Бу күннэргэ СӨ норуодунай артыыһа, Ырыа айааччылар сойуустарын бэрэссэдээтэлэ Алексей Егоров 60 сааһын туолар. Айар үлэтин туһунан элбэхтик суруллан турар. Кини дьиэ кэргэнин, олоххо көрүүлэрин, ыллыктаах санааларын тула кэпсэттибит.
Удьуор утум
— Биһиги атын ыаллартан улахан уратылаахпыт дии санаабаппын. Арай, уратыбыт диэн – айымньыбытынан, үлэбитинэн дьоҥҥо-норуокка биллэр буоллахпыт.
Бииргэ төрөөбүттэрбэр да, Катя дьонугар да, улахан аймахха бүтүннүү, аҕа баһылыктара, көрөөччү-истээччи, олохторун оҥостоллоругар сүбэлээччи-амалааччы буолан хааллым. Аҕаларбыт суохтар, онон арыый саастаах эр киһилэрэ мин буоллум.
Киһи олоҕор дьиэ кэргэнин тутула удьуорданан, утумнанан иһэр майгылаах буолар эбит. Төрөппүттэриҥ, өбүгэлэриҥ хайдах олорбуттарай да, олох билиҥҥи тэтиминэн, сайдыы баран иһэр суолунан, дьиэ кэргэн майгыта оннук салҕанан баран иһэр. Ити үтүө үгэс ханна да ситимэ, тиһигэ быстыбакка, өссө кэҥээн-тэнийэн, салҕанан иһэригэр баҕарабын.
Катя төрөппүттэрэ бэйэлэрин олохторунан үтүө холобур буолбут, дьоһуннаах олоҕу олорбут дьон. Аҕата Борис Гаврильевич Тытыгынаев — саха чулуу дьонуттан биирдэстэрэ. Наар салайар үлэҕэ сылдьыбыт киһи, кэлин улуус ветеринарнай сулууспатын салайбыта. Мария Алексеевна 80-н ааһан баран, күн сириттэн күрэммитэ. “Учууталлар учууталлара”, элбэх оҕону ииппит, киһи эрэ киэн туттар кэрэ киһитэ этэ.
Мин төрөппүттэрим нэһилиэк түс-бас ыала этилэр. Ийэм өттүттэн Дьэрэмиэйэптэр былыр-былыргыттан улууска кулубалаабыт, улахан удьуор аймах. Кинилэртэн элбэх учуонайдар, салайааччылар, үтүө үлэһит дьон тахсыбыттара. Эһэбит мас, тимир ууһа этэ. Аҕабыт өттүнэн төрүттэрбит эмиэ үтүөкэннээх олоҕу олорон кэлбит дьон. Нэһилиэккэ, улууска салайар үлэҕэ сылдьыбыттара. Аҕам үйэтин тухары буҕаалтырдаабыта, ийэм дьааһылаҕа ньээҥкэлээбитэ. Ийэм тоҕуста төрөөбүтүттэн, сэрии кэннинээҕи аас-туор олоххо алта оҕо улаатан, атахпытыгар турбуппут.
Аймаҕынан тутуһан олоруу
—Катялаах бииргэ төрөөбүттэр бэһиэлэр, бары ыаллар. Аймаҕынан бары бииргэ тутуһан олоруу тутулун биһиги өрүү өрө тутабыт. Күннэтэ бииргэ төрөөбүттэрбит оҕолоро, сиэннэрэ хайдах сылдьалларын, тугу гыммыттарын, ситиспиттэрин билсэ-көрсө, үтүө холобур оҥосто олоробут. Ити аймаҕынан тутуһан олоруу билигин ханна баҕарар баар көстүү дии саныыбын. Билиҥҥи түргэн информация үйэтигэр, субу тутан олорон билсэ-көрсө олорор астык. “Ол дьон хайдах олороллоро буолла” диэн, урут оннооҕор алаас уҥуор олорон ыйга биирдэ алтыһан ааһар буоллахтарына, билигин өрөспүүбүлүкэ ханнык баҕарар муннугуттан быһаччы билсэ, сүбэлэһэ, үөрэтиһэ-такайса, көмөлөсүһэ олороҕун. Онон билигин үтүөкэннээх кэм. Үлэлиир-хамсыыр, айар-тутар киһиэхэ – барыта бэйэтиттэн эрэ тутулуктаах.
