Былырыын «АЛРОСА» хампаанньа федеральнай таһымҥа баар бэйэтин өлүүтүттэн 10,9 % акцияны атыылаан, хааһынаҕа 52,2 млрд солк. киллэрбитэ. Ити акцияларын атыылаабытын түмүгэр, 33 % акциялаах хаалбыта. Оттон быйыл кэлэн өссө 8 % акцияны атыыга таһаарар туһунан кэпсэтии таҕыста.
Аграфена Кузьмина, «Саха сирэ» хаһыат, www.edersaas.ru
«АЛРОСА» тэриллэригэр
Бу туһунан суруйуом иннинэ хампаанньа хайдах тэриллибитин, акцияларын үллэрии хаһан, туохтан саҕаламмытын кылгастык ахтан аһарыым. 1990 с. Саха сирэ суверенитет туһунан декларация ылынан, бэйэтин бэйэтэ салайынар суолга үктэммитэ. Саха сирин Үрдүкү Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Михаил Николаев 1991 с. РСФСР президенигэр Борис Ельциҥҥэ өрөспүүбүлүкэ балаҕан ыйын 15 күнүттэн алмааһы, кыһыл көмүһү Сойуус хааһынатыгар ыытарын тохтоторун туһунан тэлэгирээмэ охсон, бастакы хардыыны оҥорбута. Ити, биир өттүнэн, соһуччу уонна сөҕүмэр быһыы этэ, атын өттүнэн, биһиги, Саха сирин олохтоохторо, өр кэтэспит суолбут.
Ол эрээри итинник баламат этиини Саха сириттэн өр кэмҥэ аһаан-таҥнан олорбут Сойуус дэбигис ылына охсубатаҕа чуолкай. Ол да буоллар, өр унньуктаах туруорсуулар, кэпсэтиилэр кэнниттэн, 1992 с. олунньу 19 күнүгэр «Якуталмаас» базатыгар (1957 с. үлэлиир) «Россия уонна Саха алмааһа» диэн сабыылаах акционернай уопсастыбаны тэрийэр туһунан Борис Ельцин ыйааҕа тахсыбыта. Бу кэмҥэ Россия уонна Саха сирэ 32-лии %, хампаанньа үлэһиттэрэ – 23 %, алмаас баайдаах аҕыс улуус (Мирнэй, Ленскэй, Анаабыр, Өлөөн, Ньурба, Үөһээ Бүлүү, Бүлүү, Сунтаар) – 8 %, ону таһынан байыаннайдар социальнай көмүскэллээх буолууларын фондата – 5 % үллэстибиттэрэ. Бу маннык тэринии оччотооҕуга, приватизация маассабайдык ыытылла турар кэмигэр, хайа да өттүнэн саамай сөптөөх быһаарыныы этэ.
2003 сыллааҕы сокуон
90-с сылларга саҥа атаҕар туран эрэр Россия бэйэтин суотугар баар баайы-дуолу атыылаан, хааһынатыгар эбии үбүлээһини киллэрэр сыаллаах-соруктаах этэ. 2000 с. Владимир Путин президенинэн талыллаат, билиҥҥи федерализация суолун хайан, «АЛРОСА» Россияҕа урукку хапытаалын төннөрүөхтээҕин туһунан быһаарыы ылыммыта. Ол түмүгэр Россия 50 % + 1 акцияламмыта, Саха сирэ улуустары кытта холбоон 40 % ылбыта, уоннааҕыта атын бас билээччилэргэ барбыта.
Ону сэргэ, бу кэмҥэ Россия үрдүнэн олохтоох салайыныы диэн өйдөбүл саҥа киирэн эрэрэ. Онон хайыҥ охсунан бэйэбитигэр сокуон таһаара охсон акцияларбытын харыстыыр сорук турбута.
Ол иһин 2003 с. муус устарга «АЛРОСА» хампаанньа Саха сирин суотугар сылдьар акцияларын салайыы уонна туһаныы туһунан президент Вячеслав Штыров илии баттааһыннаах өрөспүүбүлүкэ сокуона тахсыбыта. Манна саамай сүрүнэ, Саха сирин аатыгар 32 %, аҕыс улууска биирдии бырыһыан акция баара, өрөспүүбүлүкэ хайаатар да хонтуруолунай 25 % + 1 акцияны хаалларыахтааҕа ыйыллыбыта. Онон сокуон таһааран, ити кэмҥэ хампаанньабытын 100 % приватизациялааһынтан куотуммуппут.
