«Алмаастаах ааттар»: АЛРОСА уонна Саха сирэ өрөспүүбүлүкэ 100 сылыгар холбоһуктаах бырайыактара

2019 сыл бүтүүтэ Саха сирин Ил Дархана Айсен Николаев ювелирнай хаачыстыбалаах 100 бөдөҥ алмааска өрөспүүбүлүкэ 100 бастыҥ эр дьонун уонна дьахталларын ааттарын иҥэриини көҕүлээбитэ. Кини көҕүлээһинин АЛРОСА генеральнай дириэктэрэ Сергей Иванов өйөөбүтэ.

Аан бастаан 50-тан тахса караттаах бөдөҥ, сыаналаах таастарга Саха сирин дьонун -– Сэбиэскэй сойуус дьоруойдарын ааттарын иҥэрбиттэрэ. Быйылгы үбүлүөйдээх сылга «Саха сирин судаарыстыбаннаһа 100 сылыгар 100 анал ааттаах алмаас» бырайыак түмүк түһүмэҕэр сылдьар.
Ол курдук, бөдөҥ алмаастарга кимнээх ааттара иҥэрилиннэ? Саха сириттэн Аҕа дойду Улуу сэриитигэр ыҥырыллыбыт Сэбиэскэй сойуус дьоруойдарыттан ураты Саха сирин сайдыытыгар улахан кылааттарын киллэрбит атын дьоһуннаах дьон ааттара иҥэрилиннэ.

Сэбиэскэй сойуус дьоруойдара

Урукку сылларга алмаастарга биэс дьоруой аата иҥэриллибитэ: «Снайпер Охлопков» (1969 с.), «Дьоруой Попов» (1993 с.), «Дьоруой Степанов» (1995 с.) уонна «Сэбиэскэй сойуус дьоруойа Н.А. Кондаков» (2005 с.). 1990 сыллаахха Сэбиэскэй сойуус дьоруойа, сатыы разведка ыстаарсай сержана, эйэлээх кэмҥэ шахтер, «Мир» туруубка карьерыгар экскаваторщик Владимир Колбунов аата алмааска иҥэриллибитэ. 2020 сыл тохсунньутугар АЛРОСА генеральнай дириэктэрэ Сергей Иванов бирикээһинэн, «Саха сирин судаарыстыбаннаһа 100 сылыгар 100 анал ааттаах алмаас» диэн өрөспүүбүлүкэни кытта холбоһуктаах бырайыак чэрчитинэн 76,64 карат ыйааһыннаах алмааска Саха сирин олохтооҕо, Сэбиэскэй сойуус дьоруойа Сергей Асямов аата бэриллибитэ. Алмаас «Заполярнай» туруубка сиригэр хостоммута. Бу дьэҥкир араҕас кристалл — октаэдр кэккэтигэр киирсэр ромбододекаэдр.

Сергей Асямов 1907 сыллаахха Красноярскайга оробуочай дьиэ кэргэнигэр төрөөбүтэ, Ейскай байыаннай-муора авиационнай училищетын бүтэрбитэ, инструктор-лүөччүк буолбута. 1993 сылтан – ГВФ лүөччүгэ, 1935 сылтан -– Главсевморпуть Ленскэй авиационнай бөлөҕүн лүөччүгэ. 1941 сыллаахха Саха сиринээҕи военкоматтан аармыйаҕа ыҥырыллыбыта. Сэрии фронугар 1941 сыл от ыйыттан -– ыраах дьайыылаах 3-с авиационнай дивизия 746-с авиационнай полкатын хараабылын хамандыыра, 1942 сыл тохсунньутугар 48 байыаннай көтүүнү оҥорбута. Кини экипаһа өстөөххө 100 туонна буомбаны быраҕан, кини өстөөхтөргө уонна тиэхиньикэҕэ улахан хоромньуну оҥорбута, өстөөх ылан олорор сирин үрдүнэн 3 мөлүйүөнтэн тахса листовканы бырахпыта.
Сергей Александрович 1942 сыл муус устар 29 күнүгэр уочараттаах байыаннай сорудаҕын толоро сылдьан, массыына саахалыгар өлбүтэ. Сэбиэскэй сойуус дьоруойун аата өлбүтүн кэннэ, 1942 сыл бэс ыйын 20 күнүгэр бэриллибитэ, Ленин, Кыһыл Знамя уордьаннарынан наҕараадаламмыта. Дьоруой аатын Лаптевтар муораларыгар О.Петр бухта уонна Үөһээ Халыма улууһун Зырянка бөһүөлэгин уулуссата сүгэллэр.

