультфильм оҥортордубут. Кындыкаан диэн ааттаах симэх оҥоһуктар этническэй кэлиэксийэлэрин оҥороору дизайнердар куонкурустарын саҕалаатыбыт. Билигин куонкурус хамыыһыйата үлэлии сылдьар, бэс ыйыгар  бүтүөхтээх. Кыра кистэлэҥи сэгэтэ түстэххэ, биһиги хампаанньаны кытары киэргэллэр бу кэлиэксийэлэрин хайыы үйэ атырдьах ыйын 9 күнүгэр – Аан дойду төрүт  олохтоох норуоттарын күнүгэр таһаарар соруктаахпыт.

Мин АЛРОСА салалтатыгар биһиги бырайыакпытыгар итэҕэйэн, үбүнэн өйөөн, олоххо киирэр, кэ­­ҥиир кыахтаммытыгар дириҥник махтанабыт. АЛРОСА  табаһыттары уонна аҕыйах ахсааннаах норуот­тары уонна кинилэр олохторун укулаатын илдьэ сылдьалларын дьиҥ чахчы өйүүр. Биһиги билигин Арктиканы уонна бырамыысыланнаһы орто сүнньүн тутуһан сайыннарыы наадатын өйдүүбүт. Табаһыттар Арктика ураты эко-систиэмэтин, ирбэт тоҥу харыстабыллаахтык көрө-истэ сылдьаллар.

Хотугу уонна Арктика култуурата дириҥ суолталаах, табаһыттар бэйэлэрин олохторун төрүт укулаатын, төрүт дьарыктарын салгыы тутан сылдьыылара олус наадалаах, биһиги ирбэт тоҥу харыстыах тустаах­пыт. Ол туһунан мин бэс ыйыгар Санкт-Петербурдааҕы норуоттар икки ардыларынааҕы экэ­ниэмикэ пуорумугар (ПМЭФ) буол­бут пленарнай мунньахха «От архаики к современности. Как сохранить культуру и материальное наследие» диэн тиэмэҕэ тыл эппитим. Бу – дириҥ суолталаах уонна төһө кыалларынан элбэхтик  уонна киэҥ эйгэҕэ туруорсуллуохтаах, быһаарыллыах­таах тыын боппуруос. Таба иитии­тин өйүөххэ наада, бу – олох укулаа­та. Баҕардыҥ, үөрэнниҥ да тута табаһыт буолбаккын, табаһыт буолан төрүөххэ уонна таба тыыныгар адьас кыра эрдэхтэн иитил­лиэххэ, үөрэниэххэ наада. Кинилэри итинник өйүүр, кинилэр аан дойдуну кытары биир, туспа тутуллубат кыахтаналларын ситиһэр кыах­таахпыт. Онуоха биһиги, холобур, Өймөкөөн улууһун «Осикат» диэн табаһыттар аҕа ууһунан олорор сирдэригэр спутник интэриниэтин киллэртэрбиппит. Бу үлэ өссө да салҕаныа.

Сотору Хотугу сир аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттарын тылларыгар үөрэтэр мобильнай сыһыарыыны таһаарарга былаан­нанабыт. Сыһыарыы көмөтүнэн Хотугу уонна Арктика норуоттарын: эбээннэр, эбэҥкилэр, долганнар, дьүкээгирдэр, чукоткалар уо.д.а. 2000-тан тахса тылларын үөрэтэр кыах үөскүөҕэ.

«КЫНДЫКААН» диэн…

Итинник ааттаах бренд тула түмсүбүт айар хамаанда Покахонтас, Моана уо.д.а. курдук Дисней аатырбыт принцессалара таһымнаах Саха сирин ураты, чаҕылхай персонаһын айан таһаар­быта. Кындыкаан ис куту таарыйар, уйадытар номохтоох, дьылҕа   ыар охсуутун эрдээхтик туораан,  кыайыылаах тахсыбыт кыысчаан аатырбыт этни­ческэй персонажтартан  тугунан да хаалсыбат.

Бырайыак бүгүҥҥү туруга хайдаҕый?

Ырыа уонна килиип

Быйыл саас регги-толорооч­чу Субудай Айыы-Арчылаан Дьулустаан Уола-Kit Jah уонна рэпер Евгений Артахинов – MOSKILA толорбут  «Kyndykan» саҥа хиттэрэ iTunes-кэ киэҥ биһирэбили ылбыта. Ону кытары тэҥҥэ бу ырыа килиибэ сүрэхтэммитэ.