Киһиэхэ бу олоххо саамай чугас, күндү дьонуҥ – кэргэниҥ, оҕолоруҥ уонна бииргэ төрөөбүттэриҥ. Хаһан баҕарар, үөрэр-көтөр да, санааргыыр, бүдүрүйэр да күннэргэр аттыгар баар, көмөлөһөр дьонуҥ – кинилэр. Ол иһин биһиги дьиэ кэргэн үтүө укулаатын, дьиэ иһинээҕи истиҥ сыһыаны наһаа өрө тутабыт. Оҕолорбутугар эмиэ оннук сыһыаны иҥэрэ сатыыбыт. Төрөппүттэрбит биһигини эмиэ оннук ииттэхтэрэ. Улаханнык саҥарыахпын баҕарбаппын, сахалыы сиэр быһыытынан, сэмээр этэҥҥэ эрэ буоллун диэн санаанан салайтаран олоробут.
Улахан харчыга, баайга талаһа сатаабатах дьоммут. Биһиги аймахтан улахан бизнесмен буолбут, мөлүйүөнүнэн эргитэр-урбатар киһи суох. Бииргэ төрөөбүттэр бары судаарыстыба тутулугар үлэлиибит, дьон сиэринэн тэринэн-дьаһанан олоробут.
60 сааска ийэлээх буолар — дьол
—Киһи сааһыран истэҕин аайы тугу эрэ ырыҥалыыра, толкуйдуура, ырытара элбээн иһэр. Ийэм 90-нун туолла, Катя ийэтэ 80-гар бараахтаабыта, чэгиэн баҕайытык сүүрэ сылдьан, эмискэ охтон хаалбыта. Ийэбин билигин балтыларым солбуһан, наһаа үчүгэйдик көрөллөр. Кыыс оҕолоох диэн, уопсайынан, туспа дьол эбит. Кыыһа ордук үчүгэйдик көрөр, бэйэтэ бүөбэйдэммит, көрүллүбүт буолан. Онон кыыстаннаххына, олус үөрүөхтээх эбиккин. Дьоллоох киһи кыыстанар, үчүгэйдик ииттэххинэ, кырдьар сааскар сылаастык-сымнаҕастык көрүллэн-харайыллан олоруоҥ.
Ийэм таах олорбот, үйэтин тухары иистэнэр. Дьарыктаах киһи кырдьыбат, чуҥкуйбат, өлөн-охтон биэрбэт дииллэр. Тарбахтары имиттэххэ, киһи өйө-мэйиитэ да дьэҥкэ, кырдьыыга бэриммэт буолар үһү. Билигин кини илиитинэн тигэр, быысыбайдыыр, оҕуруо тиһэр. Урут ыарытыйа сылдьыбыта, кэлин арыый “муоһурда”. Ииһэ бүттэ да, биһиги түргэн соҕустук иис булан биэрэбит. Инньэ гынан, “мин оҕолорбор наадалаахпын, туһалаахпын” диэн олорор, күнүн таах халтайга атаарбат.
Таҥаһын, матырыйаалын атыылаһан биэрэбит. Аан бастаан оҕолоругар барыларыгар чаппараахтары, көбүөрдэри, орон, туумба сабыыларын, сахаҕа туох иистэниллэр баарын барытын тикпитэ. Кыбытык тигиини баһылаан, тэлэбиисэрин көрө-көрө, чэй иһэ-иһэ иистэнэ олорор. Онтон сиэннэрэ ыал буоллахтарын ахсын, барыларыгар тигэн биэртэлээбитэ. Билигин хос сиэннэригэр үлэхтэр киирэн эрэллэр. Онон ийэбит барахсан уран тарбаҕын сылааһа иҥмит оҥоһуктарынан, билигин да хааччыйа олорор.