Кыайыы 75 сылыгар алмаастарга Сэбиэскэй сойуус атын дьоруойдарыгар ааттары иҥэрбиттэрэ. Холобур, «Юбилейнай» туруупка баар сиригэр хостоммут бөдөҥ алмаас Сэбиэскэй сойуус дьоруойа Семен Достовалов аатын ылбыта. Араҕас эгэлгэлээх дьэҥкир кристалл — октаэдр-ромбододекаэдр 55, 26 карат ыйааһыннаах.
Семен Васильевич сэрии буолуор диэри Алдан көмүһү хостуур бириискэлэригэр хайа үлэһитэ этэ. Сэбиэскэй аармыйа кэккэтигэр 1942 сыллаахха муус устарга Алданнааҕы военкоматтан ыҥырыллыбыта. Рядовой, Украина 4-с фронун 1-кы гвардейскай аармыйатын 242-с горнострелковай дивизиятын 900-с горнострелковай полкатын пулеметчика. Кавкаһы, Севастополь куораты, Украинаны, Польшаны босхолуурга кыттыбыта. Пулеметчик Достовалов 1944 сыл балаҕан ыйын 24 күнүгэр Польша уонна Чехословакия кыраныыссаларыгар Ясель нэһилиэнньэлээх пуун уонна Кичер хайа оройуонугар дьоруойдуу хорсун быһыыны көрдөрбүтэ. 1-кы гвардейскай аармыйа Чехословакияҕа көмөҕө Дуклинскай уҥуор тоҕо анньан тахсыбыта. Пулеметчик өстөөх дьонун уонна тиэхиньикэтин суох оҥорбута. Аҥаардас балаҕан ыйын 24 күнүнээҕи охсуһууга 60-чаҕа тиийэ гитлеровеһы өлөрбүтэ, таанканы утары охсуһар 3 тэрили былдьаабыта. Кини бу охсуһууга хорсуннук охтубута. Сэбиэскэй сойуус дьоруойун аата өлбүтүн кэннэ, 1945 сыл кулун тутар 24 күнүгэр иҥэриллибитэ.

Владимир Лонгинов 1919 сыллаахха САССР Уус Алдан оройуонун Танда бөһүөлэгэр аҕабыт дьиэ кэргэнигэр төрөөбүтэ. Омугунан нуучча, ЫБСЛКС чилиэнэ. Сэрии иннинэ Томпо сэлиэнньэтигэр үп үлэһитэ этэ. 1941 сыллаахха Дьокуускайдааҕы военкоматтан аармыйаҕа ыҥырыыны туппута. Воронеж фронун 47-с аармыйатын 206-с стрелковай дивизиятын 722-с стрелковай полкатын пулеметнай расчетун хамандыыра.
Сержант Лонгинов 1943 сыл балаҕан ыйын 25 түүнэ үүнэригэр Канев куоракка станковай пулеметынан бастакылартан соҕотоҕун Днепры туораабыта, полк подразделениеларын уотунан саппыта уонна плацдармы ыларга кинилэр дьайыыларын өйөөбүтэ. Бу кыргыһыыга соҕотоҕун 80-тан тахса фашиһы өлөрбүтэ. Сэбиэскэй сойуус дьоруойун аата 1943 сыл алтынньы 25 күнүгэр иҥэриллибитэ, Ленин уордьанынан наҕараадаламмыта. 1943 сыл сэтинньи 18 күнүгэр өстөөх охсуутун утарсыыга өлбүтэ.
Каневскай оройуон Пшеничники сэлиэнньэтигэр Бырааттыы көмүллүбүттэр уҥуохтарыгар пааматынньык туруоруллубута, Уус Алдан улууһун Бороҕон уонна Танда сэлиэнньэлэригэр кини аатынан уулуссалар ааттаммыттара уонна бюстар, онтон Бээрийэ бөһүөлэгэр оскуола дьиэтигэр мемориальнай дуоска оҥоһуллубуттара. Дьокуускай куорат биир уулуссата дьоруой аатын сүгэр.

