Наука чинчийэр үлэлэригэр барыллаан отчуоттар билиннилэр. Бу научнай-чинчийэр үлэлэр Бүлүү бөлөх улуустарын экологиятын уонна онно олорор нэһилиэнньэ доруобуйатын туруктарыгар биир кэлим научнай чинчийиилэр бырагыраамаларын чэрчитинэн ыытылыннылар. 2023 сылга диэри инвестициялар уопсай кээмэйдэрэ, АЛРОСА хампаанньаларын үбүн суотугар, 138 мөлүйүөн солкуобай буолла.
edersaas.ru
Наукаҕа биир кэлим чинчийиилэр бырагыраамалара
2019-2024 сылларга суоттаммыт бырагыраама СӨ бырабыыталыстыбатын, “СӨ Үүнэр көлүөнэтин тус сыаллаах пуондата” кэммиэрчэскэйэ суох тэрилтэ уонна “АЛРОСА” АХ икки ардыларыгар хардарыта бииргэ үлэлиир туһунан сөбүлэһии чэрчитинэн олоххо киллэриллэр. Бырагыраама “Бүлүү өрүс уонна өрүс салааларын уу ылар экосистемаларын туругар мониторинг”, “Бүлүү өрүс тардыытыгар уонна салааларыгар олорор нэһилиэнньэ доруобуйатын чэбдигирдиигэ мэдиссиинискэй-социальнай дьаһаллар комплекстардаах, наукаҕа олоҕурбут сыанабыл” уонна “Бүлүү өрүс уонна өрүс салааларын хочотугар баар нэһилиэнньэлээх пууннары уунан хааччыйыыга атын төрүөттэри сыаналааһын” диэн үс хайысхалаах.
Наука үс сыллаах чинчийиилэрин үбүлүүр АЛРОСА өрөспүүбүлүкэҕэ экология култууратын саҥа стандартын булууга көмөлөһөр кыаҕын таһынан, үлэтин ыытар сиригэр-уотугар экология бэлиитикэтин тускулларын чопчулуур, көннөрөр уонна уонна олоххо киллэрэр кыахтаах.
Бырагырааманы олоххо киллэрии уопсай суумата – 138 мөлүйүөн солкуобай. АЛРОСА ааспыт сыл бүтэһигэр 40 мөлүйүөн солкуобай кээмэйдээх чинчийиилэр бастакы түһүмэхтэрин үбүлээбитэ, оттон 2020 сылга 41,4 мөлүйүөн солкуобай суумалаах научнай-чинчийэр үлэлэри үбүлүөҕэ. 2020 сыл от ыйыгар наука биир кэлим чинчийиилэрин ыытарга бастакы өлүү (транш) – уопсай сууматтан 30 бырыһыана бэриллибитэ. СӨ бырабытыыластыбатын, АЛРОСА уонна Тус сыаллаах пуонда икки ардыларыгар хардарыта бииргэ үлэлээһин туһунан сөбүлэһии быһыытынан, иккис өлүү – үбүлээһин кээмэйин 70 бырыһыана биэдэмэстибэлэр икки ардыларынааҕы хамыыһыйа научнай-чинчийэр үлэлэри олоххо киллэрии түмүктэрин бигэргэппитин кэннэ бэриллиэҕэ. Онуоха АЛРОСА Үүнэр көлүөнэ пуондатын нөҥүө Саха сиригэр социальнай бырайыактары сыл аайы үбүлүүр кээмэйэ 800–900 мөлүйүөн солкуобайга тэҥнэһэр. 2011-2020 сылларга АЛРОСА барыта эрэгэйиэннээҕи социальнай соруктары быһаарарга, Үүнэр көлүөнэ пуондатын нөҥүө, 7 миллиард 175 мөлүйүөн солкуобайы биэрбитэ.
