Ааһан эрэр 2021 сылга АЛРОСА үлэтигэр-хамнаһыгар биир суолталаах түгэнинэн биэс сылга Саха Өрөспүүбүлүкэтин социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын туһунан Дуогабарга илии баттааһын буолла. Стратегическай суолталаах докумуоҥҥа СӨ Ил Дархана Айсен Николаев уонна АЛРОСА генеральнай дириэктэрэ Сергей Иванов илии баттаатылар.
edersaas.ru
Дуогабар хардарыта бииргэ үлэлээһин боппуруостарыгар киэҥ эйгэни хабар. АЛРОСА социальнай эппиэтинэстээх бэлиитикэни, Саха сирин олохтоохторугар социальнай бырайыактар уонна бырагыраамалар сайдыыларын олоххо киллэриини салҕыыр былааннаах. Хампаанньа өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтэ дьарыктаах буоларын уонна олоҕун уйгутун үрдэтэргэ көмөлөһүөҕэ.
«Хампаанньа социальнай бырайыактара уонна бырагыраамалара үөрэхтээһин, доруобуйа харыстабылын, социальнай хааччыйыы, култуура уонна успуорт, наука, тулалыыр эйгэни харыстааһын, сири-уоту тупсарыы сайдыыларыгар хайысхаланар. Онуоха АЛРОСА 2021 сылга 700 мөлүйүөн солкуобайы, онтон 2022-25 сылларга сыл аайы 800 мөлүйүөнтэн итэҕэһэ суох солкуобайы ыытыаҕа, – диэн АЛРОСА генеральнай дириэктэрэ Сергей Иванов кэпсээтэ. – Ону таһынан, Бүлүү бөлөх улуустарын уунан хааччыйыы систиэмэтин сайыннарыыга судаарыстыбаннай бырагырааманы үбүлээһин уопсай суумата 2024 сылга 833 мөлүйүөн солкуобайга тэҥнэһиэҕэ. 2019 сылтан хампаанньа бу бырагыраамаҕа номнуо 450 мөлүйүөн солкуобайы биэрдэ».
АЛРОСА уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин икки ардыларыгар СӨ социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын туһунан бу иннинээҕи дуогабар 2011 сыллаахха 10 сылга оҥоһуллубута. Ити сылларга социальнай бырайыактары олоххо киллэрэргэ хампаанньа 7,2 миллиард кэриҥэ солкуобай сууманы ыыппыта. АЛРОСА үбүлээһининэн Саха сирин 19 улууһугар 39 эбийиэк, ол иһигэр 3 олорор дьиэ, үөрэх тэрилтэтин 8 дьиэтэ, успуорт 10 саалата, култуура-успуорт 7 комплекса, доруобуйа харыстабылын 5 эбийиэгэ, оҕо доруобуйатын чөлүгэр түһэрэр 4 киин, мусуой уонна да атын эбийиэктэр тутулуннулар.
Болҕомто — Хотугу сир норуоттарыгар
СӨ социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын туһунан биэс сыллаах саҥа дуогабар, ол иһигэр, тулалыыр эйгэҕэ, Хотугу сир норуоттарын олоҕун үгэс буолбут укулаатыгар, Саха сирин сиригэр-уотугар олорор нэһилиэнньэ экологияҕа бырааптарын, сокуонунан көрүллэр интэриэстэрин харыстабылыгар хайысхаланар дьаһаллар бүтүн комплекстарын олоххо киллэриини хабар. Ураты болҕомто Хотугу сир аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттарын общиналарын өйөөһүн боппуруостарыгар ууруллара улахан суолталаах.
Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр Хотугу сир, Сибиир уонна Арассыыйа Уһук Илинин аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттарын 16%, о.э. 39 936 киһи олорор.
Билигин эрэгийиэҥҥэ олохтоох бэйэни салайыныы уорганнарын быһаарыыларынан, 21 муниципальнай оройуоҥҥа олохтоох суолталаах 62 ТТП тэрилиннэ (өрөспүүбүлүкэ уопсай иэниттэн 53,7% уопсай иэҥҥэ). Онон, Арктика зонатыгар сыһыаннаах өрөспүүбүлүкэ сирин-уотун улахан өттө эрэгийиэннээҕи уонна олохтоох суолталаах айылҕаны үгэс буолбут туһаныы сиригэр-уотугар киирсэр. Манна Хотугу сир аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттарын 198 общината үлэлиир, кинилэртэн 9 община 2019 сыллаахха тэриллибитэ.
