Молуода эбэ кытыытын батыһа хас эмэ биэрэстэ сиринэн тайыыр алмаастаах сиргэ АЛРОСА алын сүһүөх тэрилтэтэ “Анаабыр алмаастара” АУо “Молуода” бириискэтэ үлэлиир. Кинилэр быйыл даҕаны алмаас хостуур тэтимин бытаардыбатылар. Ону ааһан, сорох көрдөрүүнү өссө үрдэтэри ситистилэр. Алмааһы наардыыр төрдүс фабрика үлэҕэ киирдэҕинэ, чугастааҕы кэмҥэ алмаас хостонор кэскилэ биллэ улаатыахтаах.
Биһиги Үөһээ Молуодаҕа баар алмаас хостооччулар олорор бөһүөлэктэригэр Дьокуускайтан 4 чаас курдугунан көтөн тиийдибит. Алмаастаах сир Булуҥ улууһун Тиксиититтэн, быһа холуйан, 350 килэмиэтир тэйиччи сытар.
Саҥа баартыйа үлэһиттэрэ айанныыр Ан-24 сөмөлүөттэригэр олорсон, бастаан утаа Эдьигээҥҥэ тиийбиппит. Онно 1 чаас 45 мүнүүтэ устата көппүппүт. Ол кэнниттэн тута Ми-8 бөртөлүөккэ көһөрбүттэрэ. Утары тыаллаах буолан, 2 чаас курдугунан айаннаан тиийиэхтээх сирбитин булбуппут. Сороҕор 1,5 чааһынан да тиийиэххэ сөп дииллэр. Манна кэлиини-барыыны олоччу АЛРОСА авиа-хампаанньа хааччыйар.
Дьокуускайтан тиийбит суруналыыстар икки күн иһигэр алмаас хостооһунун тутаах түһүмэхтэрин сиһилии билсэр былааннаахпыт. Этэргэ дылы, эһэ-бөрө күүлэйдиир, чиэски сытар түҥ тыатыгар – Үөһээ Молуодаҕа алмаас хостуурга сөптөөх инфраструктура толору оҥоһуллубут. Суол-иис мэлигир сиригэр бэрт аҕыйах сыл иһигэр икки этээстээх толору хааччыллыылаах уопсай дьиэлэр, бириискэ дьаһалтата, бэл, Култуура киинэ, ону ааһан эрчиллэр саалалаах, баанньыктаах тутуу баар буолбута, кырдьыга да, сөхтөрдө. Толору хааччыллыылаах 33 богуон хайа үлэһиттэрин, геологтары үлэлиир сирдэригэр тиэрдэн-аҕалан биэрэр эбит. Онуоха сөптөөх суолу, Молуода эбэни туоруур икки муостаны оҥорбуттар.
“Анаабыр алмаастара” АУо кылаабынай геологын солбуйааччы Василий Ремизов, аан бастаан манна кэлэллэригэр соҕотох биир уопсай дьиэ баарыгар симиэнэнэн атастаһан утуйалларын, графигынан аһыылларын кэпсиир. Бириискэ бастакы дириэктэрэ, аатырбыт Михаил Митрофанович Маковей туһунан истиҥ-иһирэх тылларынан саныыр. Кинилэр бастакы суол солооччулар көмөлөрүнэн күн бүгүн алмаас хостооччулар аан дойду таһымнаах тэрилгэ тиийэ хааччыллыбыттар. Билигин оҥорон таһаарыыга туттуллар туох баар тиэхиньикэ толору. Суотабай сибээс, тэлэбиидэнньэ холбонон, үлэ быыһыгар сынньанарга, дьоннорун кытта холкутук сибээстэһэргэ олус үчүгэй буолбут. Василий Ремизов: «Урут төлөпүөнүнэн үс мүнүүтэ кэпсэтэн дуоһуйаары уһун уочарат буолара. Билигин үлэһит сынньанарыгар, сылаатын таһаарынарыгар усулуобуйа барыта баар. Үчүгэйдик сынньаммыт үлэһит – үчүгэй үлэһит».
