Бүгүн Саха Өрөспүүбүлүкэтин Быыбарга киин хамыыһыйатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Александр Власов 60 сааһын туолла. Кинини кытта «Саха сирэ» хаһыат кэрэспэдьиэнэ көрсөн сэһэргэстэ.
—Александр Васильевич, дьэ хайдах эн, экономист үөрэхтээх Иркутскай уола, Саха сиригэр тиийэн-түгэнэн хааллыҥ, буолаары буолан тымныы полюһун сыттыктана сытар Томпо улууһугар?
—Ол эмиэ төрүөттээх, туһунан устуоруйалаах. Саас-сааһынан кэпсээтэххэ маннык. Мин аҕабынан убайым (соторутааҕыта бу Орто дойдуттан бараахтаабыта) 1934 —1949 сыллардаахха, оччолорго уон алталаах эрэ уолчаан, кыһынын Иркутскайтан Саха сиригэр тыраахтарынан табаар таһыыга экспедиторынан үлэлээбит. Табаарын тиэрдэн баран, суол туруор диэри, манна кыстыы хаалар эбит. Ол курдук, Ытык Күөлүнэн, Чурапчынан олоро сылдьыбыт.
Эмиэ аҕабынан эһэбин кытта бииргэ төрөөбүт киһи, Иркутскайдааҕы ГЭС тутуутун туһунан бөрүкүтэ суох тылласпыта биллэн хаалан, Сусуманынан, Хаандыганан суол тутуутугар үлэлииргэ күһэллибиттээх эбит. Кэлин, 1943 сыллаахха, болдьоҕо кыратынан, ыстарааптыыр ротаҕа түбэһэн, уоттаах сэриигэ кыттыбыта.
Эһэм, аан дойду бастакы сэриитин саллаата, быраатын көмүскэспитин иһин Ангараҕа мас уһаарыытыгар ыытыллыбыта. Онно сыыһа туттан ууга түһэн, 46 саастааҕар тымныйан өлбүтэ. Кини дьылҕата туһугар эмиэ интэриэһинэй. Гражданскай сэрии саҕаламмытыгар, Колчак аармыйатыгар сулууспалаамаары, тыаҕа түспүт. Онно сылдьан кыһыл буолбут, дьадаҥы төрүттээҕин иһин буолуо, баартыйаҕа ылбыттар. Кэлин бассабыыктар кини дэриэбинэтиттэн Колчакка сылдьыбыттары барыларын саа уоһугар туруорбуттар, ол иннинэ үрүҥнэр кыһыл буолбуттары ыппыттар… Олох диэн араас түбэлтэттэн тиһиллэр бадахтаах.
Дьэ ол экспедитор убайым Саха сирин туһунан олус истиҥник ахтара. Ол да иһин буолуо, үөрэхпин бүтэрээт, 1978 сыллаахха Ааллаах Үүннээҕи геология экпедициятыгар ананан кэлбитим. Эмиэ Томпо улууһугар, Хаандыгаҕа. Куһаҕана суохтук үлэлээбитим диэххэ наада, үс аҥаар сыл инженердээбитим.
—-Оҕо сылдьан, бука, саастыылаахтарыҥ курдук, космонавт буолар баҕа санаалааҕыҥ буолуо?
—Итэҕэйиэҥ суоҕа буолан баран, мин бастаан утаа геолог буолар ыралааҕым. Ийэм өттүбүттэн аймахтарым геологтар этэ. Баҕар, ол сабыдыаллаабыта да буолуо. Ол эрээри ийэм, үп эйгэтин үлэһитэ, миигин экономист буоларга тылыгар киллэрбитэ, геологияҕа даҕаны экономистар наадалар диэбитэ. Кырдьык, барыта кини эппитинии буолбута… Ол эрээри бэйэбин удьуор геологынан аахпаппын. Кэргэним дьоно, дьэ чахчы, төрүт удьуор геологтар. Дьонум аах, Вера Алексеевна, Василий Николаевич, үлэлэрин Иркутскайдааҕы ТЭЦ-кэ саҕалаабыттара: ийэм – хачыгаарынан, аҕам – электрослесарынан. Кэлин аҕам смена начаалынньыгынан, ийэм, үрдүк үөрэх кэнниттэн, сибээскэ кылаабынай буҕаалтырынан үлэлээбиттэрэ. Онон мин биһиги аймахха интеллигенция иккис көлүөнэ бэрэстэбиитэлинэн буолабын.
—Эн 90-с сыллардааҕы уларыйыы-тэлэрийии кэмигэр, үгүстэр курдук, баартыйаҕыттан тахсыбатаҕыҥ, билигин Арассыыйа хомуньуустарын кэккэтигэр бааргын.