Клавдий Краснояров 1907 сыллаахха Омскай уобаласка бааһынай дьиэ кэргэнигэр төрөөбүтэ. 1931 сылтан Дьокуускайга олорбута, Ленатааҕы өрүс пароходствотыгар транспортнигынан үлэлээбитэ. 1943 сыллаахха Саха сиринээҕи военкомат аармыйаҕа ыҥырбыта. Кини Александр Морозов хорсун быһыытын хатылаабыта. 1943 сыл балаҕан ыйын 23 күнүгэр Черниговскай уобалас Городнянскай оройуонун Улахан Листвень (билигин Великий Листвен) дэриэбинэтин иһин кыргыһыыга өстөөххө уоту анньарга тылламмыта. Саа сэптэрин барытын бүтэрэн баран, хорсун быһыыны оҥорбута -– өстөөх дзотун амбразуратын бэйэтинэн бүөлээн, бэйэтин подразделениета ситиһиилээхтик кимэн киирэрин хааччыйбыта. Сэбиэскэй сойуус дьоруойун аата өлбүтүн кэннэ, 1944 сыл тохсунньу 15 күнүгэр иҥэриллибитэ. Дьокуускай куоракка биир уулусса уонна Өлүөнэ теплохода кини аатын сүгэллэр.
Кэлин алмаастарга М.С. Жадейкин, М.М. Космачев, Г.Д. Кузнецов, М.В. Лорин, А.А. Миронов, В.В. Павлов, И.П. Папышев, Е.Д. Парахин, В.В. Сапожников, И.Н. Симаков, М.М. Стрекаловскай, В.Н. Стрельцов, М.П. Тепляков, Н.Н. Чусовской, Г.И. Шавкунов, И.Г. Шаманов ааттара бэриллибиттэрэ.
Сэбиэскэй сойуус дьоруойдарын чиэһигэр 25 бөдөҥ алмааска ааттары иҥэрии туһунан сэртипикээттэри 2020 сыл балаҕан ыйын 12 күнүгэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дархана Айсен Николаевка АЛРОСА генеральнай дириэктэрэ, хампаанньа бырабылыанньатын бэрэссэдээтэлэ Сергей Иванов туттарбыта. Кини 1959 сылтан Саха сирин дьикти алмаастарыгар ааты биэрэр үгэһи хампаанньа өйүүрүн бэлиэтээбитэ.
Айсен Николаев бэйэтин этиитигэр: «Биһиги сибидиэтэл буолбут кэрэ-бэлиэ түгэммит АЛРОСА уонна өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбатын үтүө сыһыаннарыттан тосхойдо», — диэн бэлиэтээбитэ. Ону таһынан Ньурба оройуонун олохтоохторун үгүс көрдөһүүлэринэн уонна Аҕа дойду Улуу сэриитигэр Кыайыы 75 сылынан бөдөҥ алмааска Николай Кудряшов аата бэриллибитэ. Кини Аҕа дойду Улуу сэриитигэр дьоруойдуу охсуспута, Албан аат III истиэпэннээх уордьанынан, «Хорсунун иһин», «Праганы көмүскээһин иһин» мэтээллэринэн наҕараадаламмыта. 