Төрөөбүт дойду ахтылҕана
—Киһи бииртэн мунчаара саныыр — аныгы куорат оҕото саха олоҕун-дьаһаҕын, майгытын-сигилитин, үгэстэрин, алаас салгынын билбэт, онон саха тыынын сүтэрии баран эрэр. Куоракка саха наһаа элбээтэ, ону тэҥэ тыа сирин кытары ситимнэрин сүтэрэн эрэр курдуктар. Куорат оҕолорун тыа сирин кытта алтыһыннарыахха наада. Сайыммыт кылгаһа бэрт, саатар биир-икки ыйга дэриэбинэҕэ таһааран, чалбахха-бадарааҥҥа буккулларын, түптэ сытын ыларын, сир астыырын, оттуурун, төрөөбүт тылынан ирэ-хоро кэпсэтэрин, саха тыынын иҥэринэрин ситиһиэххэ баара. Сайылык оскуолатын, алаас оскуолатын барарын, айылҕаны кытары алтыһар сиэргэ-майгыга үөрэтиэххэ наада.
Тыымпыга быраатым баар буолан, куруук тиийэ турабыт. Катялаах Чурапчыга барыахтарын, төрөппүттэрэ суохтар. Онно тиийэр, түһэр сирдэрэ суох. Ол иһин Катя балта оҕо саастара ааспыт сирдэригэр — Мындаҕаайыга дьиэ атыыласпыта. Онон сайын аайы онно тиийэн, балыктыыбыт, Амма өрүс кылыгырас уутугар сөтүөлүүбүт, сир астыыбыт. Уоннуу күнүнэн, нэдиэлэнэн уочараттаһан, болдьоһон баран тиийэбит – бу кэмҥэ Дьөгүөрэптэр, онтон Тытыгынаевтар диэн…
Сүрүн сайылыыр сирбит – Тыымпы. Онно быраатым, эдьиийим бааллар. Сылга хаста да тиийиэхпитин сөп. Тиийдим да, эбэбэр үргүлдьү ааһабын, илим үтэбин. Мин кэллэхпинэ, дэриэбинэ дьоно соһуйбаттар, көрө үөрэнэн хаалбыттар. “Оо, Өлүөсэ кэлбит”, — диэн буолар. Катям дэриэбинэ дьонун барыларын билэр, хаһан кийиит буолуоҕуттан Тыымпыттан арахпатах киһи.
Быраатым аах оҕолоро, сиэннэрэ кэргэннэнэн, бэйэлэрэ эмиэ кэҥээтилэр. Тиийдэхпитинэ, баппат курдукпут. Ол иһин бэйэбит дьиэ туттуохха диэн, учаастак атыылаһан, быйыл тутан киллэрдибит. Оҕолорбут туспа дьиэлээх, сирдээх буолан, силистээх курдук сананныннар, кэлэ-бара сырыттыннар, төрөөбүт дойдуттан тэйбэтиннэр диэн санааттан. Суол оҥоһуллан, билигин олус үчүгэй. Онон ыксаллаах буоллаҕына, бээтинсэҕэ айаннаан баран, өрөбүлгэ төттөрү кэлэр курдук, куорат түбүгүттэн сынньана, толкуйу сааһылана, тыа салгынынан тыына барыахха сөп. Дьиэбит киэҥ, онон төһө баҕарар киһи тиийэн сайылыыра көҥүл.
Тыа сирин кытта ситимҥитин быһымаҥ
—Ситим быстыбатыгар усулуобуйа наада. Киһи туох эрэ силистээх-мутуктаах, дойдутун ситимниир уруулаах-аймахтаах, дьиэлээх-уоттаах эрэ буоллаҕына, тыа сиригэр тиийэр. Куорат ыалларыгар ити кыһалҕа баар. Ол эрээри, Аммаҕа эҥин, өрүстэр кытылларынан саха дьоно сир ылан, атыылаһан эрэллэрэ үөрдэр. Айылҕалыын алтыһыылара тиийбэт буоллаҕа. Сайылыктаан олоруу биһиги хааммытыгар баар. Олох тупсубутун кэннэ, ити майгыбытын сүтэрбэккэ, сайыннарарбыт олус үчүгэй.