Бу бириискэҕэ өрөспүүбүлүкэ араас муннугуттан: Булуҥтан, Горнайтан, Эдьигээнтэн, Сунтаартан, Намтан уонна да атын улуустартан, куораттан кэлэн үлэлииллэр. Быһата, алмаас хампаанньатын үлэһитин 90%-на – өрөспүүбүлүкэ олохтооҕо. Оттон хас биирдии сэттис үлэһит Арктика улуустарыттан кэлбит.
Бириискэ дириэктэрин солбуйааччы Семен Иванов үлэһит үүнэр-сайдар кыаҕа улаханын бэлиэтиир. Үгүс “кырдьаҕастар” биэнсийэҕэ бараллар, оттон эдэрдэр уопут мунньуналлар.
Бастакы күн биһиги энэргиэтиктэргэ, туокардарга уонна Култуура киинигэр сырыттыбыт. Бөһүөлэк биир уһун уулуссалаах, ол тула оҥорон таһаарыы араас эбийиэктэрэ кэккэлэспиттэр. Ол бөртөлүөттэн ытыска уурбут курдук көстөр.
Остолобуойга барыта олохтоох уолаттар үлэлииллэр. Тутаах асчыт Роман Тимофеев чиэски сытар, уустук логистикалаах сиргэ кинилэр үлэлэрэ уратытын кэпсиир. Сүрүн бородууктаны сылга биирдэ аҕалаллар, ас менютун саҥардан иһэллэр эбит. Ынах, сибиинньэ, таба, көтөр этэ арааһыттан баар. Балыктара, сүрүннээн – уомул. Кини: «Бүгүҥҥү аһылыкпыт: сарсыардааҥҥыга икки көрүҥ – эбиэс уонна мааннай хааһы, балык кэтилиэт уонна үс көрүҥ гарнир. Эбиэккэ лапсалаах миини кытта борщ, араас тумалаах эт, ким тугу таларынан. Ону кытта кисиэл, чэй. Оттон киэһээҥҥи аһылыкка үс араас гарниры кытта куурусса буута бэлэмнэнэр. Салаатынан эмиэ күндүлүүбүт».
Буорсуйалара эр дьоҥҥо анаммыт диэх курдук — ботуччу. Эбии эмиэ куттарыахха сөп. Үрүҥ, хара килиэби бэйэлэрэ астыыллар. Өрөбүл уонна бырааһынньык күннэригэр буулка, ватрушка курдук бурдук ас хайаан да астанар. Ынах арыытынан да тутахсыйбаттар. Быһата, үлэһит киһи тоторун курдук барыта оҥоһуллубут.
Куукунаҕа үлэлиир манна олус судургута суох, суукканы эргиччи үлэлиигин. Түүннэри миин буһараллар. Остолобуой сарсыарда 6 чаастан киэһэ 8-ка диэри, быстах кэмҥэ эрэ тохтобуллаах үлэлиир. Ону таһынан ыраах баахтаҕа үлэлээччилэргэ анаан, астарын бөтүөннэргэ кутан ыыталлар.
Уопсай дьиэ аайы микроволновка, кофеварка – баһаалыста, ыл да, туһан. Бөһүөлэккэ баанньык – мааны сир. Онно астына-дуоһуйа суунан, паарданан тахсан баран, “уоскутар”, “имбиирдээх, битэмииннээх” диэн курдук араас от чэйи иһиэххэ сөп. Оттон кыраадыстаах утах чааһыгар – манна кытаанах бобуу, олох көҥүллэммэт. Таһырдьа, төһө да күннээҕин иһин, 10 кыраадыс тымныыга сорох үлэһиттэр баанньыкка… суортугунан баран эрэллэрэ. Ол курдук, баанньыктара олорор дьиэлэриттэн тэйиччитэ суох.
“Молуода” бириискэ Култуурунай киинин дириэктэрэ Мичил Гурьев “Анаабыр алмаастарыгар” бэлиэр уонтан тахса сыл үлэлиир. Элбэх идэҕэ үлэлээн көрөн баран, дьиҥ идэтигэр – учууталга чугас үлэ диэн, кулуупка тохтообут.
