“Сэмсэ санаа” биэриигэ “Саха сирэ” хаһыат эрэдээктэрэ Чокуур Гаврильев тыа хаһаайыстыбатын миниистирэ Александр Атласовтыын кэпсэттэ. Чуолаан Саха сиригэр тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын оҥорон таһаарыыттан саҕалаан былырыын олоххо киирбит саҥа мэхэньиисим туһунан кэпсэтии буолла. Быйыл эккэ, оҕуруот аһыгар, бурдукка субсидия көрүлүннэ.
– Үтүө күнүнэн, Александр Павлович! Билигин аан дойду үрдүнэн бэлитиичэскэй уонна экэнэмиичэскэй балаһыанньа, быһыы-майгы уустук соҕус кэмигэр, олохтоох аһынан-үөлүнэн, бородууктанан хааччыллыыбыт хайдаҕый? Киһи дьиксинэрэ баар дуо?
– Дорооболоруҥ! Ааспыт сылтан саҕалыым. Былырыын төһө да уустук сыл ааспытын иһин тыа хаһаайыстыбатын оҥорон таһаарыытын көрдөрүүтэ куһаҕана суох. Тыа хаһаайыстыбатыгар сыһыаннаан этэр буоллахха, ааспыт сылга 26 млрд 700 мөл. солк. бородууксуйа оҥоһуллубута. 2021 сыллааҕы үлэ түмүгүнэн, өрөспүүбүлүкэбит этинэн 26%, үүтүнэн 56%, сымыытынан 62%, хортуоппуйунан 52%, оҕуруот аһынан 37% хааччынан олоробут. Бу этиллибит сыыппаралары өрөспүүбүлүкэ иһигэр бэйэбит оҥоробут. Уоннааҕыта тастан киирэр. Быйыл ити кирбииттэн түспэккэ, өссө элбэтэр курдук дьаһанан үлэлиэхтээхпит. Билигин сааскы ыһыыга күүстээх бэлэмнэнии бара турар. Сиэмэни бэйэбит хаһаайыстыбаларбыт 70%-нын хааччыйаллар. Оттон кормобуой өттүн тастан киллэрэбит. Бу күннэргэ дуогабар барыта түһэрсилиннэ. Уматык өттүн этэр буоллахха, “Туймаада-ньиэп” уонна “Сахатранснефтегазсбыт” хампаанньалар толору хааччынан олороллор, улуустарга сөптөөх кээмэй баар.
– Ол аата, тыа хаһаайыстыбатыгар киһи дьиксинэрэ суох буоллаҕа.
– Оннук, барыта этэҥҥэ. Эрдэттэн сөптөөх үлэ ыытыллан ол чэрчитинэн салгыы баран иһэбит. Субвенция быһыытынан улуустарга ыытар харчыбытыттан 50%-на баран турар. Сааскы ыһыыларга уонна үүт төлөбүрүн харчыта хаһаайыстыбаларга бэриллибитэ. Кэтэх хаһаайыстыбаларга ыанар ынахтарын аайы 35-тии тыһ. солк., 1 млрд кэриҥэ тиэрдиллибитэ, хаалбыт ордуга бу күннэргэ тиэрдиллиэҕэ. Каассабай былаан сайаапкатын оҥорон олоробут. Быйыл ынах баһыгар уопсайа
1 млрд 379 мөл. солк. кэриҥэ тыырыллыахтааҕа бүддьүөккэ ылыллан бигэргэммитэ. Онон улуустарга кулун тутар 18 күнүттэн саҕалаан тустаах харчы хамнаан эрэр. Ити улахан үп-харчы хамсаатаҕына, бэлэмнэнии үлэтигэр туһаныахтара. Бүддьүөтү ылан көрөр буоллахха, тыа хаһаайыстыбатыгар 2022 сылга барыта 12,5 млрд солк. бигэргэммитэ. Урукку сылларга 10 млрд 800 мөл. солк бигэргэниллээччи уонна дохуот киириититтэн тутулуктанан
12 млрд 300 мөл. солк. тахсааччыбыт. Быйыл барыта толору бэрилиннэ. Мантан 53%-на субвенция быһыытынан улуустарга судаарыстыбаннай боломуочуйаны толороллоругар тута бэриллэр.
– Ол аата, быйыл үп-харчы улуустар диэки эрдэ хамсаабыт.
– Быйыл үүт харчытын эрдэ ыыттыбыт, каассабай былааммыт быһыытынан олунньуга 50%-на ыытыллыбыта. Ыам ыйыгар 40%-на барыаҕа. Итинтэн хаалбыта алтынньы эргин хамсыаҕа.
– Кыстык хайдах түмүктэнэн эрэрий?