1944 сыллаахха «ньиэмэс-фашист талабырдьыттарын кытары охсуһууга фроҥҥа командование бойобуой сорудахтарын үчүгэйдик толорбутун уонна хорсун, дьоруойдуу быһыыны көрдөрбүтүн иһин» Сэбиэскэй сойуус дьоруойун аатынан наҕараадаламмыта. Ол гынан баран, араас балаһыанньанан дьоруойга тыыннааҕар тиксибэтэҕэ. Сэрии кэнниттэн Саха сиригэр кэлбитэ уонна Амакинскай эспэдииссийэҕэ, Ньурбатааҕы авиационнай тэрилтэҕэ үлэлээбитэ, 1973 сыллаахха өлбүтэ уонна Ньурбаҕа көмүллүбүтэ. Суруналыыс Георгий Спиридонов суруйбутунан, дьоруой бэйэтин хорсун быһыытынан маннык кэпсээбитэ: «Биһиги пулеметнай взводпутугар өрүс уҥуор кытылга фашистар күүскэ бөҕөргөппүт плацдармнарын былдьыырга уонна сүрүн күүстэр кэлиэхтэригэр диэри тохтоторго сорудахтаабыттара. Взвод плацдармы ылбыта. Ньиэмэстэр биһигини өлөрө эбэтэр төттөрү өрүскэ быраҕа сатаан, хаста да атаакалаабыттара. Взвод хорсуннук сэриилэспитэ, байыастар бииртэн биир өлүү айаҕар киирбиттэрэ. Арай биирдэ өйдөөбүтүм, мин соҕотох хаалбыт этим, оттон ньиэмэс атаакатын тохтоппот этэ. Иннибэр фашистар уордайбыт сирэйдэрэ, харахтара көстүбүттэрэ. Мин дьулайбытым, бүтэһик ботуруон ордуор диэри охсуһартан атын туох да суоҕун өйдөөбүтүм. Фрицтэр уордайбыт сирэйдэрин көрүмээри харахпын быһа симпитим уонна өстөөхтөрү салҕыы пулеметунан ытыалаан барбытым. Эмискэ аттыбар чуумпура түспүтэ, харахпын аһаммын өлүктэр сыталларын көрбүтүм. Өрүс диэки хайыспытым, биһиги полкабыт байыастара туоруулларын көрө түспүтүм. Тыыннаах хаалбыппын хойукка диэри итэҕэйбэтэҕим…».
Николай Кудряшов 2013 сыллаахха РФ бэрэсидьиэнин Ыйааҕынан наҕараадалара төннөрүллүбүттэрэ.