Бииргэ үлэлээһин тускулларын быһыытынан, Тус сыаллаах пуонда Бүлүү бөлөх улуустарыгар наукаҕа чинчийэр үлэлэри ыытарга тус үбүлээһини оҥорор. Наукаҕа чинчийэр үлэлэри толорооччулары быһаарар процедуралары ыытыы пуондаҕа сорудахтаммытын туһунан уопсай боппуруостарга уонна тэрилтэ үлэһиттэрин кытары үлэ управлениетыгар бэлиэтээн эттилэр.
Бырагырааама үлэлиир кэмигэр холбоһуктаах улахан үлэ ыытылынна. СӨ тустаах министиэристибэлэрин (бастатан туран, СӨ Үөрэхтээһиҥҥэ уонна наукаҕа, Экологияҕа, айылҕа баайын туһаныыга уонна ойуур хаһаайыстыбатыгар министиэристибэлэрин) кытары элбэх ахсааннаах сөбүлэһиилэр түмүктэринэн биэдэмэстибэлэр икки ардыларынааҕы хамыыһыйа тэхиниичэскэй сорудахтары уонна симиэтэлэри бигэргэппитэ. СӨ Наукатын академиятын учуонайдарын холбоһуктаах сэбиэттэрин мунньаҕа буолбута, научнай-чинчийэр үлэлэр бырайыактара талыллыбыттара, чинчийии үс хайысхатыгар наадалаах докумуоннар бэлэмнэммиттэрэ. Атыылаһыы процедураларын түмүктэринэн пуонда үс хайысханан научнай-чинчийэр үлэлэри толорооччулары кытары дуогабардары түһэрсибитэ.
Үс хайысханан научнай-чинчийэр үлэни толорооччуларынан профессор Д.Д.Саввинов аатынан Хотугу сир прикладной экологияҕа научнай-чинчийэр института, М.К.Аммосов аатынан ХИФУ Мэдиссиинэҕэ института уонна РНА СС П.И.Мельников аатынан Ирбэт тоҥ института буолаллар.
Саха сирин бырабыыталыстыбатын, АЛРОСА уонна СӨ Үүнэр көлүөнэ тус сыаллаах пуондатын икки ардыларыгар үс өрүттээх сөбүлэһии быһыытынан, Саха сирин Наукатын академията 2020 сылтан наука үлэтин толорор. “Академия чинчийии үс хайысхатынан бырагырааманы уонна тэхиниичэскэй сорудахтары бэлэмнээбитин былаас тустаах уорганнарын кытары сөбүлэһиннэрбитэ. Быйыл сайын Наука академията кыттыылаах закупочнай хамыыһыйа үлэлээтэ уонна биэдэмэстибэлэр икки ардыларынааҕы икки хамыыһыйа тэрилиннэ. Бырагыраама тэрээһин боппуруостара куруук үөрэтиллэрэ, биэдэмэстибэлэр икки ардыларынааҕы хамыыһыйа киэҥ ыҥырыылаах мунньаҕа ыытыллара былааннанар. Ахсынньыга сыллааҕы отчуоту уонна ахсынньыга-тохсунньуга Бүлүү бөлөх улуустарыгар баран нэһилиэнньэҕэ отчуоттуохпут”, – диэн Саха Өрөспүүбүлүкэтин Наукатын академиятын сүрүннүүр научнай үлэһитэ Наталья Сивцева кэпсээтэ.
Чинчийиилэр хайдах ыытыллыбыттарай?
Тус сыаллаах пуонда иһитиннэрбитинэн, наука үс тэрилтэтэ закупочнай процедура бары ирдэбиллэригэр эппиэттииллэр. «Кинилэр былааннаммыт үлэлэри ыытарга интеллектуальнай кыахтаах учуонайдардаахтар уонна исписэлиистэрдээхтэр. Кинилэр бары Саха сиригэр маннык үлэлэри ыытарга улахан үөрүйэхтээхтэр уонна сүрүнэ – Бүлүү өрүс тардыытыгар сытар уонна онно олорор нэһилиэнньэ доруобуйатын туһунан барыллаан научнай-тэхиниичэскэй чинчийиилэргэ матырыйааллардаахтар”, – диэтэ пуонда генеральнай дириэктэрэ Владимир Егоров.