«АЛРОСА алмааһы Саха сиригэр хостуур, онон, бэйэтин эппиэтинэһин (ол иһигэр, төрүт олохтоохторго) өйдүүр. Биһиги Хотугу сир норуоттарын халбаҥнаабат майгыларын-сигилилэрин, баай устуоруйаларын уонна үйэлээх үгэстэрин сөҕөбүт-махтайабыт итиэннэ итини барытын кэлэр көлүөнэҕэ хаалларары дьоһуннук сыаналыыбыт.
Биһиги хампаанньабыт Саха сирин аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттарыгар тиһигин быспакка көмөлөһөр: омук национальнай бырааһынньыктарын тэрийэргэ кыттан, устуоруйа сыаннастарын харыстабылыгар уонна национальнай култуураны сөргүтүүгэ көмөлөһөр, табаһыттар уонна балыксыттар аҕа ууһунан общиналарын өйүүр, кинилэри араас идэҕэ үөрэтэр уонна үлэ биэрэр, олох-дьаһах силигин ситэригэр туох наадалааҕынан хааччыйар», – диэн АЛРОСА генеральнай дириэктэрэ Сергей Иванов бэлиэтээн эттэ.
«Кындыкан» уопсастыбаннай бырайыагы өйүүр
Хампаанньа «алмаастаах түөлбэ» 9 улууһун үбүлүүр, саамай хотугу улуустар нэһилиэнньэлэрин олохторун-дьаһахтарын өйүүргэ улахан болҕомтотун уурар, тыа хаһаайыстыбатын уонна идэтийбит үлэлэригэр көмөлөһөр, социальнай дьаһаллары үбүлээн, эрэгийиэн сайдыытыгар биллэр кылаатын киллэрэр. АЛРОСА 9 улууһу — Мииринэй, Үөһээ Бүлүү, Өлөөн, Анаабыр, Сунтаар, Бүлүү, Ленскэй, Ньурба, Кэбээйи улуустарын кытары үлэлиир кэмигэр, 2011-2020 сылларга хампаанньа 870 мөлүйүөн солкуобайы социальнай-экэнэмиичэскэй өйөбүл араас дьаһалларыгар, ол иһигэр 2020 сылга 93,3 мөлүйүөн солкуобайы биэрдэ. Ону таһынан АЛРОСА бөлөҕүн «Анаабыр алмаастара» хампаанньата Саха сирин Арктикатын 5 оройуонун кытта сыл аайы дуогабар түһэрсэр. Түһэрсиллибит сөбүлэһиилэринэн, 2021 сылга АЛРОСА хос тэрилтэтэ Булуҥ, Анаабыр, Өлөөн, Эдьигээн уонна Эбээн Бытантай улуустарын социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыыларыгар 100 мөлүйүөнтэн тахса солкуобайы биэрэр. АЛРОСА ону сэргэ, омуктар дьыалаларыгар федеральнай ааҕыныстыбаны (Арассыыйа ФАДН) кытары ыкса сибээстээхтик үлэлиир, Хотугу сир, Сибиир уонна Арассыыйа Уһук Илинин аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттарын олохторун үгэс буолбут укулаатын харыстааһын эйгэтигэр хардарыта бииргэ үлэлиир туһунан сөбүлэһиигэ илии баттанна.
Федеральнай ааҕыныстыба АЛРОСА Экологияҕа киинэ «Төрүттэрбит тыллара» көрүү-куонкуруһу көхтөөхтүк өйүүр. Бырайыак РФ Төрүт норуоттарын тылларын аан дойдутааҕы сылларын ыытыы чэрчитинэн, ФАДН сүрүн дьаһалларын былааныгар киллэриллибитэ.