Социалистическай үлэ дьоруойдара уонна атын дьоһуннаах дьон

2021 сыл ахсынньы 21 күнүгэр Сергей Иванов Дьокуускайга Айсен Николаевка Саха сирин дьонун — Социалистическай Үлэ дьоруойдарын ааттара иҥэриллибит 24 ювелирнай алмаас сэртипикээттэрин уонна репликаларын (чопчу куоппуйаларын) туттарбыта.
Социалистическай Үлэ дьоруойдарын ааттара бырайыакка диэри иҥэриллибиттэрэ. Кинилэр Георгий Бессонов -– Сунтаар улууһун Тойбохой орто оскуолатын учуутала (2008 сыл), Степан Васильев -– САССР Үөһээ Бүлүү оройуонун Молотов аатынан холкуос бэрэссэдээтэлэ (2005), Тарас Десяткин – «Якутзолото» холбоһук начаалынньыга (2012), Валерий Кузьмин – Гражданскай авиация Саха сиринээҕи управлениетын Саха сирин холбоһуктаах авиа-этэрээтин хамандыыра (1995), Иван Серебряков – сэбиэскэй, хаһаайыстыбаннай, судаарыстыбаннай уонна бэлитиичэскэй диэйэтэл (1993), Дмитрий Сивцев-Суорун Омоллон -– суруйааччы (1996), Николай Черскай – учуонай (2007).
Бырайыактар чэрчилэринэн бөдөҥ алмаас Василий Кладкин аатынан ааттаммыта. Кини 28 сылтан ордук кэм устата өрөспүүбүлүкэҕэ инники иһээччилэртэн биирдэстэринэн буолбут «Томпо» сопхуоһу салайбыта. Кини хаһаайыстыбатыгар табаһыттар быраактыкаларыгар саҥа ньымалар уонна технологиялар бырамыыслыннай хабааннаахтык аан бастаан туһаныллыбыттара, материальнай-тиэхиньиичэскэй базалара биллэ тупсубута. Кладкиҥҥа уһулуччулаах ситиһиилэрин иһин Социалистическай Үлэ дьоруойун аата, САССР норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитин ааттара бэриллибиттэрэ, Ленин икки уордьанынан, Үлэ Кыһыл Знамята уонна «Бочуот знага» уордьаннарынан наҕараадаламмыта.
Салҕыы Усуйаана оройуонун Ленин аатынан холкуос булчута, САССР үтүөлээх булчута Николай Колесов, Саха сиринээҕи совнархоз Сангаардааҕы руднигын проходчиктарын биригэдьиирэ Леонтий Горбунов ааттарынан алмаастар баар буолбуттара.
Өссө биир алмааһы «Якуталмаз» трест «Мииринэй» руднигын экскаваторын машиниһа Семен Васильев чиэһигэр ааттаабыттара. Кини 1917 сыллаахха Бүлүү оройуонун Чернышевскай нэһилиэгэр төрөөбүтэ. 1945-1946 сылларга аармыйаҕа сулууспалаабыта, Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа. Өрөспүүбүлүкэ хаһыатын кэрэспэдьиэнинэн үлэлээбитэ. 1960 сыллаахха бэйэтин баҕатынан алмааһы хостуур бырамыысыланнаска ЭКГ-4 экскаватор машиниһынан үлэлии барбыта. 1964 сыллаахха ЭКГ-4 экипаж биригэдьииринэн анаабыттара. Сылга экскаватор куопсугун биир кубометрыгар хайа маассатын тиэйиигэ сойуус суолталаах рекордсменнартан биирдэстэринэн буолбута. Алмааһы хостуур бырамыысыланнас сайдыытыгар уһулуччулаах ситиһиилэрин иһин Ленин уордьанынан уонна «Сиэрпэ уонна өтүйэ» көмүс мэтээлинэн наҕараадаламмыта. ССКП XXIII сийиэһин дэлэгээтэ. Социалистическай Үлэ дьоруойун аата 1964 сыллаахха иҥэриллибитэ.
Раиса Томилова 1941 сыллаахха Смоленскай уобаласка төрөөбүтэ. 1960 сыллаахха Мииринэй куоракка көспүтэ. Отсадчица, маастар, биригэдьиир, АЛРОСА АХ 3 №-дээх ХБК байытар фабрикатыгар доводка учаастагын начаалынньыга, 28 рационализаторскай этии ааптара. Оҥорон таһаарыы үлэтигэр саҥаны айааччы В.Гаганова бачыымынан хаалан иһэр учаастактарга хаста даҕаны көспүтэ уонна кинилэри инники кэккэҕэ таһаарбыта. Ленин уордьанынан, икки төгүл Октябрь Өрөбөлүүссүйэтин, СӨ «Хотугу сулус» уордьаннарынан наҕараадаламмыта. СККП XXV сийиэһин дэлэгээтэ. Социалистическай Үлэ дьоруойун аата 1981 сыллаахха иҥэриллибитэ.
Атын бөдөҥ алмааска хаалан иһэр учаастактары атаҕар туруорбут саҥаны айааччы, ыанньыксыт Анастасия Копырина аата бэриллибитэ.

