Тулалыыр эйгэ харыстабылын боппуруостара АЛРОСА ураты болҕомтотугар сылдьаллар. Үлэ экологияҕа хайысхата АЛРОСА-ҕа быраагыраамалаах уонна бырайыактыыр үлэ тускулугар олоҕурар. Хампаанньа сыл аайы киэҥ хабааннаах социальнай-экологическай дьаһаллары ыытар, ол иһигэр Саха сирин өрүстэригэр уонна күөллэригэр балыгы ыытан ууһатыы бырайыактарын олоххо киллэрэр, табалар көһүүлэрин үөрэтэргэ чинчийэр үлэлэри ыытар.
edersaas.ru
2022 сылга Экология киинин саҥа бырайыактарын туһунан биһиэхэ айылҕа сирин-уотун харыстааһын уонна Хотугу сир аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттарын кытары үлэҕэ отдел начаалынньыга Алена Дьяконова кэпсээтэ.
«Быйыл биһиги табалар көһүүлэригэр мониторины, Саха сирин өрүстэригэр уонна күөллэригэр балыгы ыытыы үлэлэрин салҕыыбыт. Балык Чернышевскайдааҕы собуотун кытары үлэбитигэр уу түөлбэлэригэр ыамалары ыытыы дуогабардарыттан ураты биһиги балык сыаналаах боруодатын -– чыыры үөскэтэргэ саҥа садковай линияны оҥорорго үлэлиибит. Бу дьаһаллары тус сыаллаах үбүлүүргэ балык собуотун кытары туспа дуогабар көмөлөстө. Биһиги хампаанньабыт экология дьоһун суолталаах боппуруостарыттан хаһан да туора турбат. Быйылгыттан саҕалаан хас да саҥа хайысханы киллэрдибит.
Бастакыта – ойуур баһаардарын боппуруоһа. Айылҕа (ландшафтнай) баһаардара ойуур экосистиэмэтигэр, тымныы уонна ирбэт кырыска куһаҕан дьайыыларын үөрэтэргэ научнай-чинчийэр үлэлэр ыытыллыахтара. Бу кыһалҕа барыбытыгар: хампаанньаҕа, өрөспүүбүлүкэҕэ, дойдуга бүтүннүүтүгэр сыһыаннаах. Тоҕо диэтэххэ, ойуур баһаардара бүттүүн планета экосистиэмэтигэр улахан дьайыылаахтар.
Иккис хайысха – көтөр сүтэн эрэр сэдэх көрүҥүн -– пискулька-хааһы үөрэтэр уонна харыстыыр бырайыагы үлэлэтии. Үлэни бу көтөр сыл аайы аҕыйыы турарын бигэргэтэр РНА СС Криолитозона биологическай проблемаларыгар институтуттан биир идэлээхтэрбитин кытары бииргэ ыытабыт. Көтөр сүтэр төрүөттэрин быһаарыы билиҥҥитэ кыалла илик. Биһиги холбоһуктаах үлэбит онуоха көмөлөһүөҕэ диэн эрэнэбит. Көтөрдөрү хатыыстыырга, бэлиэлииргэ уонна көһөр суолларын үөрэтэргэ дьаһаллары былааннаабыппыт. Пискулька-хаас Кытайга кыстыырын учуоттаан, институт орнитологтара Кытайтан биир идэлээхтэрин кытыннарарга былаанныыллар. Онон, бу бырайыак норуоттар икки ардыларынааҕы хабааннаах буолуон сөп», -– диэн Алена Дьяконова кэпсээтэ.
Арассыыйа Федерациятыгар Эколог күнүгэр, Тулалыыр эйгэ аан дойдутааҕы күнүгэр Алена Дьяконова экологтары, салаа бэтэрээннэрин, Саха сирин научнай уонна уопсастыбаннай түмсүүлэр бэрэстэбиитэллэрин идэлээх бырааһынньыктарынан эҕэрдэлээтэ.
Бу күн, үгэс курдук, АЛРОСА Экологияҕа киинэ Мииринэй улууһугар «Саха сирин тыыннаах алмаастара» айылҕа пааркатыгар сылдьар. Бырагыраама быһыытынан манна субуотунньуктууллар уонна кыылы-сүөлү көрөллөр-истэллэр -– киин хас биирдии үлэһитэ кинилэри аһатыан сөп.
Санатан эттэххэ, АЛРОСА пааркаҕа үбүнэн көмөлөһөр уонна сыл аайы сэдэх кыыллары популяциялыырга түөрт мөлүйүөн солкуобайы көрөр.
«Саха сирин тыыннаах алмаастара» сылы быһа дьону көрсөр. Манна дэҥҥэ көстөр заповеднигы, сэдэх кыыллары көрүөххэ уонна бэл, аһатыахха сөп. Онтон соторутааҕыта пааркаҕа саҥа кыыл -– кырачаан бизон баар буолла. Ол туһунан паарка дириэктэрэ Сергей Симонов кэпсээтэ.
«Билигин биһиги пааркабытыгар эбирдээх таба, изюбрдар, яктар, тайахтар, овцебыктар, бизоннар, саха аттара, эһэ, бэдэр, павлиннар уонна араас экзотикалаах кыыллар бааллар. Быйыл биһиэхэ сүрүн иитиэхтэрбит — бизоннар. Кинилэри пааркаҕа өссө 2016-2017 сылларга аҕалбыттара. Ыам ыйын 19 күнүгэр пааркабытыгар кэрэ-бэлиэ күн буолла -– ойуур бизоннарын дьиэ кэргэнигэр атыыр бизон аан бастаан төрөөтө. Төһө да киэҥин иһин хааччахха, ол эбэтэр улахана суох вольерга бэйэлэрэ айылҕаларынан ууһааһыннара сэдэх көстүү. Билигин бизончикпыт настарыанньата үчүгэй, төлөһүйдэ уонна сүүрэ сылдьар. Ол иһин, биһиги салгыы төрүөх үөскүүрүгэр эрэнэбит», -– диэн Сергей Симонов иһитиннэрдэ.
ххх
Паарка үлэһиттэрэ бизон оҕотугар бастыҥ ааты биэрэргэ оҕолор ортолоругар куонкурус биллэрдилэр, түмүгэ бэс ыйын ортотугар биллиэҕэ.
Бу сыл паарка сэдэх түгэннэринэн баай буолла. Быйыл муус устар 27 күнүгэр, САССР тэриллибит сылыгар, манна кырачаан як күн сирин көрдө. Пааркаҕа сылдьааччылар таптыыр, түөрт саастаах Юленькалара аан бастаан ийэ буолла. Оҕотун Урааҥхай диэн ааттыырга быһаардылар. Айылҕа пааркатыгар барыта алта як баар, бастакы яктар паарка аһыллыаҕыттан олохсуйбуттара.
«Саха сирэ», edersaas.ru анаан Андрей ШИЛОВ суруйуутуттан тылбаас