«Судаарыстыба, биисинэс уонна аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттар интэриэстэрин икки ардыларыгар балансы булар биһиэхэ олус суолталаах. Оннук эрэ эрэгийиэн туруктаах экэнэмиичэскэй сайдыытын, олох хаачыстыбата тупсарын уонна национальнай култуура сайдарын ситиһиэххэ сөп. АЛРОСА уонна Арассыыйа ФАДН кытары хардарыта бииргэ үлэлээһин бу үлэни саҥа таһымҥа таһаарар, аҕыйах ахсааннаах норуоттар бэрэстэбиитэллэрин кытары кэпсэтиини ордук чопчу уонна көдьүүстээх оҥорор дии саныыбын», – диэн экология уонна Хотугу сир төрүт аҕыйах ахсааннаах норуоттарын кытары үлэ боппуруостарыгар кылаабынай инженери солбуйааччы – АЛРОСА Экологияҕа киинин салайааччы Полина Анисимова бэлиэтиир.
Холобур, АЛРОСА Экологияҕа киинэ «Колодец сказок» оҕо куонкуруһун түмүктэринэн быйыл нуучча, саха уонна эбэҥки тылларынан сиэдэрэй кинигэлэри, остуоруйалар хомуурунньуктарын таһаарда. АЛРОСА үбүнэн өйөөн, өрөспүүбүлүкэ Арктикатын оройуоннарыгар табаһыттар сүлүөттэрэ тэриллэр.
Соторутааҕыта АЛРОСА «Кындыкан» уопсастыбаннай бырайыагы өйөөтө. Бу күннэргэ хампаанньа үбүнэн эдэр суруйааччы Лидия Тарасова ааптардаах «Кындыкан» диэн эбэҥки остуоруйата бэчээттэннэ уонна эмиэ итинник ааттаах анимационнай киинэҕэ үлэ саҕаланна. «Кындыкан» остуоруйаҕа үлэлээбит улахан хамаандаҕа этнографтар, лингвистэр, эбэҥки норуотун тылын уонна култууратын илдьэ сылдьааччылар көхтөөхтүк кытыннылар. Ону таһынан, «Кындыкан» диэн бастакы тус сыаллаах пуонда тэриллэр, манна саҥа бреҥҥэ ааптар бырааба бэриллэр. Бу пуондаҕа дивиденнэр мунньуллуохтара уонна Хотугу сир норуоттарын тылларын, култуураларын, олохторун үгэс буолбут укулаатын оннунан хаалларарга уонна өрөспүүбүлүкэ креативнай кыаҕын өйүүргэ бэриллиэхтэрэ.
Чинчийиилэр ыытыллаллар
Саха сирэ – 2010 сыллаахха «Саха Өрөспүүбүлүкэтин аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттара олорор сирдэригэр уонна үгэскэ кубулуйбут хаһаайыстыбаннай үлэлэригэр этнология чинчийиилэрин туһунан» өрөспүүбүлүкэ сокуонун ылыммыт бастакы уонна билиҥҥитэ РФ соҕотох субъега.
Онон сибээстээн, чинчийии Хотугу сир норуоттара түөлбэлээн олорор сирдэригэр былааннаммыт хаһаайыстыбаннай уо.д.а. үлэни олоххо киллэрэр туһунан быһаарыы ылыллыар диэри булгуччулаах бэрээдэгинэн ыытыллар. Онуоха бырамыысылыннай тэрилтэ олохтоох нэһилиэнньэҕэ ханнык эмэ сүтүгү, хоромньуну толуйар эбээһинэстээх.
«Этнология чинчийиитин туһунан» эрэгийиэннээҕи сокуон олоххо киириэҕиттэн, Саха сиригэр этнология чинчийиитэ Хотугу сир аҕыйах ахсааннаах норуоттара тэнийэн олорор 29 бөдөҥ бырамыысыланнай эбийиэгэр ыытылынна. Хоромньу уопсай суумата миллиард аҥаарыттан тахса солкуобай буолла.
Арктика уонна СӨ Хотугу сирин норуоттарын дьыалаларыгар миниистири солбуйааччы Михаил Погодаев эппитинэн, министиэристибэ АЛРОСА маннык сакаастарынан этнология чинчийиитин ыытта:
1. «Үөһээ Мууна» баайдаах сир.
2. «Улахан Куонамка уонна Талахтаах үрэхтэр» кэскиллээх былаһааккаҕа алмаас бытархай боруодатын оҥоруу тиэхиньиичэскэй бырайыага».