Баахтаҕа, биллэн турар, иллэҥ кэм суоҕун тэҥэ. Ол гынан баран, хампаанньа дьаһалтата оҥорон таһаарыыга эрэ буолбакка, үлэһит үчүгэйдик сынньанарыгар болҕомтотун уурар. Ол оҥорон таһаарыыга үтүө өттүнэн дьайар. Манна успуорт араас көрүҥнэригэр күрэхтэһиилэри сөбүлээн тэрийэллэр. Холобур, билийээргэ, тиэннискэ, күүс көрүҥнэригэр, идэҕэ бастыҥы талыыга. Дьон симиэнэнэн үлэлиир буолан, Мичил барыларын хабар гына былааннаан, аттаран ыытар. Холобур, соторутааҕыта буолбут билийээр күрэҕэр бастакы миэстэни – проходчик, иккиһи куукуна үлэһитэ ылбыттар.
* * *
Иккис күммүтүгэр Орто Молуодаҕа, алмаас хостонор СК-1 полигонугар тиийдибит. Айаҥҥа 40 мүнүүтэ барда. Эппиттэрин курдук, алмааһы өрүс сүнньүн батыһа хостууллар эбит. Биир сабаҕалааһынынан, Молуода диэн ааты бу өрүскэ Хоту сирдэри баһылааһын саҕана манна олоро сылдьыбыт казактар биэрбиттэр (Молодо). Дьэ, айылҕа барахсан анаан оҥорбут кэрэ сирэ. Эһэ-бөрө, кырса барыта баар дииллэр. Көмүс да хатырыктаах: быйыт, тууччах, сордоҥ бу диэки эбэлэргэ дэлэй. Ол эрээри, алмаас хостооччулар биирдэ эмэ эрэ балыктыыллар, иллэҥ кэм кэмчи.
Манна, этэргэ дылы, хас хардыылыыр сириҥ анна – алмаас. Биһигини хайа маастарын көмөлөһөөччүтэ Эдуард Лукин көрүстэ. Алмааһы хостуур үлэ түһүмэхтэрин билиһиннэрдэ. Ол курдук, бастаан бульдозердар туорпаны арыйан, кураанах боруоданы таһаараллар. Онтон, дьэ, алмаас булкаастаахха тиийэллэр. Ону погрузчик БелАЗтарга кутан биэрэр.
Ааспыт кыһын устата бүтүн хайа саҕа урууданы хостоон мунньубуттар. Маны ыам ыйыттан саҕалаан, сууйан саҕалыахтаахтар. Билиҥҥитэ наардыыр икки фабрика үлэлиир. Онтуларын үлэҕэ бэлэмнии сылдьаллара. Биир наардыыр фабрика Молуода салаата Далдын үрэххэ үлэлиир.
Урууданы сууйбут ууларын анал туттуллубут уу хараллар сиригэр куталлар. Ону бэлэмнии сылдьаллара. Сир үүттүүр тэриллэринэн элбэх шурфаны хаһаллар. Онно дэлби тэбэр бэссэстибэни уган, уу хараллар сирин кэҥэтэн биэрэллэр. Ити курдук, туттуллубут уу ыраастана-ыраастана хаттаан туттуллан иһэр буолан, тулалыыр айылҕа киртийбэт.
Салгыы “Анаабыр алмаастара” кылаабынай геологын солбуйааччы Василий Ремизов “Молуода” кэскилин сиһилии билиһиннэрдэ. Василий бэйэтэ манна Үөһээ Молуода саҥа тутуллар кэмиттэн, инньэ 2013 сылтан саҕалаан үлэлиир эбит. Өлүөхүмэттэн төрүттээх. ХИФУ ГРФ-тын бүтэрбит. «Бастаан утаа “Молуода” 2019 сылга диэри туттуллуо дииллэрэ. Ол гынан баран, биһиги Орто Молуоданы, 70 килэмиэтир уһуннаах алмаастаах сири түргэнник туһаҕа таһаардыбыт. Оттон Далдын учаастага 2040 сылга тиийэ туттуллар кэскиллээх. Онон, бу бириискэ өссө да уһуннук үлэлээн, өрөспүүбүлүкэҕэ туһалыы туруоҕа!”