Кириисис кэмигэр
Ол эрээри 2008-2009 сс. дойду үрдүнэн сатыылаабыт кириисискэ, буолаары буолан аан дойдуга экономиката сатарыйбыт кэмигэр, итиччэ улахан хампаанньаны судаарыстыба эрэ бас билэн олороро табыгаһа суох, акцияларын атыыга таһааран дойду сайдыытыгар ыытыахха диэн федерация өттүттэн эмиэ кимэн киирии саҕаламмыта. Хампаанньа бэйэтэ да бу кириисискэ оҕустаран (алмааһы хостооһуҥҥа саҥа ньымалар киирэ, аныгы технология сайда турар кэмигэр хампаанньа атын дойдулары кытары тэҥҥэ хааман иһиэхтээҕэ) кирэдьииттэн кирэдьииккэ киирэн, бааннары «аһатааччы» тэрилтэнэн буолбута. Онон хампаанньаҕа, инвестиция уган, саҥа тыыны киллэриэххэ наада этэ. Атын иккис өттүттэн, бу кэмҥэ «АЛРОСА»-ҕа тэҥнэһэр хампаанньа аан дойдуга суоҕа, элбэх алмааһы хостуурунан да, атыыга таһаарарынан да, хайа да хампаанньаны сабырыйара. Холобур, «АЛРОСА» кэнниттэн тилэх баттаһа иһэр Америка «De Beers» хампаанньата оччолорго аан дойду үрдүнэн хостонуллар алмаас 22 % ылар эбит буоллаҕына, «АЛРОСА» 30 % тутан олороро. Итини сэргэ, алмааспыт саппааһын, атыыга тахсар кээмэйин ааҕан кэбис.
Онон 2011 с. кэпсэтии ыытыллан, хампаанньа аһаҕас акционернай уопсастыба буолбута. Манна өссө эбэн эттэххэ, хампаанньа Саха сиригэр регистрациятын уларыппатаҕа. Онон бүддьүөккэ билиҥҥээҥҥэ диэри барыстан, үлэһиттэриттэн киирэр нолуоктарын барытын төлүү олорор. Ити биирэ.
Аны иккиһинэн, инвестиция киллэрэр туһугар хампаанньа устаабын хапытаалыттан акцияларын атыыга таһаарыахтааҕа. Дьэ, манна кэлэн Россия уонна Саха сирин салалтата эмиэ улахан киирсиини көрсүбүттэрэ. Россия федеральнай баайын-дуолун приватизациялааһын 2011-2013 сс. былааныгар судаарыстыба илдьэ сылдьар акцияларын барытын атыыга таһаарар туһунан суруллубут этэ.
Ол иһин Ил Дархан Егор Борисов дойду президенигэр Владимир Путиҥҥа тиийэ кэпсэтэн, икки өттүттэн (Россия уонна Саха сирэ) 25-тии бырыһыан акциялары (хонтуруолунай бакыаты) хайаатар да хаалларар туһунан дуогабар түһэрсэри ситиспитэ. Билигин ситиспитэ диэн бэлиэтиир этэргэ эрэ дөбөҥ. Ити кэмҥэ РФ бырабыыталыстыбата «АЛРОСА»-ттан судаарыстыба чааһын барытын суох оҥорорго дьаһал таһааран олорорун көтүттэрии уонна биир өттүттэн инвестордар аҥар кырыытыттан тоҕо анньан кэлиилэрин утары туруулаһыы сыанан аҕаабат этэ эбээт.
Онон 2013 с. буолбут атыылааһыҥҥа хампаанньа 16 %, ол иһигэр Россия уонна Саха сирэ бэйэлэриттэн сэттэлии бырыһыаны, ону сэргэ «АЛРОСА» бэйэтин акцияларыттан 2 %, чааһынай илиигэ барбыта.
Бу атыыга биир кумааҕы 35 солк. сыаналанан, барыта холбоон 1,2 млрд доллар харчы киирбитэ. Кимнээх атыыласпыттарай диир буоллахха, үгүс акцияны Америка миллиардера Джордж Сорос, «Lazard» диэн Америка инвестиционнай фондата, «Genesis» британскай фонда, о.д.а. тас дойду инвестордара ылбыттара. Акциялар 14 % Россия инвестордара атыыласпыттара.
Ол түмүгэр Россия 43,9 %, Саха сирэ 25%+1 акциялары тутан хаалбыттара. Ону таһынан, биһиги өссө аҕыс улууспут биирдии бырыһыан акциялаахтар. Онон холбоон 33 % тута сылдьабыт.
2016 сыллааҕы атыылааһын
Оттон ааспыт сылга приватизациялааһын иккис түһүмэҕэр (2013 с. акциялары атыылааһын түһүмэҕинэн барыахтааҕа ыйыллыбыта) Россия бэйэтин акцияларыттан 10,9 % атыыга таһааран, 33 % акциялаах хаалла. Биржаҕа кимнээх кыттыбыттарай? Өскөтүн 2013 с. үксүн Америка инвестордара кыттыбыт эбит буоллахтарына, былырыын атыыга тахсыбыт акциялары Азия, Европа дойдулара атыыласпыттара. Ол иһигэр акцияларын аҥардарын барытын быһа Россиятааҕы инвестиционнай фонда атыылаһан ылбыта биллэр. Санатан эттэххэ, бу фонда 2011 с. аан дойду инвестордарын кытары Россияҕа үбү-харчыны киллэриигэ үлэлэһэр сыаллаах тэриллибитэ.