Билигин ааттара алмааска бэриллибит Саха сирин дьонун -– Социалистическай Үлэ дьоруойдарын толору испииһэгэ:

Колесов Николай Саввич,
Горбунов Леонтий Герасимович,
Васильев Семён Митрофанович,
Копырина Анастасия Семёновна,
Томилова Раиса Ивановна,
Яковлев Пётр Ионович,
Семёнов Григорий Трофимович,
Зайцев Николай Константинович,
Шишлянников Михаил Осипович,
Кривошапкин Герасим Афанасьевич,
Власов Иосиф Тимофеевич,
Новолодскай Алексей Борисович,
Корнилова Матрёна Матвеевна,
Новогородова Екатерина Иннокентьевна,
Гуляев Прокопий Васильевич,
Филиппов Степан Егорович,
Мельников Павел Иванович,
Алексеев Михаил Фёдорович,
Аммосова Матрена Ивановна,
Бочаров Виктор Иванович,
Андреев Дмитрий Гаврильевич,
Барамыгин Николай Константинович,
Кладкин Василий Михайлович,
Богомолов Александр Александрович.

«Алмаастаах» ааттар ортолоругар тырааныспар миниистиринэн, Эргиэн-бырамыысыланнас балаататын бэрэсидьиэнинэн уонна да атын эппиэттээх үлэлэргэ сылдьан, Саха сирин социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытыгар улахан кылаатын киллэрбит, СӨ норуодунай дьокутаата Владимир Членов баар.
Сергей Иванов бырайыак суолтатын: «АЛРОСА хампаанньа дойдута -– Саха сирэ, биһиги өрөспүүбүлүкэ устуоруйатыгар мэлдьи ытыктабыллаахтык сыһыаннаһабыт. Ол иһин, Айсен Сергеевич көҕүлээһинин үөрэ-көтө өйөөбүппүт. Биһиги дойдубут алмааһы хостуур салаатын төрүттэспиттэр ортолоругар сэриигэ сылдьыбыттар, Сэбиэскэй сойуус дьоруойдара Владимир Акимович Колбунов уонна Виктор Михайлович Кузьмин баалларынан киэн туттабыт. Өссө түөрт сэрииһит дьоруойдуу быһыытын иһин Социалистическай Үлэ дьоруойун үрдүк аатын ылбыта. «Алмаас» диэн тыл гректии «тулхадыйбат» диэн суолталаах. Кини үйэ тухары баар буолуон сөп. Анал ааттаах алмаастарынан биһиги Сэбиэскэй сойуус дьоруойдарын, өрөспүүбүлүкэ уһулуччулаах судаарыстыбаннай уонна уопсастыбаннай диэйэтэллэрин туһунан өйдөбүнньүгү хаалларарбыт олус кэрэхсэбиллээх. Бу өйдөбүнньүк көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэр уонна үйэлэр тухары хаалар», -– диэн быһааран эттэ.
Саха сирин уһулуччулаах дьонун чиэһигэр ааттаммыт алмаастар репликалардаах анал экспозиция 2022 сылга Дьокуускайга «Арассыыйа -– Мин устуоруйам» историческай пааркаҕа аһыллара былааннанар.
Билиҥҥи түһүмэххэ бөдөҥ ювелирнай алмаастарга Саха сирэ сайдарыгар бэйэлэрин кылааттарын киллэрбит дьон, Социалистическай Үлэ атын дьоруойдарын, уһулуччулаах судаарыстыбаннай диэйэтэллэр, айар уонна наука интэлигиэнсийэтин бэрэстэбиитэллэрин, Саха сирин уһулуччулаах быраастарын, учууталларын уонна спортсменнарын ааттара иҥэриллэллэр.

«Саха сирэ», edersaas.ru сайтка анаан АЛРОСА пресс-сулууспатын суруйуутуттан тылбаас.