– Ааспыт сайын уустук этэ, киин, илин эҥээр улуустарга курааннаабыта, ону сэргэ, ойуур баһаардара мэһэйдээбиттэрэ. Инньэ гынан, окко былааммытын 86%-нын эрэ толорбуппут. Чуолкай сыыппаранан ытаһалыыр буоллахха, 445 тыһ. туонна былаантан 390 тыһ. туоннаттан тахсатын бэлэмнээбиппит. Бириэмэтигэр өрөспүүбүлүкэ салалтата уонна Ил Дархан Айсен Николаев сөптөөх дьаһалы ыланнар мобильнай биригээдэлэр тэриллибиттэрэ. Кинилэр 38 тыһ. туонна оту бэлэмнээбиттэрин түмүгэр, тастан аҕалыыны төһө эмит аҕыйаттыбыт. Биллэн турар, атын эрэгийиэннэртэн оту атыылаһарга күһэллибиппит. Бүгүҥҥү туругунан атын сиртэн 17 тыһ. туонна оту тиэйэн аҕаллыбыт. Билигин даҕаны өссө 2500 тыһ. туоннаны тиэйиэхтээхпит. Сүрүннээн Уус Алдан, Мэҥэ Хаҥалас, Томпо, Чурапчы улуустарыгар тиийбэт.
Ааспыт нэдиэлэ бээтинсэтигэр оту тиэйиигэ суһал ыстаап мунньаҕа буолбута. Биһиги манна өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн үп-харчы көрдөрөбүт. Улуустартан киирбит докумуоннары бэрэбиэркэлээн бүтэрбиппит. Бырабыыталыстыбаҕа уураах бырайыага оҥоһуллан, аны 10 күнүнэн бигэргэннэҕинэ, бу ый бүтүүтүн баттаһыахпыт. Былырыын улахан хаһаайыстыбалар сенаж уонна сиилэс 70%-нын бэлэмнээбиттэрэ. Билигин өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн барыта 170 тыһ. тахса туонна от баар. Билиҥҥи туругунан Уус Алдан, Чурапчы улуустарыгар кэккэ ыарахаттар бааллар. Суһал ыстааппыт тустаах улуустары кытта күн аайы быһаарсан үлэлии олорор.
– Ил Дархан Айсен Николаев кэтэх хаһаайыстыбаларга түргэнник ситэр салааны өссө сайыннарыахха диэн этии киллэрбитэ. Итиннэ туох толкуйдар баалларый?
– Түргэнник ситэр салааны сайыннарарга аналлаах тустаах докумуону былырыын ылынан турабыт. Кэнники сылларга тохтоон турбутун былырыыҥҥыттан сөргүтэн саҕалаабыппыт. Кууруссаны, сибиинньэ оҕотун уонна комбикорму тырааныспарын ороскуотун барытын уйунан, хоту уонна Арктика улуустарыгар тиэрдиэхпит. Киин уонна илин эҥээр улуустарга тырааныспарын ороскуотун 50%-нын уйуннубут, Бүлүү бөлөх, хоту улуустарга
100 %. Былырыын уопсайынан 78 тыһ. тахса куурусса, 3,8 тыһ. тахса сибиинньэ оҕото нэһилиэнньэҕэ атыыламмыта. 300-тэн тахса туонна комбикорм тиэрдиллибитэ. Сүрүннээн хоту улуустарга ыыппыппыт.
Ааспыт нэдиэлэҕэ Ил Дархан Айсен Николаев тыа хаһаайыстыбатын боппуруоһугар улахан мунньаҕы ыыппыта. Онно “Туймаада” ФАПК нөҥүө үбү-харчыны түмэн, түргэнник ситэр салааны сайыннарыыга болҕомтону уурарга эппитэ. Онон тустаах тэрилтэни кытта ити боппуруоһунан бииргэ үлэлээн эрэбит. Ити өттүгэр сөптөөх үп-харчы баар. Кууруссаны, сибиинньэ оҕотун, комбикорму тиэрдии ороскуота олус үрдүк. Хоту улуустар толору уйунар кыахтара суох. Быйылгы тустаах сыалга 20 мөл. солк. көрүллүбүтэ.
– Быйыл ханнык хайысхаларга үп көрүллүүтэ эбилиннэ?
– Үүт соҕотуопкатыгар эбиллии баар. Былырыын 57300 туоннаҕа субсидия көрүллүбүт буоллаҕына, 2022 сылга 62 000 туоннанан быһыллыбыта, ол аата, 400 туоннанан эбиллэн биэрдэ. Былырыын 2 млрд 810 мөл. солк тыырыллыбыт буоллаҕына, быйыл 3 млрд 100 мөл. солк. көрүлүннэ. Төбөҕө былырыын 1 млрд 278 мөл. көрүллүбүт буоллаҕына, быйыл
1 млрд 379 кэриҥэ мөл. солк тэҥнэстэ. Былырыын Ил Дархан Айсен Николаев сорудаҕынан бу саҥа мэхэньиисим бастакы түһүмэҕэр ыанар ынах аайы 35-тии тыһ солк. көрүллүбүтэ уонна тэрээһиннээх хаһаайыстыбаларга үүт харчыта эбиллэн биэрбитэ.