«Мин «Кындыкаан» бырайыагы уонна соҕотоҕун тайҕа ортотугар хаалан баран тыыннаах ордубут кыысчаан туһунан истэн баран, ити композицияны түүлбэр түһээн көрбүтүм. Үөһэттэн киэҥ куйаартан кутуллан кэлбит курдуга. Айар баҕам күүскэ уһуктубута диирим тутах. Ити түбэлтэ саһан сытар ис-хаан өйдөбүлбүтүн уһугуннарар.  Ол курдук, ырыа тыла, муусуката, эбээннии ырыа матыыбын киллэрии биир ситим буолан, “Kyndykan” треккэ холбоспуттара. Ырыа килиибин Эбээн-Бытантай улууһун Баатаҕай Алыыта бөһүөлэгэр устубуппут.  Киһи кыайан эппэт дьикти иэйии­тэ көмөлөһөр курдуга. Бэрт кылгас кэм иһигэр барыта этэҥҥэ табыллыбыта», – диэн ырыаһыт Kit Jah кэпсээтэ.

«Кындыкаан» айар бөлөх уонна «СӨ Хотугу төрүт олох­тоох аҕыйах ахсааннаах норуоттар ассоциацияларын Ыччатын сэбиэтэ» 2021 сыл бэс ыйын 1 күнүгэр, Оҕо көмүскэлин күнүгэр «Кындыкаан» саҥа остуору­йаны сүрэхтээбитэ. Айымньыны Дьокуускайтан эдэр суруйаач­чы Лидия Тарасова суруйбута. Ону сэргэ остуоруйаны  айарга  суруйааччылар, худуоһунньуктар, дизайнердар, этнографтар, лингвистэр,  эбээн тылын уонна култууратын илдьэ сылдьааччылар көмөлөспүттэрэ. Остуоруйа икки тылынан – нууччалыы уонна эбээннии  тылынан тахсыбыта. Эбээннии тылга Хотугу сир биллэр суруйааччыта Анатолий Степанов-Ламутскай тылбаастаабыта.

«Остуоруйа айыллар кэмигэр биһиэхэ  араас эспиэрдэр: этнографтар, лингвистэр,  хотугу аҕы­йах ахсааннаах төрүт омуктар тылларын, култуураларын билэр дьон олус улаханнык көмөлөспүттэрэ. Кинилэр биһиэхэ таба ыстаа­датыгар олох-дьаһах хайдах ааһарын, култуураларын, аһыыр иһиттэригэр, туттар тэриллэригэр, национальнай таҥастарыгар тиийэ эбээннэр уонна, уопса­йынан, Хотугу сир олохтоохторо сөбүлээн туттар бэргэн ­этиилэрин сиһилии кэпсээбиттэрэ. Кинилэр билиһиннэрэннэр, биһиги эбээннэр олохторун бу остуоруйаҕа толору көрдөрөргө кыһаллыбыппыт. Ол курдук, туох-баар сиэри-туому, булгуччу тутуһуллары ирдиир түгэннэри сырдатар, хотугу аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктар олохторун укулаатын көрдөрөр дьиктилээхэй остуо­руйа таҥыллан тахсыбыта. Мин санаабар, остуоруйа бэркэ табыллыбыта. Мин Саха сирин уратытын, дьиҥ көстүүтүн биэрэргэ кыһаллыбытым. Бу айымньыны Саха сирин оҕолоро эрэ буол­бакка, аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох норуоттар олорор сирдэрин, дойдуларын оҕолоро эмиэ ааҕыахтарын, элбэҕи билиэхтэрин сөп. Аныгы этничес­кэй остуоруйа олус элбэҕэ суох. Эбиитин хотугу аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктар  уйан, кэрэ эйгэлэригэр болҕомтону тардарга анаан суруллубут букатын аҕыйах», – диэн Лидия Тарасова санаатын үллэһиннэ.

Мультфильм

Быйыл бэс ыйын 1 күнүгэр, Оҕо көмүскэлин аан дойдутааҕы күнүгэр, Дьокуускай куорат киинэ тыйаатырдарыгар «Невероятная история Кындыкан» диэн кылгас метражтаах, анимация­лаах киинэ сүрэхтэммитэ. АЛРОСА көҕүлээһининэн, бу киинэни алмаастаах түөлбэ киинэ тыйаатырдарыгар эмиэ көрдөрүөхтэрэ.

Анимациялаах киинэ нууччалыы уонна эбээннии тылынан уһуллубута уонна эбээн омук Кындыкаан диэн кыысчаана олорор Уһук Хотугу сиригэр уоспа турара, олохтоохтортон кини эрэ суос-соҕотоҕун тыыннаах хаалара кэпсэнэр. Сценарийыгар  «Кындыкаан» бырайыак ааптардара Маргарита Попова уонна Ольга Кондакова үлэлээтилэр. Киинэни оҥорбуттар этэллэринэн,  бу мультфильм инникитин уһуллуохтаах, үс сезонтан туруохтаах бүтүн сериал биир эпизодунан буолуохтаах.