3. «СӨ Анаабыр улууһун Эбэлээҕэр алмаас бытархай боруодатын сирин оҥоруу».
«Билигин министиэристибэҕэ «Добыча россыпных алмазов в зоне деятельности горно-добычных участков р. Молодо на территории Булунского улуса (района) в пределах лицензионной площадки ЯКУ 15887 КЭ» бырайыак баар», – диэн Михаил Погодаев эбэн эттэ.
Этнология чинчийиитэ 2016 сыллаахха Үөһээ Мууна сиригэр-уотугар ыытыллыбыта. Уонтан тахса параметр – биологическай уонна топографическай учуоттаммыта. Исписэлиистэр ону таһынан Хотугу сир аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттарын үгэс буолбут олохторун укулаатыгар уонна олорор эйгэлэригэр дьайыы туһунан быһаарыылар төһө олохтоохторун учуоттаабыттара. Ону таһынан, Хотугу сир аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттарын социальнай-экэнэмиичэскэй уонна култуурунай сайдыыларыгар хайысхаламмыт этиилэри киллэрбиттэрэ.
Сөбүлэһиллибит чинчийии оччолорго Үөһээ Муунаҕа эбийиэктэри тутарга уонна туһанарга АЛРОСА былааннаабыт үлэтин олоххо киллэрии бары түһүмэхтэригэр кытаанах хонтуруолу бигэргэппитэ суолталаах. Манна биэс сыл аайы научнай этнологическай мониторинг ыытыллар.
«Бу сир дьоно уонна баайдаах сири туһанааччылар «төгүрүк остуол” тула олорон, хаһаайыстыбаны, нэһилиэги, оройуону инникитин хайдах сайыннарар туһунан бииргэ дьүүллэһэллэрэ сөп.
Хардарыта бииргэ үлэ көдьүүһэ көстөр
Олохтоох нэһилиэнньэни кытары хардарыта бииргэ үлэ холобурун биһиги АЛРОСА-ҕа уонна кини хос тэрилтэтэ «Анаабыр алмаастарыгар» көрөбүт. Манна хардарыта бииргэ үлэлэһии көмөтүнэн уонна СӨ Ил Дархана Айсен Николаев өйөбүлүнэн аҥаардас 2020 сылга Өлөөн эбэҥки национальнай оройуонун Өлөөн бөһүөлэгэр уонна Анаабыр долган-эбэҥки улууһун Үрүҥ Хайа сэлиэнньэтигэр култуура икки аныгы киинэ аһылынна, Булуҥ улууһун Күһүүр сэлиэнньэтигэр оскуола-интэринээт үлэҕэ киирдэ, Эбээн Бытантай оройуонун Саккырыыр сэлиэнньэтигэр оскуола тутуута саҕаланна, Сайдыы бырагырааматыгар Арктика оройуоннарыгар социальнай эйгэ эбийиэктэрин ахсаана икки төгүл улаатта», – диэн Саха сирин Судаарыстыбаннай Мунньаҕын (Ил Түмэн) сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Елена Голомарева кэпсээтэ.
«Биһиги АЛРОСА-ны кытта икки дуогабардаахпыт, – диэн кэпсиир Өлөөн оройуонун баһылыга Лена Иванова. – Бастакыта, 100 мөлүйүөн солкуобайга – «Үөһээ Мууна» баайдаах сир туһунан дуогабар 2024 сылга диэри түһэрсиллибитэ. Онтон иккис дуогабар быһыытынан, биһиги аҕыс атын оройуон – алмаастаах түөлбэ акционердарын курдук, АЛРОСА-тан дивиденнэри ылабыт.