Кэлин дьон наар соҕуруу сынньана бараллар. Биһиги кыһын барабыт – куйааска сыраллан, сибиэһэй фрукта сиэн, муораҕа, бассейнҥа сөтүөлүү түһэн кэлэрбитин сөбүлүүбүт. Ол эрээри, Саха сирин сайынын мин туохха да биэрбэппин. Төрөөбүт дойду курдук күүс-уох биэрэр, уоскутар туох баар буолуой?!.
Оҕолорбут дьиэлэннилэр-уоттаннылар. Куоракка оҕолор дьиэлэниилэрэ сүрдээх уустук буолар этэ. Катялыын эдэр сылдьан дьиэҕэ-уокка элбэх эрэйи көрбүппүт. Дьиэтэ суох буолан, улууска көһөн бара сыспыппыт. Бүлүүгэ педучилищеҕа ыҥыра сылдьыбыттара, ол гынан баран, манна кооперативнай кыбартыыра ыламмыт, онтубутун атастаһан, кэҥэтэн, атыылаан, эргитэн, даачабыт учаастагар кыһыҥҥы дьиэ туттубуппут. Итинник гынан оҕолорбутун син дьиэлээтибит. Уолбут таас дьиэтин атыылаан баран, учаастак ылан, дьиэ тутунна. Чааһынай дьиэҕэ олорор быдан үчүгэй эбит диэн. Кыараҕаска кыбыллыбакка, бэйэҥ бэйэҕин дьаһанан, киэҥник-куоҥнук олороруҥ санааҕа да астык. Билигин технология сайдан, барыта айыллан бүтэн, толору хааччыллыыны киллэрэр сүрдээх боростуой. Этэргэ дылы, үүтээни да хааччыллыылаах оҥоруохха сөп.
Тылы сүтэрии кыра оҕолортон саҕаланар
—Биһиэхэ биир улахан кыһалҕабыт – тылбыт сүтэр куттала баар. Алаас тыла сүтэн эрэр, куорат тыла, информация, хаһыат тыла диэн үөскээтэ. Быйылгы кыра оҕолору ылан баран, биһиги улаханнык дьиксиннибит. Букатын “гаджет, планшет оҕолоро” кэлбиттэр. Бэйэлэрэ да билбэттэринэн, “ютуб” тылынан нууччалыы саҥараллар. Толкуйдара эмиэ оннук буолан хаалбыт. Ити кутталлаах көстүү. Тылбытын быыһыыр туһуттан мультиктары, киинэлэри сахалыы саҥардан, оҕо сахалыы эйгэтин тэрийэрбит уолдьаспыт эбит.
Ити үлэ саҕаланан эрэрин үөрэ көрөбүн – “Саха” НКИХ “Маша и медведь” мультигы сахалыы саҥардар бырайыактара наһаа үчүгэй хардыы. Оҕо саамай таптаан көрөр мультига сахалыы саҥардаҕына, саатар, сорохторо төрөөбүт тылларыгар төннөн, үтүктэн, саҥара үөрэниэ этилэр. Кыра киһи хайдах саҥарары билбэт, кини үтүктэн үөрэнэр, туох информация кэлэринэн сайдар. Онон төрөппүттэн улахан тутулуктаах. Оҕо “ютубтан” үөрэнэн, нууччалыы саҥардаҕын аайы, тэбис-тэҥҥэ нууччалыы кэпсэтэ сырыттахха, хантан сахалыы саҥарыай?
Төрөөбүт тыллаах буоламмыт, бэйэбит култууралаахпыт, духуобунастаахпыт, өрөспүүбүлүкэлээхпит. Онон тылбытыгар улахан суолта биэрэн, өрүһүйдэхпитинэ эрэ, туспа норуот буолан олоруохпут. Тылбытын сүтэрдибит да, национальнай өрөспүүбүлүкэ быһыытынан сүтэбит, симэлийэн хаалабыт. Ити наһаа кутталлаах. Ол иһин сүрүн болҕомтону тылга уурарга уолдьаста!