COVID-19 саҥа инфекциянан эпидемиология уустук балаһыанньата үөскээбитинэн сибээстээн, чинчийиилэргэ көннөрүүлэр киллэриллибиттэрэ. “Пандемия хонууга үлэлии уонна эспэдииссийэ чинчийиилэригэр барыыны хойутатта, онон ХИФУ Мэдиссиинэҕэ института нэһилиэнньэ доруобуйатын көрө-истэ кыайан барбата. Тоҕо диэтэххэ, бу дьаһалга элбэх киһи мустара эрэйиллэрэ”, – диэн CӨ Наукатын академиятын наукаҕа сүрүннүүр үлэһитэ Наталья Сивцева быһаарда.
Мэдиссиинискэй наука дуоктара, ХИФУ Мэдиссиинэҕэ институтун нормальнай уонна патологическай физиологияҕа кафедратын бэрэпиэссэрэ Пальмира Петрова оройуоннар уонна нэһилиэктэр баһылыктарын дьаныардаах көрдөһүүүлэринэн экспертэр эспэдииссийэ чинчийиилэригэр барбатахтарын туһунан эттэ. “Биһиги билигин тэрээһин үлэлэринэн дьарыктанабыт, улуустар уонна нэһилиэктэр баһылыктарын кытары кэмпэриэнсийэлэри тэрийэбит. Анаалыстары нэһилиэктэр мэдиссиинискэй тэрилтэлэрэ ылыахтара. Онтон ылбыт анаалыстарын Дьокуускайга биһиги лабораторияларбытыгар ыытыахтара. Нэһилиэктэргэ ыарыы сайдар кутталлаах чахчыларын быһаарарга, мэдиссиинискэй билиигэ-көрүүгэ, уйулҕа туругар анкеталары ыыттыбыт”, – диэтэ Пальмира Георгиевна.
Эмчиттэр сүрүн соруктара
Эмчиттэр сүрүн соруктара – Бүлүү эрэгэйиэнин нэһилиэнньэтин доруобуйатын туругун үөрэтии. “Тэхиниичэскэй сорудахха олоҕуран, билигин биһиги үлэни чопчу биэс нэһилиэккэ – Сүлдьүкээргэ (Мииринэй оройуона), Бүлүүчээҥҥэ (Сунтаар), Маалыкайга уонна Күндээдэҕэ (Ньурба), Хороҕо (Үөһээ Бүлүү) ыытабыт. Нэһилиэктэр олохтоохторуттан микроэлеменнарга анаалыстары хааннарыттан, баттахтарыттан уонна аһылык сорох көрүҥүттэн ылыахпыт. Бу анаалыстар организмҥа тастан ыарахан металлар киирэллэрин-киирбэттэрин, онно мунньуллалларын-мунньуллубаттарын, эбэтэр тиийбэт уонна нуорманы аһарбыт буоллахтарына организм бэйэтэ төһө толуйарын билэрбитигэр көмөлөһүөхтэрэ. Бу иннинэ маннык үлэни мэдиссиинэ-демография көрдөрүүлэрин ырытаары, атын эрэгийиэннэри кытта тэҥнээри ыыппыппыт”, – диэн бэрэпиэссэр кэпсээтэ. Анаалыстар ХИФУ Мэдиссиинэҕэ институтун килииникэтин лабораторияларыгар уонна дуогабар түһэрсиллибит Арассыыйа атын тэрилтэлэригэр оҥоһуллуохтара.