Омук куукулата

Айар бөлөх араас тэрээһиннэри сэргэ Саха сирин хотугу аҕы­йах ахсааннаах төрүт омуктарын уобараһа буолар национальнай куукуланы толкуйдуурга ылсыбыта. Биллэн турар, куукула  кэрэ көстүүлээх сувенир буолан, «Саха сиригэр оҥоһуллубута» бренд иһинэн тахсыахтаах. Онуоха аан бастакы эксклюзив куукуланы былырыын балаҕан ыйыгар дизайнер Хаарчаана Баппаҕай оҥорбута. Космонавт көстүүмнээх куукула уобараһа мээнэҕэ буолбатах этэ. Куукуланы 2020 сыллаахха ыйга көтүөн баҕалаахтары көрдүүрүн биллэрбит «Dear Moon Project» куонкуруһу тэри­йээччи Юсаке Маэдзаваҕа ыытарга анаан оҥорбуттара. Онон, куон­курус «Кындыкаан» быра­йыагы сайыннарарга тоҕоостоох.

«Биһиги хотугу куукулабытын ыйга көтөөччүлэр куосумаска илдьэ барыахтара диэн эрэллээх оҥорон ыыппыппыт. Бу Хотугу сир төрүт олохтоохторун аан дойдуга кэс тылларынан буолуоҕа. Биһиги «Кындыкаан»  миссиятын аан дойду дьоно барыта истиэн, билиэн баҕарабыт. Хотугу сир Араҥаччыһыттарын суолтата аныгы үйэҕэ олус суолталаах. Бу култуура куодун сүтэрбэккэ илдьэ сылдьыы – киһи аймахха  барытыгар  суолталаах», – диэн быра­йыак кыттааччыта Борис Осипов  бэлиэтээн эппитэ.

Видеосюжеттар,  хаартыскалар

Биир үтүө күн остуоруйаны суруйтарар туһунан көтөн түспүт санаа салгыы сайдан, кэҥээн, ити курдук бөдөҥ бырайыакка кубулуйбута. Билигин Кындыкаан диэн – араас эспэдииссийэлэр, биидьийэ сюжеттар, хаартыс­ка бырайыактара, экспозициялар… Ол курдук, аатырбыт блогер Илья Варламов ханаалыгар  «Оленеводы: выживание в -50» диэн сюжеты таһаарбыта. Ону аҥаардас Youtube ханаалыгар 2,5 мөлүйүөн кэриҥэ киһи көрбүтэ. Бырайыакка хаартыскаҕа түһэрээччи Александр Мазуров кыттан, кини хас да көлүөнэ  табаһыттары, Хотугу сир уонна Арктика киһи тылынан кыайан тириэрдибэт кэрэтин, аар айылҕатын түһэрбит чаҕылхай хаартыс­каларын  дьон-сэргэ биһирии, сөҕө-махтайа ылыммыта.

Онтон бэс ыйыгар  Дьокуускай куоракка “Үрдэл” пааркаҕа «Эвенское стойбище – Кэндэкэн» диэн этно-локация  бастакы уонна бастайааннай өрүккэ үлэлиир экспозицията аһыллыбыта. Бу экспозиция дойду бэ­рэ­сэдьиэнэ Владимир Путин бы­­йылгы сылы Арассыыйа норуоттарын култуурунай үйэлээх баа­йын сылынан биллэрбитигэр уонна САССР  төрүттэммитэ 100 сылыгар сыһыаран оҥоһуллубута.

«Эвенское стойбище – Кэн­дэкэн” уһун кэмҥэ үлэлиир экспозиция туристарга анаммыт  этно-локацията эбээннэр үгэс­тэрин,  култуураларын киэҥник тарҕатарга уонна үйэтитэргэ көмөлөһүөҕэ. Пааркаҕа кэлбит дьон бу ураты эйгэҕэ киирэн, эбээн устуоруйатын би­лиэхтэрэ, устунан бэйэлэрин төрдүлэрин-уустарын туһунан толкуйдуох­тара. Манна көс олохтоох эбээннэр олохторун, туттар тэриллэрин, аһыыр иһиттэрин-хомуостарын илэ хараҕынан көрөр кыах баар. Ону тэҥэ үгэс буолбут оонньуулар, куонкурустар тэриллиэхтэрэ, эбээн фольклорун билсиэхтэрэ», – диэн бырайыак ааптардар кэпсээтилэр.