Биһиги студиябытыгар нуучча оҕолоро эмиэ дьарыктаналлар. Омуктар биһиги култуурабытын наһаа убаастыыллар ээ. Төрөппүттэрэ оҕолорун сахалыы ыллата сатыыллар, тылы үөрэтэллэр. Сахалыы ырыалары наһаа сөбүлүүллэр. Бэйэлэрэ сахалыы таҥналлар, ыһыахха сылдьаллар. “Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр олоробут, онон оҕолорбут сахалыы билиэхтээхтэр”, — дииллэр. Ити — убаастабыл уонна атын омук култууратын билэ сатааһын. Итинник майгы төрөппүттэргэ эрэ буолбакка, оҕолор истэригэр эмиэ наһаа үчүгэй, доҕордуу сыһыаны үөскэтэр. Омук диэн арахсыбакка, истиҥник санаһан, бииргэ улааталлар. Сүрүн болҕомтобутун син биир сахалыы ырыабытыгар, тылбытыгар уурабыт. Дьиктитэ диэн, нуучча оҕолоро кимнээҕэр түргэнник саха тылын үөрэтэллэр, ыллыыллар.
Оттон нууччалыыга охтон хаалбыт саханы сахатытар сүрдээх уустук буолар эбит. Тоҕо итиннигин мин кыайан өйдөөбөккө сылдьабын. Арааһа, “комплекс” үөскүүр быһыылаах. “Мин төрөөбүт тылбын билбэппин” диэн кыбыстыы, туох эрэ мэһэй үөскээн хаалар. Ол ону нөҥүө түһүөхтэрин туох эрэ түгэх санаалара мэһэйдиир, онтон өсөһүү майгыта кэлэр. Оттон омук киһитэ, баҕардаҕына, сыл аҥаарынан сахалыы кэпсэтэр буолан хаалыан сөп.
Ырыа – дууһа эмчитэ
—Оҕолору кытары үлэлээбиппит эһиил 15 сыл буолар. “Сырдык сүүрээн” диэн оҕо образцовай-эстраднай студиятын Өксөкүлээх аатынан Култуура киинин иһинэн арыйан үлэлэтэбит. Онно дьарыктаммыт оҕолор билигин бэйэлэрэ ыал ийэлэрэ-аҕалара, өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр ырыаһыттар буоллулар. Бу кэм устата 200-тэн тахса оҕо биһиги кыһабытын бүтэрэн тахсыбыттара.
Оҕо ырыа нөҥүө сахалыы тыла сайдар, саҥара, ыллыы, толкуйдуу үөрэнэр. Ырыанан тылы араастаан уобарастаан, ойуулаан көрөр. Ырыа мэйиитэ сайдарыгар, киһи быһыытынан буһарыгар-хатарыгар олус туһалаах. Кыратыттан ыллыы үөрэммит оҕо куһаҕан дьаллыкка умньаммат, куһаҕан киһи буолбат. Бары ырыаһыт буолуохтаахтар диэн сыалы туруорбаппыт, ырыа оҕону киһи быһыытынан иитэрэ ордук суолталаах.
Биһиги элбэх бырайыактардаахпыт. Дьиэ кэргэҥҥэ анаан “Эн уонна мин” диэн бырайыакпыт наһаа интэриэһинэй, социальнай хабааннаах. “Эн-мин дэһии” диэн – өйдөһүү, эрэнсии майгыта. Оҕо эһэтин-эбэтин, төрөппүттэрин, таайын-абаҕатын, эдьиийин кытта бииргэ ыллыыр. Дьиэ кэргэн иһигэр түбүк бөҕө үөскүүр – таҥаһы-сабы булуу, эрэпэтииссийэ… Бииргэ алтыһыы саҕаланар – оҕолоро тугунан дьарыктара сылдьарын эттэринэн-хааннарынан билэллэр. Дьиэ кэргэн бүтүннүүтэ кыттар. Ол дьиэ иһигэр наһаа үчүгэй эйгэни үөскэтэр. Билигин үгүс төрөппүттэр оҕолорун кытары ыкса алтыспаттар ээ – оҕо тугунан тыынан олорорун, туохтан үөрэрин-хомойорун билбэттэр.