«Үөһээ Мууна» баайдаах сир туһунан бастакы дуогабар чэрчитинэн ылбыт харчыбытын биһиги 2020 сыллаахха оройуон уопсай үөрэхтээһинин оскуолаларын үөрэнээччилэрин сылаас аһылыгынан босхо хааччыйыыга ыыппыппыт, ону сэргэ ити харчыны сыл аайы оҕолору таба ыстаадаларыгар бөртөлүөтүнэн илдьэргэ туһанабыт. Бу үп табаһыттар хамнастарыгар субсидияны оҥорууга, бултааһыны өйөөһүҥҥэ – нэһилиэнньэҕэ хотугу дьиикэй таба этин атыылаһарга барар. Бу – тыа хаһаайыстыбатын блогар сыһыаннаах. Былырыын «Үөһээ Мууна» үбүгэр биһиги олохтоохторбут суоппар быраабын атын сиргэ баран ылбаттарын туһугар Өлөөн бөһүөлэгэр автодрому туппуппут. Автодром номнуо тутулунна, аны көҥүл ыларбыт, эксээмэннэри миэстэтигэр, Өлөөҥҥө туттарар туһугар массыынаны ыытарга уопуттаах преподавателлары ыҥырарбыт хаалла.
Ону таһынан, бу харчыттан Хотугу сир аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттарын култууралара өйөнүллэр. Оҕолорго уонна улахан дьоҥҥо эбэҥки тылын үөрэтэргэ босуобуйалар бэчээттэнэллэр, оттон быйыл табаһыттар үгэс буолбут сүлүөттэрэ икки нэһилиэккэ Дьилиҥдэҕэ уонна Харыйалаахха ыытылыннылар».
«АЛРОСА-Rangifer Чекановскай»
саҥа резерват
Хотугу сир бэлиэтинэн, чахчыта да, хотугу таба буолар. Ол иһин, АЛРОСА Экологияҕа киинэ уонна учуонайдар хотугу дьиикэй табалары киэҥник тарҕатыы туругун уонна кыыллар ахсааннарын элбэтиини сыаналыырга хайысхаламмыт сүҥкэн бырагырааманы олоххо киллэрэллэр.
РНА СС криолитозона биологическай кыһалҕаларын институтун (ИБПК) исписэлиистэрэ хотугу дьиикэй табаны тарҕатарга сыл аайы чип олордоллор. Учуонайдар икки нэдиэлэ устата табалары талан, аргыс араадьыйа-моойторуктарын олордоллор, ити көмөтүнэн табалары барыларын кэтээн көрүөххэ сөп.
Хотугу дьиикэй таба Лена-Өлөөн көрүҥэ Саха сирин арҕаа өттүгэр, Лена уонна Анаабыр өрүстэр икки ардыларыгар баар, сүрүннээн Анаабыр, Булуҥ, Өлөөн, Эдьигээн, Мииринэй уонна Ньурба улуустарын диэки. Хомойуох иһин, ааспыт уон сылларга таба ахсаана аҕыйаата. Ол гынан баран, актыыбынай бэлиитикэ көмөтүнэн уонна АЛРОСА өйөбүлүнэн, мөлтөх процесстары тохтотор ситиһилиннэ.
АЛРОСА кэнники сылларга табалар бырамыысыланнай сирдэргэ инфраструктура нөҥүө ааһалларыгар анал миэстэлэри, кыыллар технологическай суоллары туоруулларыгар тырааныспар сырыытын сабарга исхиэмэ оҥордо.
Саха сирин бырабыыталыстыбатын быһаарыытынан, Булуҥ улууһугар быйыл ыам ыйыгар өрөспүүбүлүкэ суолталаах ураты харыстанар саҥа сир тэрилиннэ. Ону тэрийэргэ уонна хотугу сир табатын Лена-Өлөөн көрүҥүн харыстабылыгар улахан кылаатын учуоттаан, саҥа резерват «АЛРОСА-Rangifer Чекановскай» диэн ааттанна.
АЛРОСА билигин социальнай көдьүүс саамай үрдүк сыанабылын ылыан ылар. Хампаанньа аан дойду хайа хостуур хампаанньаларын ортолоругар уопсастыба иннигэр эппиэтинэс рейтиннэригэр эрэллээхтик инники иһэр. Маннык түмүгү чуолаан хампаанньа дохуотун аҥаарын курдугу нолуокка, хамнаска, аһымал дьаһалларыгар, ол иһигэр олохтоох нэһилиэнньэ өйөбүлүгэр ыытара хааччыйда.
«Саха сирэ», edersaas.ru сайтка анаан АЛРОСА пресс-сулууспатын суруйуутуттан тылбаас.
АЛРОСА пресс-сулууспатын хаартыската