Бу үлэ барыта, этэргэ дылы, көһөҥө муус көстөр үрүт араҥата эрэ.  Оттон билигин хамаанда ылсан үлэлиир суолталаах үлэтэ – «Кындыкаан» бренд ааптарын быһыытынан бигэргэттэрии уонна быраабы инникитин Хотугу сир төрүт олохтоохторугар сыһыарыы буолар. Ити брени туһаныыттан киирэр үптэн дивиденд аахсан, төрүт култуураларын уонна олохторун укулаатын уһуннук илдьэ сылдьарга, үйэтитэргэ туһаныахтаахтар.

Алмаас

Былырыын ахсынньыга АЛ­РОСА саҥа көстүбүт 91,86 ка­­рат­­таах, 25х16х22 мм кээмэйдээх саһархайдыҥы-бороҥ алмааска Кындыкаан диэн ааты иҥэрбитэ. Бу тааһы 2021 сыллаахха АЛРОСА «Анаабыр алмаастара» салаа тэрилтэтэ төрүт олохтоох омуктар  түөлбэлээн олорор сирдэриттэн Өлөөн сириттэн булбута.

«АЛРОСА улахан, бэлиэ ал­­маастары хостоотоҕуна, устуоруйа түгэнин,  биллиилээх дьон аатын иҥэрэр үтүө үгэстээх. Бу сырыыга Уһук хотугу сиргэ көстүбүт ал­­мааска эбээн омук номоххо киирбит хорсун кыысчаанын аатын үйэтитэр уонна аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох норуоттар куоластарын аан дойдуга иһитиннэрэр ыралаах   бырайыак аатын биэрэр быһаарыы ылыллыбыта. АЛРОСА өрүү даҕаны олохтоох норуоттар күүстээх, эрдээх санааларын, олорон ааспыт устуо­руйаларын, сиэрдэрин-туомнарын үйэлэр тухары умнубакка, харыстаан илдьэ кэлбиттэрин сөҕө-махтайа, хайҕыы көрөр. Биһиги уопсай сорукпут – итини барытын  кэлэр кэнчээригэ итэппэккэ-сүтэрбэккэ тириэрдии уонна бу остуоруйаны аан дойду истиитигэр, билиитигэр-көрүүтүгэр таһаарыы», – дииллэр хам­­паанньа үлэһиттэрэ.

Лидия Тарасова остуоруйата «Белый мир Арктики через призму детской книги» диэн норуоттар икки ардыларынааҕы куонкуруска кыттыбыта. Куонкуруска Арассыыйа аҕыс эрэгийиэнэ уонна сэттэ тас дойду: Норвегия, Финляндия, Швеция, Дания, Исландия, США уонна  Канада кыттыбыта.

АЛРОСА «Кындыкаан» бырайыагы Саха Өрөспүүбүлүкэтин өйүүр үлэтин чэрчитинэн 2021 сыллаахха үбүнэн өйөөбүтэ.  «Кындыкаан» бырайыакка көмөлөһөн, Саха сирин социальнай уонна култуурунай эйгэтин өйүүргэ инвестиция үтүө холобурун көрдөрдө.

АЛРОСА Саха сирин сайдыытыгар төһүү кылааттаах. Бастатан туран, үлэ миэстэтин таһаарар, оскуолалар, балыыһалар уонна култуура-успуорт комплекстарын тутууларын ыытар, олохтоох нэһилиэнньэни олорор дьиэнэн хааччыйар, нэһилиэнньэ доруобуйатын  туругун тупсарынар кыахтанарыгар көмөлөһөр.  Ону тэҥэ дивиденд уонна  нолуок үбүн быһыытынан өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүн хаҥатар тутаах тэрилтэ.

Быйыл 2022 сылга хампаанньа өрөспүүбүлүкэҕэ социальнай ороскуоттарга 7 миллиартан тахса солкуобайы ыытыаҕа. Онтон 2010-2021 сылларга  110 миллиартан элбэх солкуобайы биэрбитэ.

Хампаанньа ону таһынан «алмаастаах түөлбэ» аҕыс улууһун үбүлүүр,  Уһук Хоту сытар улуустарга  ураты болҕомтотун уурар, тыа хаһаайыстыбатын уонна олохтоохтор үгэс буолбут булт, балык салааларыгар көмөлөһөр. Социальнай тэрээһиннэри үбүлээн, эрэгийиэн бүттүүн сайдыытыгар  дьоһуннаах кылаатын киллэрэр.

«Саха сирэ», edersaas.ru анаан Андрей ШИЛОВ суруйуутуттан тылбаас