—Оннугун оннук эрээри, бастаан утаа, 80-с сыллар саҕаланыыларыгар, миигин баартыйаҕа ылымаары дьирээлэспиттэрэ. Хомуньуустар миигин кырыы харахтарынан көрөллөрүгэр солуулаах төрүөттээх этилэрэ. Ол устуоруйата маннык. 1981 сыллаахха экспедиция хомсомуол тэрилтэтин сэкирэтээрин альтернативнай дэнэр быыбарыгар кыттан, баартыйа чилиэнэ күрэстэһээччибин ырааҕынан куотан, кыайыылааҕынан тахсыбытым. Ол кэмҥэ хомуньуустар хомсомуолу баартыйа салайыахтаах диэн санааны тутуһаллара, онон сэкирэтээринэн баартыйа чилиэннэрин таллаттараллара. Бу иннинэ, 1979 сыллаахха, атаһым Филиппов Семен Васильевич (билигин “Сахагипроземы” салайар, уопсастыбаннай төрүккэ куораттааҕы Дуума бэрэссэдээтэлин солбуйааччы) этии киллэриитинэн, миигин ЫБСЛКС оройуоннааҕы кэмитиэтигэр үлэҕэ ыҥыра сылдьыбыттара. Онно батыммытым, производствоҕа үлэлиэхтээхпин диэн буолумматаҕым. Онтон сэдиптээн, кэлин баартыйаҕа ылымаары ырычаахтаспыттара, “батынааччылар баартыйаҕа наадалара суох” дэһээччилэр бааллара.
Оттон баартыйаҕа киириим эмиэ туһунан устуоруйалаах. Бастакы сайабылыанньабын 1980 сыллаахха биэрбитим, онно урукку “аньыым-харам” тардан буолуо, нөҥүө эрэ сылыгар хандьыдаатынан ылбыттара. Биир үтүө күн отдел начаалынньыгын солбуйааччынан үлэлии олордохпуна, төлөпүөнүм өрө тырылыы түстэ. Туруупкабын ылбытым – ССКП оройуоннааҕы кэмитиэтин бастакы сэкирэтээрэ Спиридон Спиридонович Сосин (кэлин өрөспүүбүлүкэ идэлээх сойуустарын федерациятын салайбыта) эбит. Ол кэмҥэ бэл райкомол бастакын сэкирэтээрэ Егор Дмитриевич Кычкин миэхэ быһа эрийбэт этэ. Спиридон Спиридонович ыҥыран ылан, сотору отчуоттуур-быыбардыыр кэмпириэнсийэ буоларын, онно миигин хомсомуол оройуоннааҕы кэмитиэтин иккис сэкирэтээринэн туруоралларын эппитэ. Кэтэмэҕэйдиэх курдук буолбуппар, эн баартыйа чилиэнигэр хандьыдаат буолбаккын дуо диэн утары ыйыппыта. Оччолорго мин наука хандьыдаатыгар үлэлэһэр былааннааҕым, ирдэниллэр минимуммун туттаран сылдьарым. Ону быктарбыппар, Спиридон Спиридонович ол эйиэхэ мэһэйдиэ суоҕа диэбитэ. Түмүгэр мин наукаттан тэйбитим…
—— Хомсомуол эн үөлээннээхтэриҥ, тус бэйэҥ дьылҕаҕар дьоһун суолтата, сабыдыала мэлдьэһиллибэт буоллаҕа.
—Хомсомуол — биһиги эдэр сааспыт. Уонунан тыһыынча ыччакка, ырыаҕа этиллэринии, “аалай уоттаах сулус, айар-тутар суолдьут” буолбута.
Оччолорго бары улахан хамсааһыннар, тутуулар хомсомуол былааҕынан ыытыллаллара, оробуочай идэлэр үрдүктүк тутуллаллара. Доҕотторбун-атастарбын кытта олох оргуйар үөһүгэр, инники күөҥҥэ сылдьан олоҕу тутуспут, айбыт-туппут сылларбын олус күндүтүк саныыбын. Амма кырыс сирин туһаҕа таһаарыы, Саха сирин соҕурууҥҥу территориальнай-производственнай комплекса, Амур — Дьокуускай тимир суола, Депутатскайдааҕы, ити иннинэ Мирнэйдээҕи комплекстар Бүтүн Сойуустааҕы ыччат-комсомольскай тутууларынан биллэриллэн, үлэ күөстүү оргуйбута. Олорго өрөспүүбүлүкэ чулуу ыччата көхтөөхтүк кыттыбыта.
1987 сыллаахха, Улуу Өктөөп 70 сылын көрсө, Нерюнгриттан Алдаҥҥа диэри 70 биэрэстэлээх тимир суол солооһунун тэлии өрөспүүбүлүкэ олоҕор биир дьоһун сабыытыйанан буолбута. Онно анал идэлээх тутар этэрээттэр буолбакка, сүрүннээн, Саха сириттэн 500-чэкэ үлэһит ыччат түмэ тардыллыбыта. Ол хомсомуоллар биир тиһэх далааһыннаах үлэбит этэ…
—Александр Васильевич, иллэҥ кэмҥэр тугунан үлүһүйэр буолаҕын?
—Сибиэһэй салгыҥҥа дьаарбайарбын сөбүлүүбүн (Күлэр). Күннэтэ куорат уулуссаларынан 6 – 20 биэрэстэни хаамабын. Холобура, бүгүн Сынньалаҥ пааркатынан, тутулла турар балыыһа аттынан Стадухиҥҥа түһэн, Пирогов уулуссатыгар таҕыстым уонна салгыы Халтурин уулуссатынан эргийэн кэллим. Чаастан ордук хаамтым. Быһа холоон, сэттэ биэрэстэ курдук буолара буолуо. Өрөбүлбэр даачабар сатыы баран кэлэбин.