Онон “Эн уонна мин” диэн тыл суолтата кэҥээн, дириҥээн тахсар. Дьиэ кэргэҥҥэ сомоҕолоһууну, ыкса алтыһыыны үөскэтэр тэрээһин. Оҕо кэлэктиипкэ сылдьар, онон бары дьиэ кэргэттэр түмсэн, сүүһүнэн киһи алтыһыыта үөскүүр. Бу бырайыагы үһүс төгүлүн оҥороору сылдьабыт. Иккитэ ситиһиилээхтик барда. Ону сэргэ мээнэ “буолбут үһү” эрэ дэппэккэ, тэлэбиидэнньэҕэ уһултарабыт. Хас биирдии бырайыакпыт, отчуоттуур кэнсиэрпит барыта “Саха” НКИХ архыыбыгар суруллан сыталлар. Сотору-сотору хатылыыллар. Кэнэҕэскитин ити информационнай эйгэҕэ, оҕону уһуйууга туох эрэ сабыдыаллааҕа, дьоҥҥо дьайара, ол эмиэ туһалаах буоллаҕа.
“Сулустардыын бииргэ” диэн бырайыакка оҕолору кумирдарын кытары бииргэ ыллатабыт. Эмиэ үһүс төгүлүн ыытыллар. Ону оҕолор олус кэтэһэллэр, эһиил үбүлүөйдээх сылбытыгар оҥорорго былаанныыбыт.
Быйыл экологияҕа аналлаах “Сардаана” мюзиклы оҥорбуппут. Номнуо сэттэтэ көрдөрдүбүт. Онно 3,5 тыһыынча көрөөччү сырытта. Оҕолор тыыммакка да көрөллөр. Мин санаабар, манна сылдьыбыт оҕо айылҕаны атын хараҕынан көрүөҕэ.
Ыччаппытын көрөн, үөрэбин
—Бүтэрбит оҕолорбутун кытары сибээспитин быспаппыт. Доҕордуу истиҥ сыһыаҥҥа киирэн, сүбэлэтэ-амалата, кэпсэтэ-ипсэтэ кэлэ тураллар. Билсиһиибит ырыанан эрэ муҥурдаммат. Ону тэҥэ ХИФУ устудьуоннарыгар “Сэргэлээх сулустара” диэн вокальнай-эстраднай студияны үлэлэтэбит. Онно 20-тэн тахса оҕо дьарыктанар. Ситиһиилэрэ да элбэх: иккитэ “Арассыыйаҕа баран “Студенческая весна” куонкуруска 1-кы истиэпэннээх лауреат буолан кэллилэр. Университет туох баар тэрээһиннэригэр кытталлар.
Биһиги устудьуоннаабыт кэмнэрбитин саныыбын ээ. Ол саҕана туох да усулуобуйа суоҕа. Билигин оҕолорго наһаа үчүгэй – научнай үлэлэригэр, култуурунай сынньалаҥнарыгар тиийэ улахан болҕомтону уураллар. Үтүөкэннээх кэм! Билигин наһаа үчүгэй ыччат үүнэн-сайдан иһэр. “Эһиннибит-быһынныбыт, ыччат буорайда” дииллэрин төрүт сөбүлэспэппин. Куруук куһаҕаны эрэ көрөөччүлэр, күөртүү сатааччылар бааллар. Туох куһаҕан буолбутуттан үөрэр курдуктар. Үчүгэйи эрэ көрдөрүөххэ, сырдыкка эрэ дьулуһуохха наада! Куһаҕаны көрөн, олох олорор уопута суох эдэр киһи үтүктэрэ биллэр буоллаҕа.
Ыччаппыт тас дьүһүннүүн, уҥуохтуун-иҥиэхтиин тупсан, киһи көрөн үөрэр. Көнөлөрө, ыраастара, бэрээдэктээхтэрэ, арыгы-табах диэни билиммэккэ, спордунан дьарыктаналлара – урукку ыччакка тэҥнэспэт. Олоххо сыаллаах-соруктаах саха ыччата куһаҕаҥҥа ылларыа суоҕа дии саныыбын. Оннук ыччат элбээбит. Олоххо тугу эрэ ситиһиэхтээхпин, тугу эрэ гыныахтаахпын диэн санаа баһыйар, урукку курдук күрүөлэнии, бэйэни сэнэнии суох. Ол аата саха норуотун өлбөт-сүппэт майгытын, кэскилин туоһулуур. Онно биһиги эмиэ туох эрэ кылааты киллэрсэбит диэн испэр үөрэбин.
