“Алитет хайаҕа күрүүр” испэктээк кэннэ санаалар

Бөлөххө киир:

«Алитет хайаҕа күрүүр» Саха тыйаатырын испиэктээгин көрөн кэллим (Андрей Борисов туруоруута, режиссер Роман Дорофеев). Сталинскай бириэмийэ лауреата Т. Семушкин 1948 сыллааҕы арамааныгар олоҕурбут испэктээк премьерата олус сэргэхтик, долгутуулаахтык ааста. Архаическай култуураны көрдөрөр буолан, испиэктээккэ архетипическай уобарас үгүһүн тута бэлиэтии көрөҕүн.

Бастатан туран, Алитет уобараһыгар “аҕа” архетибын өйдөбүлэ көстөр (аҕа диэн сокуон, тулааһын, тутул буоларын өйдүөҕүҥ). Кини хоту дойду муҥур ыраахтааҕыта, түөлбэтин дьонун көрөн-истэн олорор аҕа баһылык буолар. Алитет күүһүн-уоҕун модьу-таҕа көрүҥэ, уордаах майгыта, бар дьонун ытыктабыла бигэргэтэр. Тута сылдьар үҥүүтэ – былаас, күүс-сэниэ символа (култуураҕа оноҕос, ох саа, үҥүү фаллическай, маскулинноһы көрдөрөр символ буоларын билэбит). Маны тэҥэ кини үрдүк статуһун ойуун идэлээх аҕата Корауге, эмиэрикээн атыыһыт атаһа Чарли Томпсон, удаҕан кэргэнэ Наргинаут күүһүрдэн биэрэллэр.


Алитет, хоту дойду чулуу уола, төрөөбүт сиригэр бигэтик тирэнэн турар. Кини хоту дойду үс куйаарыгар (муораҕа, туундараҕа, халлааҥҥа) суолун-ииһин булунан сылдьар, сарсыҥҥы күҥҥэ эрэллээх курдук сананар: муора баалын тулуппат бастыҥ оҥочолоох булчут, туундараҕа муммат чулуу сонордьут,  хорсун айанньыт. Алитет суол-хайысха тобулар мөккүөрэ бэл халлаан хаартатын (сулустарынан, үргэл сулуһунан, Халлаан cиигинэн о.д.а.) кыраҕытык кэтээн көрөр дьоҕуругар көстөр. Ол да иһин, суолу-ииһи ыйдаҥардар толору ый испэктээк устата сыанаҕа дьэлтэйэн турда.


Аҕа баһылык суол-иис ыйдаҥардар, хайысха тобулар дьоҕура икки үйэ быыһык кэмигэр, хас да цивилизация аат былдьаһар мөккүөннэригэр ордук наадалаах сатабыл буоларын көрөөччү тута өйдүүр. Ол да иһин, испиэктээккэ соторутааҕыга эрэ диэри арыыланан, бэйэлэрин сокуоннарынан олорбут дьоҥҥо “Кэлии” дьонун (Чужие) уобарастара (Америка атыыһыттара, сэбиэскэй былаас дьоно) хото киирэн, сюжет күөрчэхтии ытыллан киирэн барар.
Испиэктээк иккис чааһыгар өбүгэ саҕаттан огдолуйбакка кэлбит олох тулааһына улам ыһыллан барарын көрөбүт. Утуу-субуу солбуһа кэлбит, хоту дойду олоҕун абырыах да, алдьатыах да (арҕааҥҥы, илиҥҥи) цивилизациялар үтүрүйсүүлэрин быыһыгар мунан хаалбыт Алитет урукку былааһын тутан хаалыан баҕарар. Дьиҥэ, Алитет бэйэтин маскулиннай оруолун бигэргэтэ сатыыр дьулуһуута испиэктээк саҕаланыаҕыттан көстөр этэ. Грек мифтэригэр аҕа баһылык Сатурн былааһын былдьатымаары оҕолорун сиирин кэриэтэ, түөлбэтин дьонун улахан дьаҥтан быыһаары оҕолорун толук уурар. Эр киһилии (атыыр) статуһун күүһүрдээри эдэркээн Тыгренаны хоһуун булчут Айеттан былдьаан, иккис кэргэн оҥостор.