ХИФУ Мэдиссиинэҕэ институтун экспертэрэ иммуннай систиэмэ туругун үөрэтиэхтэрэ, генетикаҕа чинчийиилэри оҥоруохтара. Кинилэр окислительнай процесстарга эппиэттиир геннэр туруктарын интэриэһиргииллэр. Онуоха бу үлэҕэ Онкология өрөспүүбүлүкэтээҕи диспансерын онколог-исписэлиистэрэ кытталлар. Тоҕо диэтэххэ, Бүлүү бөлөх улуустарын уонна уопсайынан өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтэ искэн ыарыыта тарҕанарыттан долгуйар. “Чинчийиилэргэ олоҕуран, нэһилиэктэр олохтоохторун доруобуйаларыгар дьайар төрүөтү буларга кыһаллыахпыт. Онтон киһи доруобуйатын туругун тупсарыахтаах дьаһаллары ылынарга былааннаныахпыт”, – диэн бэрэпиэссэр Пальмира Петрова түмүктээн эттэ.
РНА СС П.И.Мельников аатынан Ирбэт тоҥ института “Бүлүү өрүс уонна өрүс салааларын хочотугар баар нэһилиэнньэлээх пууннары уунан хааччыйыыга атын төрүөттэри сыаналааһын” хайысхаҕа наука чинчийэр үлэлэрин толорооччунан буолар.
“Биһиги РНА СС Ирбэт тоҥ институтун айылҕа усулуобуйатын туһунан бэчээттээбит литературатын уонна пуонда матырыйаалларын хомуйбуппут итиэннэ анаалыстаабыппыт. Бу үөрэтэр оройуоммут гидрогеологическай уонна геокриологическай усулуобуйаларын кытта сибээстээх научнай уонна атын матырыйааллары үөрэппиппит. Мииринэй оройуонун Сүлдьүкээр сэлиэнньэтин оройуонугар геологическай учаастагы тутуу туһунан иһитиннэриини ыларга үлэ комплекса ыытыллыбыта. Уу анаалыстарын хомуйбуппут. Инникитин биһиэхэ базаҕа баар анаалыстары кытта тэҥнээн көрүөхпүт. Бүлүү өрүс хочотун уонна салааларын нэһилиэнньэлээх пууннарын хаһаайыстыбаннай иһэр уунан хааччыйыы инникитин чинчийии түмүктэрэ эһиил биллиэхтэрэ. Төһө да кэккэ уустуктар баалларын иһин, чинчийиилэр түмүктэринэн дьону хаачыстыбалаах иһэр уунан хааччыйар эрэнэбит”, – диэн РНА СС П.И.Мельников аатынан Ирбэт тоҥ институтун сир аннынааҕы уулар уонна криолитозона геохимиятын лабораториятын кылаабынай научнай үлэһитэ, хайа-минералогическай наука дуоктара, бэрэпиэссэр, СӨ НА академига Виктор Шепелев бэлиэтээн эттэ.
От ыйыттан Бүлүү өрүс тардыытын экосистематыгар биир кэлим научнай чинчийиилэр саҕаламмыттара. Хонуу үлэтин бастакы түһүмэҕэр бэрэпиэссэр Д.Д.Саввинов аатынан Хотугу сир прикладной экологиятын НЧИ үлэһиттэриттэн ураты ХИФУ естественнэй наукаларын институттарын, “Саха сиринээҕи наука киинэ” ФИЦ криолитозона биологическай кыһалҕаларга институтун, ЯНЦ ФИЦ В.П.Ларионов аатынан Хотугу сир физико-техническэй кыһалҕаларын институтун, РНА СС алмаастар уонна күндү металлар геологияларын институтун, балык хаһаайыстыбатын уонна океанография Бүтүн Арассыыйатааҕы научнай-чинчийэр институтун Саха сиринээҕи салаатын, Арктикатааҕы судаарыстыбаннай агротехнологическай университет уо.д.а. исписэлиистэрэ кытыннылар.