Ырыа – туругу тупсарар
— “Музыка для всех” бырайыакка инструментальнай муусукаҕа ордук болҕомто уурдулар. Дьиҥэ, эстраднай ырыаҕа туспа хайысхалааҕа буоллар дии саныыбын. Ырыа наһаа элбэххэ үөрэтэр. Оскуолаҕа 11-с кылааска диэри ырыа уруогун киллэриэм этэ. Ырыанан дикциялара сайдар, өйдөрө-санаалара ырааһырар. Ханнык баҕарар киһи үөрдэҕинэ, эбэтэр муунтуйдаҕына, ыллыан баҕарар. Ыллаан дууһаларын ыраастыыллар, туруктарын тупсараллар.
Ырыа суолтатын дириҥэтэн өйдөөтөххө, сүрдээх улахан, киэҥ суолталанан тахсар. Ырыа үчүгэй тыллаах, дьүрүскэннээх, сиэрдээх, дууһаны эмтиир буолуохтаах. Оннооҕор музыкальнай терапия диэн баар. Ырыанан эмтэммит, уйулҕатын туругун тупсарыммыт элбэх. Билиҥҥи үйэҕэ киһи туруга, уйулҕата ол-бу истириэскэ бэриммэт, бигэ буолуохтаах.
Улаатан эрэр оҕо бэйэтин иһигэр бүгэн хаалар. Санаатын эппэт, төрөппүттэригэр арыллыбат, кэпсэппэт. Аһаата да, хоһугар киирэн хаалар, төбөтүн төлөпүөнүттэн өндөппөт. Дьиэ кэргэн иэдээнэ итинтэн саҕаланар. Ол иһин оҕону арыйыахха, кини ис дьиҥэр күлүүһү булан киириэххэ наада. Ырыаҕа кэллэхтэринэ, үчүгэй оҕолордуун алтыһаллар, ырыанан бүөм санааларын таһаараллар. Үчүгэйгэ тардыһыы, туох эрэ хамсааһын саҕаланар.
Үлэ түмүгүн таһаарыы
—Үбүлүөйбүн бэлиэтээбит киһи дуу, суох дуу диэн толкуйдар бааллара. Ол эрээри, оҕолору иитэр-үөрэтэр эйгэҕэ сылдьарбынан да, ырыалардаах, айымньылардаах киһи буоларбынан да, дьоммор-сэргэбэр утары уунан көрдөрөр, 40-тан тахса сыллаах айар үлэм түмүгүн чөкөтөр наадалаах диэн түмүккэ кэлбитим.
Профессиональнай муусукаҕа мин 14-15 сааспыттан киирбитим. Баччааҥҥа диэри таптыыр дьарыкпын сайыннаран, үлэлээн-хамсаан кэллим. Ахсынньы 2 күнүгэр буолар кэнсиэрпэр кэргэммин, оҕолорбун, сиэннэрбин кытта ыллыахпыт, ол эрээри үксүн доҕотторум, биллэр ырыаһыттар уонна, биллэн турар, үөрэтэр-такайар оҕолорум ыллыахтара. Бенефис – биир киһи айымньытыгар ананар. Мин ырыаларбын атын толорооччулар элбэхтэр. Барыта 70-ча ырыаны айбытым.
Ырыаларбынан ситиһиим диэн – үксүн дуэтынан ыллаатыбыт. “Туймаада” ансаамбыл ырыаларбынан мюзикл туруорбута уонна музыкальнай киинэ устубута. Икки ырыа хомуурунньуга тахсыбыта.