Полигоҥҥа сылдьан баран лабораториялаах байытар комплекска (ЛОК) илдьэн боруоданы сууйар технологияны билиһиннэрдилэр. Бу манна ханнык алмаастаах сиргэ үлэлиир ордук кэскиллээҕин туһунан быһаарыы ылыллар эбит. Геолог-проходчиктар эбэни кыйа, усталыы шурфалары оҥороллор. Олортон боруодалары ылан, ханна алмаас баарын-суоҕун, хантан саҕалаан хостуур ордугун быһаараллар.
Лабораториялаах байытар комплекска баҕардыҥ да киирбэккин. Көҥүллүүр сурук ирдэнэр. Биһиги хонтуруолдьут арыалдьыттаах киирэн, үлэ хайдах барарын билистибит. Погрузчик хас да куб боруоданы тиэйэн аҕалбытын кыра-кыра гына анал өтүйэ үлтүрүтэр. Ол кэнниттэн боруода хас да хаттыгас ыраастааһыны ааһар. Түмүгэр алмаас булкааһыктаах концентрат тахсар. Ону суортуур киһи сыныйан көрөр. Дьэ, ол кэнниттэн алмаас баара эбэтэр суоҕа быһаарыллар.
Хомондьуруопка “Молуода” бириискэ дириэктэрин солбуйааччы Семен Ивановтуун кэпсэтиинэн түмүктэннэ. Кини манна уһун сыллаах үлэ күүтэрин, былаан туоларын ааһан, аһара туоларын этэр. Кэлэктиипкэ 500-чэ киһи үлэлиир. Кэрэхсэбиллээҕэ, саҥаттан саҥа олохтоох уолаттар эбиллэн иһэллэр эбит. «Билигин өрөспүүбүлүкэҕэ сир баайын хостуур тэрилтэлэр элбээтилэр. Онон, каадыр хаһан баҕарар наада буолуоҕа. Олохтоох уолаттар – олус үлэһиттэр, үлэлиир интэриэстэрэ улахан. Сорохтор судургу идэттэн саҕалаан баран, анал идэҕэ үөрэнэн, үүнэн-сайдан тахсаллар. Оннук кыаҕы АЛРОСА биэрэр, өйүүр. Билигин олохтоох нэһилиэнньэ бырамыысыланнаска үлэ миэстэтин булунар кыаҕа улаатта», — диэн Семен Иванов кэпсээтэ.
Кырдьыга да, манна үлэлиир усулуобуйа толору оҥоһуллубут, хамнастара үрдүк. Онон, ханнык баҕарар эдэр киһи олус судургута суох эрээри, өрөспүүбүлүкэҕэ олус наадалаах оҥорон таһаарыыга холонон көрүөн, хамнастаныан сөп эбит. АЛРОСА хампаанньаҕа уонна кини салаа тэрилтэлэригэр үлэҕэ ыларын, туох вакансиялар баалларын туһунан хас нэдиэлэ аайы алмаас хампаанньатын ВКонтакте официальнай аккауна билиһиннэрэ турар. Онно бу https://vk.com/alrosasakha сигэни баттаан киирэн билсиҥ. Ону таһынан ТГ-ханаалга – https://t.me/Alrosa_news эмиэ толору иһитиннэрии баар. Итинник иһитиннэрии АЛРОСА бөлөҕүн тэрилтэлэрин анал саайтарыгар эмиэ тахсар.
Онон, алмаас хостуур салааҕа үлэлээн, үрдүк хамнас аахсар баҕа баар буоллаҕына, вакансиялары билсиҥ.
«Саха сирэ», edersaas.ru саайтка анаан Игорь САВВИНОВ суруйуутуттан тылбаас