Манна даҕатан эттэххэ, 2013 с. кэнниттэн РФ бырабыыталыстыбата хампаанньа хапытаалыттан 18,9 % акцияны эрэ атыылыыр бырааптааҕа. Онон билигин саппааһыгар 8 % эрэ хаалларан олорор да, приаватизация үһүс түһүмэҕэр (бу соторутааҕыта олунньу 2 күнүгэр РФ бырабыыталыстыбата федеральнай баайы-дуолу 2017-2019 сс. приватизациялааһын былаанын бигэргэттэ) акцияларыттан эмиэ атыылыаҕын туһунан эттэ.
Саха сирин акциялара тыытыллыбаттар
Оттон Саха сирин акцияларын туһунан эттэххэ, маннык. Үөһэ эппитим курдук, Саха сирэ 2013 с. Россияны кытары судаарыстыбаннай акционердар быһыытынан, 25-тии бырыһыан акцияны хайаатар да хаалларыахтаахтарын туһунан дуогабар түһэрсибитэ. Хайа, уонна 2003 с. тахсыбыт «Саха сирэ «АЛРОСА» хампаанньаҕа баар акцияларын салайыы уонна дьаһайыы туһунан», ону сэргэ 2013 с. ити сокуону лаппыйан хонтуруолунай бакыаппыт туһунан сокуоннардаахпыт дии. Манна даҕатан, улуустар акцияларын депутаттар, уопсастыбаннас бэйэлэрэ хонтуруоллуулларын этэн аһарар тоҕоостоох.
Онон, билигин да федерация өттүттэн кимэн киириилэр түмүктэнэ иликтэрин бэлиэтээн туран, бүддьүөппүтүгэр саамай элбэх нолуогу киллэрэ олорор хампаанньабытыттан өрөспүүбүлүкэ бэйэтин өлүүтүн атыылыыр санаата суох, онуоха Саха сирин 25%+1 уонна аҕыс улуус биирдии бырыһыаннарын бары өттүнэн сокуон таһааран хайан олоробут диэн түмүгү оҥоруохха сөп.
Хампаанньа – бүгүн
«АЛРОСА» билигин аан дойду алмааһын ырыынагар лидер хампаанньа. Былырыыҥҥы сыл түмүгүнэн, 37,4 мөл. карат (ол иһигэр «Анаабыр алмаастара» – 3,4, «Аллараа Ленскэй» – 1,7 мөл. карат) алмааһы хостоото, 40,1 мөл. карат алмааһы атыыга таһаарда. Билигин хампаанньа Саха сирин кытары Архангельскай уобалаһынан барыта биэс хайа-байытар кэмбинээттээх, 11 туруупканан алмааһы хостуур. Аһаҕас ньыманан хостуурун сэргэ сабыылаах рудниктарынан, алмаастаах бытархай боруоданы хомуйуунан дьарыктанар.
Ил Дархан Егор Борисов бэлиэтээн аһарбытынан, өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр үс улахан хампаанньа, «АЛРОСА», «Сургутнефтегаз» уонна «Транснефть», сабыдыала улахан. Аҥардас «АЛРОСА» бүддьүөппүт дохуоттаах чааһын аҥарын уйунар. Холобур, былырыыҥҥы сыл түмүгүнэн, нолуок быһыытынан киллэрбит харчыта 62 млрд солк. тэҥнэһэр.
Маны таһынан, 2011 с. СӨ бырабыыталыстыбатын кытары дуогабар түһэрсэн, хас сылын аайы өрөспүүбүлүкэ социальнай-экономическай сайдыытыгар 520 мөл. солк. кырата суох сууманы бэлэх быһыытынан биэрэр. Ол курдук, 2012 с. саҕалаан хампаанньа «Үүнэр көлүөнэ фондатыгар» уопсайа 3,7 млрд солк. укта. Бу сууманан барыта 19 социальнай хайысхалаах эбийиэк тутулунна.
Хас сылын аайы хампаанньа аҕыс улууска төлөбүрүн (дивиденын) ыыта олорор. Холобур, 2014 с. 866 мөл. солк. ыыппыт эбит буоллаҕына, 2015 сыл түмүгүнэн, 1,2 млрд солк. түҥэттэ. Онон улуустар 153,9 мөл. солк. үллэһиннилэр. Улуус баһылыктара бэлиэтээн эппиттэринэн, бу кэлбит харчыны үгүстэр социальнай дьиэлэри тутууга ыыппыттар.
Хампаанньа өрөспүүбүлүкэ экономическай-социальнай сайдыытыгар быһаччы кыттыһарын таһынан, улахан күрэхтэһиилэргэ көмө-тирэх буолар. Ол курдук, 1996 с. саҕалаан «Азия оҕолоругар» сүрүн спонсор быһыытынан сылдьар. Холобура, былырыын Оонньуулары ыытыыга хампаанньа 250 мөл. солк. көрбүтэ.
Аграфена Кузьмина, «Саха сирэ» хаһыат, www.edersaas.ru