Саҥа сэбиэскэй былааска Алитет урукку статуһун туругурдаары саҥа албастары тобулар дьүккүөргэ киирэр – аҕатын оннугар бэйэтин ойуунунан билинэр, Чарли диэн өлбүт эмиэрикээн атаһын аатын ылынар. Ол эрэн, бу албастар кинини сатаан быыһаабаттар. Былааһа мөлтөөбүт Алитет саҥа уорааннаах үйэ тыынын уйар кыаҕа суох. Кэлии нуучча дьонугар Тыгренаны уонна оҕотун былдьатар матыыба П.Ойуунускай аймыньыларыгар баар үйэлээх матыыбы санатар – кыыс оҕону (ойоҕу) былдьатыы, мүлчү тутуу кэскил кэхтэрин көрдөрөр.


Кытылга Алитет оҥочотун оннугар атын саҥа тимир үйэ оҥочото (борохуот) тиксэр. Эмиэрикээн атыыһыт Чарли Томпсон оҥочото муораҕа түҥнэстэр. Мантан ыла түөлбэ дьонун олохторо тосту уларыйарын сэрэйэбит. Испэктээк финалыгар умайа турар Алитет сарайа киит дьардьаматын санатан, олох-дьаһах огдолуйуутун, өтөхсүйүүнү көрдөрдө. Алитет, хоту дойду чулуу уола, хоту сир муҥур баһылыга, саҥа тимир үйэ дьалхааныгар кыһарыйтаран, өбүгэлэрин дойдутугар аттанна, хайаҕа күрээтэ.
Испэктээккэ туман-күдэн быыһынан Ийэ Кыыл (мамонт) чөмчөкөтүн уҥуоҕа ааспыт кэм суоһар символа буолан көһүннэ. Испиэктээх саҕаланыытыгар курутуйа таалан турар удаҕан уобараһыгар Арктика Эбэ уобараһа таайтарыллар. Кини ырааҕы тонолуппакка көрүүтүгэр хоту дойдуга олохтоох омуктар дьылҕаларын туһугар долгуйуу, ыарыы, муҥ барыта түмүллүбүт курдук.

Икки чаас устата буолбут оонньууну биир тыынынан көрдүбүт – долгуйдубут, күллүбүт-үөрдүбүт, харааһынныбыт, сонньуйдубут. Испэктээк чаҕылхай сценографиятын хайҕаатыбыт, тапталлаах артыыстарбыт талааннарын өссө биирдэ итэҕэйдибит!


Чулуу айымньы уратыта диэн төһө да күн-дьыл, үйэ уларыйбытын иһин уус-уран идиэйэтэ араас өрүтүнэн оонньоон, чаҕылыйан иһэригэр буоллаҕа эбээт. Алитет туһунан арамаан (кэлин киинэ уһуллубутун эмиэ билэбит) урукку ааҕааччыга сэбиэскэй дьоллоох кэм үөрүүтүн, саҥа саҕахтары арыйбыт өрөгөйүн сэһэргээбит эбит буоллаҕына, билиҥҥи сайдыылаах, модун, дохсун үйэҕэ тоҕо эрэ курус номох буолан иһиллэр. Ама биһиги омук дьылҕабытыгар итинник хобдох түмүк суоһуура буолуо дуо диэн, эмиэ итинник улуу цивилизациялар ыар тыыннарын уйбакка, тылбытын, култуурабытын, норуоппут үйэлээх сокуонун умнуох баҕайыбыт дуо диэн. Бу испэктээк биһиэхэ, ХХI үйэ араас албаһыгар улкуйтаран, санаабытын-онообутун сайҕатан эрэр дьоҥҥо, аныгы үйэҕэ урбанизация, глобализация аҕалар иэдээнин санатта, хас биирдии хотугу омук чөмчүүк таастыы күндү-баай култууратын сэгэттэ. Итинник араас бэйэлээх санаалары төрөттө Алитет туһунан Саха тыйаатырын чаҕылхай испиэктээҕэ.

«Саха сирэ», edersaas.ru cайтка анаан Саргылана НОЕВА, филология наукатын хандьыдаата, литературовед

+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0