Оҕо эрдэхпинэ, ырыанан үлүһүйэрбин аҕам сөбүлээбэт этэ. Оччолорго ырыаһыт, музыкант сэлээччэх соҕус, солуута суох майгылаах диэн өйдөбүл баара. Дьаныһан туран, үөрэнэ барбытым. Ол да буоллар, үөрэнэрбэр дьонум син биир көмөлөһө олорбуттара. Аҕам биирдэ эппитин өйдүүбүн: “Дьэ, муусукаан буоллуҥ. Саатар, биир эмэ киһи өйүгэр хатанар ырыаны айарыҥ буоллар, ити Христофор Горохов курдук”, — диэн. Онтон аҕам эппитин толордоҕум дии.
Үлэм таһынан, уопсастыбаннай дьарыгым элбэх. Хас биирдии киһи кыаҕын иһинэн, норуотугар туох эрэ кылаатын киллэриэхтээх. Кини оҕолору ииппэт-үөрэппэт да буоллаҕына, үлэтинэн, үтүө дьыалатынан тулалыыр дьонугар үтүө холобуру көрдөрүөн сөп. Хас биирдии саха тугу эрэ туһалаатарбын диэн олордоҕуна, норуот быһыытынан өлөн-охтон биэрбэппит.
Таптал туһунан
—Таптал диэн тылы мээнэ туттуу, тириим таһынан киирэр. Киһи мээнэ саҥарбакка, сүрэҕинэн таптыахтаах. Мээнэ ыһыахтаннахха, суолтата сүтэн хаалар курдук. Киһиэхэ саамай күндү, сибэтиэй өйдөбүл буоллаҕа. Дьоллоох киһи таптыыр.
Таптал туохтан турарый? Аан бастаан тас дьүһүнү, туттары-хаптары хараҕынан көрөн таптааһын. Билсэн-көрсөн, дууһа алтыһыыта барар, ол дьэ, дьиҥнээх таптал. Киһи “бу миэнэ эбит” диэн сэрэйэр ээ. Аҕыйахтык алтыһаат, кэпсэтээт, сэрэйэҕин, билэҕин. Кэргэммин тэлэбиисэринэн көрөөт: “Бу кыыһы кэргэн ылыам”, — диэбиппин билбэккэ да хаалбытым. Онтон Москваҕа үөрэнэ сылдьан, билсэн, холбоспуппут. Хас да сыл буолан баран, ол биэриигэ ыллыы турар хаартыскатын көрөн, соһуйбутум. Ол иһин ыйаах диэн баар ээ. Тапталы сэмээр харыстыахха наада.
Катялыын бииргэ олорбуппут 36 сыл буолла. “Чороон” диэн аар-саарга аатырбыт бөлөххө ыллаан-туойан ааспыппыт — олохпут биир кэрэ кэрчик кэмэ. Кини наһаа муударай кэргэн, иһирэх ийэ, эйэҕэс ийэ, алаһа дьиэбит аанньала. Дьиҥнээх таптал, сыл-хонук аастаҕын аайы, дириҥээн, күндүтүйэн иһэр.
Ангелина ВАСИЛЬЕВА, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru
Блиц-ыйытыы
Олоххо ситиһииҥ? Ыал буолан, оҕо-уруу тэнитэн олоруу, этэҥҥэ буолуу. Саамай ону үрдүктүк тутабын.
Саамай бастыҥ бэлэх? Сиэннэрим. Наһаа сымнаҕас эһээбин. Дьиэҕэ үрдүбүнэн сылдьаллар, үлбүрүйэллэр. Эһээ кэллэ да хайаан да кинилэрдиин оонньуохтаах, остуоруйалаһыахтаах. Эбээлэрин наһаа тыыппаттар ээ. Кини бэрээдэктиир, мөҕөр даҕаны. Эһээлэрэ хаһан да мөхпөт.
Саамай үчүгэй сынньалаҥ? Айылҕаҕа сылдьыы, балыктааһын, бултааһын.
Олоххор көрсүбүт бастыҥ учууталларыҥ? Төрөппүттэрим. Билигин ийэбэр чэйдээн ааһарбын, кэпсэтэрбин туохха да биэрбэппин. Бэйэҥ эһээ буолан олорон, ийэлээх буолуу – улахан дьол.