Ыытыллар чинчийиилэр соруктара
Ыытыллар чинчийиилэр соруктара – Бүлүү өрүскэ уонна 2018 сыллаахха саахалтан киртийбит салааларга уу ылар экосистема аныгы туругар кырдьыктаах интегральнай сыанабылы оҥоруу. Учуонайдар Бүлүү өрүс уонна өрүс салааларын экосистематын, уу (уу үрдэ, түгэх дьапталҕа, зообентос, зоопланктон, фитопланктон, уу үүнээйитэ, ихтиофауна) уонна сир компоненнарын (уу ылар кырыһа, үүнээйи, кыыл-сүөл) чинчийдилэр.
ХИФУ ПЭС НЧИ дириэктэрэ, биология наукатын дуоктара Григорий Саввинов уонна НИР эппиэтинэстээх толорооччута, наука сүрүннүүр үлэһитэ, биология наукатын хандьытаата Петр Данилов иһитиннэрбиттэринэн, быйыл от-балаҕан ыйдарыгар Бүлүү өрүс уонна өрүс салааларын сүрүн компоненнарыгар натурнай чинчийии оҥоһулунна. Уу үрүт араҥатын гидрологическай уонна гидрохимиескай чинчийии, уу эбийиэктэрин түгэх дьапталҕаларын чинчийии, гидробиологическай (зоопланктон, фитопланктон, зообентос), ихтилогическай чинчийиилэр (морфологическай, биогеохимическай, гистологическай, паразитологическай), уу ылар учаастактар кырыстарын уонна геоботаническай чинчийии, териологическай (үүтүнэн иитээччилэр), орнитологическай чинчийиилэр (көтөрдөр) курдук хайысхаларга аналлаах анаалыстар боруобалара ылыллыбыттара.
Үс сайыҥҥы ый устата Бүлүү эспэдииссийэтэ Бүлүү өрүскэ уонна өрүс салааларыгар мониторинг 98 сүрүн учаастагын биир кэлимник чинчийдэ. Ылыллыбыт соруктары толорор туһугар, тулалыыр эйгэ уонна тырааныспар логистикатын уратыларын көрөн, Бүлүү эспэдииссийэтин 7 хонуу этэрээтэ тэриллибитэ. Кинилэр Бүлүү өрүс уонна өрүс салааларын чинчийдилэр.
Билигин хонуу үлэтин 1-кы түһүмэҕэ түмүктэннэ, хонуу үлэтин матырыйаалларын камеральнай чочуйуу итиэннэ ХИФУ, Экологияҕа мониторинг өрөспүүбүлүкэтээҕи иһитиннэрэр-аналитическай киинин (ол иһигэр, Мииринэйдээҕи уонна Ньурбатааҕы салаалар), Гигиена уонна эпидемиология киинин (ол иһигэр, Мииринэйдээҕи салаа) лабораторияларыгар химиичэскэй-аналитическай үлэлэр саҕаланнылар.
Наука чинчийэр үлэлэрин отчуоттааһын
Барыллаан отчуоттарынан, Наукалар академияларыгар экспертэргэ туһааннаах хайысхаларга экспертиза оҥоһулунна, отчуоттары наука холбоһуктаах сэбиэттэригэр көрдүлэр, үс отчуот кэккэ этиилэрдээх ылылынна. Инникитин барыллаан отчуоттары биэдэсмэстибэлэр икки ардыларынааҕы хамыыһыйаҕа көрүү былааннанар уонна 2020 сылга ыытыллыбыт үлэ барыллаан түмүктэригэр сыллааҕы отчуот ахсынньыга көрүллүөҕэ. Ахсынньыга-тохсунньуга Бүлүү бөлөх улуустарыгар отчуоттуу барыы былааннанар.
Артур КОНСТАНТИНОВ суруйуутуттан тылбаас
«Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
«АЛРОСА» АХ пресс-сулууспата биэрбит хаартыскалара туһанылыннылар