Ону тэҥэ, сир хаарталарынан, атластарынан умсугуйабын. Урут хомуйар этим. Кэргэним сүүнэ улахан (сэттэ киилэ ыйааһыннаах!) аан дойду атлаһын бэлэхтээн турардаах. Онно көннөрү физическэй хаарталары сэргэ космостан түһэриилэр кытта бааллар. Дьэ ону чааһы чааһынан, салгыбакка көрө олоруохпун син. Билигин, сүрүннээн, интэриниэти хасыһабын, онтон ханнык баҕарар сир-уот чопчуламмыт хаартатын тута булуохха сөп.
Манна даҕатан эттэххэ, хаарталарынан үлүһүйүүм төрүөтэ эмиэ оҕо сааспыттан силис-мутук тардар. Кырабыттан, ааҕа үөрэнэ да иликпиттэн, кырата сүүстэн тахса дойдуну, 500—600 сирдэр ааттарын нойосуус билэрим.
—-Кэлин ханнык кинигэни аахтыҥ?
—Интэриниэт киириэҕиттэн, кинигэни илиибэр хам-түм ылабын. Урут, кырдьык, элбэҕи ааҕарым. Кэнники кэмҥэ кылгас суруйуулары ордорор курдукпун. Соһуйа истиэҥ буолуо: кэнники аахпыт халыҥ кинигэбинэн “Властелин колец” буолар. Философията интэриэһинэй дии санаабытым: ким өстөөх, доҕор буолара дьэҥкэтик ойууланар.
—Эн олоххор тутуһар бириинсибиҥ?
— Сулууспалыырга бэлэммин, ол эрэн, бэрт буола сатаабаппын диэн. Мин сокуону уһугулатан туруорабын. Өскөтө, эн бу дуоһунаска (Быыбар киин хамыыһыйатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччынан) олорор буоллаххына, сокуон хараҕынан эрэ салайтарыахтааххын. Онтон атын буолуон сатаммат. Быыбар хамыыһыйата баар сокуону халбаҥнаабакка тутуһар эбээһинэстээх. Оттон сокуон хайдаҕа, дьэ ол атын боппуруос.
Былырыыҥҥы атырдьах ыйынааҕы айдааны да ылан көрүөҕүҥ. Андрей Саввич Борисовы улаханнык ытыктыыр, өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбатыгар уһун кэмҥэ бииргэ үлэлээбит киһим. Ол эрээри, илии баттааһынын хомуйуу докумуоннара сыыһалаах-халтылаах толоруллубуттарын көрөн туран, кинини хайдах Дуума быыбарыгар аһарыахпытый. Солуута суоҕу тутуһаҕыт дииллэрэ да, сокуон аата сокуон буоллаҕа.
—“Саха сирэ” хаһыат ааҕааччыларыгар туһаайан эн баҕа санааҥ?
—Бастатан туран, доруобуйаны! Киһи түспэтийдэҕинэ итини олохтоохтук өйдүүр буолар эбит. Эдэр-сэнэх сылдьан кыра тымныйыы, ыарытыйыы аайы кыһаллыбат буолуллара. Уонна, биллэн туран, тапталы, дьолу-соргуну! Өрөспүүбүлүкэбит сайдыылаах буоларын туһугар ис сүрэхтэн кыһаллыахха, ол инниттэн таһаарыылаахтык үлэлиэххэ!
Олоҕун кэрчиктэрэ
Александр Васильевич Власов 1957 сыллаахха тохсунньу 27 күнүгэр Иркутскайга Күн сирин көрбүтэ.
1978 с. – Иркутскайдааҕы норуот хаһаайыстыбатын институтун үөрэнэн бүтэрбитэ.
1978 – 1982 сс. – Ааллаах Үүннээҕи геология экспедициятыгар инженеринэн, старшай инженеринэн үлэлээбитэ.
1982 с. – ЫБСЛКС Томпо оройуонунааҕы кэмитиэтин иккис, 1983 с. – бастакы сэкирэтээрэ.
1984 – 1988 сс. – ЫБСЛКС уобаластааҕы кэмитиэтин иккис сэкирэтээрэ.
1991 с. – Ыччат дьыалатыгар судаарыстыбаннай кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ.
1992 с. – СӨ ыччат дьыалаларыгар, туризмҥа миниистирэ.
1993 с. – СӨ социальнай көмүскэлгэ, үлэҕэ, дьарыктаах буолууга миниистирин бастакы солбуйааччы.
1994 – 2002 сс. — Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин солбуйааччы.
2003 с. – Саха Өрөспүүбүлүкэтин бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы.
2014 с. – СӨ Быыбарга киин хамыыһыйатын чилиэнэ.
2015 с. — СӨ Быыбарга киин хамыыһыйатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ.
Кэргэннээх, кыыс оҕолоох.
Роман Попов, “Саха сирэ” хаһыат, https://edersaas.ru