Быйыл тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын соҕотуопкалааһыҥҥа субсидия көрүллэрэ ситиһилиннэ. Манна эт, хортуоппуй уонна оҕуруот астара, бурдук киирэллэр. Барыта 214 мөл. солк. көрүлүннэ. Үп улуустарга эмиэ субвенция быһыытынан быһаччы тиийиэҕэ. Улуустар соҕотуопкаһыттарын бэйэлэрэ талан, тустаах үлэни миэстэтигэр тэрийиэхтэрэ. Ынах уонна сылгы этигэр уопсайа 1000 туоннанан быстыбыт. 7000 туонна хортуоппуй, 5800 туорахтаах бурдук, 2800 туонна оҕуруот аһа соҕотуопкаланыахтаахтар. Судургутук эттэххэ, ити этиллибит бородууксуйаны атыылаһыы диэн буолар. Ити этиллибит кээмэйдэр соҕотуопкаланан, оскуолаларга, оҕо саадтарыгар, балыыһаларга бэриллиэхтэрэ уонна, биллэн турар, ырыынакка атыыланыахтара. Эрдэттэн сөптөөх үлэ баран, бу уустук балаһыанньаҕа улахан көмөнү оҥоруоҕа. Тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанааччылар бородууксуйалара атыыга баран, дохуот аахсыахтара. Саамай сүрүнэ, социальнай тэрилтэлэргэ улахан көдьүүстээх буолуоҕа.
– Былырыын олоххо киирбит саҥа мэхэньиисими билигин да кириитикэлииллэр. Халлаантан бэлэм харчыны ылан баран, ынахтарын сай ортото ньирэйдэрин кытта үүрбүттэрин түмүгэр, үүт туттарыллыыта намтаабыт, онтон сиэттэриллэн, олохтоох ынах арыыта эмиэ аҕыйаата диэн этэллэр. Эһиги барытын анаалыстаан ырытан олорор буолуохтааххыт. Быйыл үүт сыаната уларыйыа дуо?
– Былырыын тэрээһиннээх хаһаайыстыбалар үүтү киилэтин 50-нуу солк. туттаран субсидия үбүн туһаннылар. Ону таһынан, соҕотуопкаһыттар 10 солк. туттулар. Инньэ гынан тэрээһиннээх хаһаайыстыбалар киилэтин 60 солк. ааҕыстылар. Барыта 57 тыһ. туонна үүтү туттардылар, ону таһынан, кэтэх хаһаайыстыбалар 3 тыһ. туонна үүтү туттардылар. Инньэ гынан, барыта 60 тыһ. туоннаҕа тэҥнэстэ. Кэтэх хаһаайыстыбалар ыанар ынахтарын аайы 35-тии тыһ. солк. ылан туһаннылар. Бу сүрүн сыалынан-соругунан ыанар ынах ахсаанын элбэтии буолар уонна ол ситиһилиннэ, биллэрдик элбээтэ. Сыспай сиэллээх ахсаана эмиэ кыратык да буоллар эбилиннэ.
Манна биири өйдүөххэ наада. Бу табаарынай бородууксуйаны оҥорууга сыһыаннаах. Тоҕо диэтэххэ, ирдэбил олус үрдээтэ, холобур, “Меркурий” диэн киирдэ. Маны нэһилиэнньэ бэрт мөккүөрдээхтик ылыммыта эрээри, балтараа сыл курдугунан син оннун-тойун булан сааһыланна. Ааспыт сылтан, үүт бородууксуйата буоллун, тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйата буоллун, атыыга тахсар буоллаҕына, хайаан да маркировканы ааһыахтаах. Хас биир упаковкатыттан саҕалаан ханна оҥоһуллубута, ким туттарбыта, ханнык маҕаһыыҥҥа тиийэн атыыланара кытары барыта куйаар-куодунан ыйыллар. Бу үстэ төхтүрүйэн олоххо киирдэ. Бастаан утаа сыыр, моруосунай хабыллыбыттара. Иккис түһүмэҕэ ааспыт сыл ортото 40 күнтэн уһун болдьохтоохтук хараллар кыахтаах бородууксуйаҕа киирбитэ. Үһүс түһүмэх ааспыт сыл бүтүүтэ тыа хаһаайыстыбатын бары бородууксуйата хабыллыбыта. Бу өттүгэр улуустары, тэрээһиннээх хаһаайыстыбалары уонна соҕотуопкалааччылары кытта сөптөөх үлэ ыытыллыбыта. 36 улуус саҥа ирдэбилинэн үлэлииллэрэ ситиһилиннэ.
Кистэл буолбатах, кэтэх хаһаайыстыбаларынан бытарыйан олорон, ханнык да саҥа технологияны баһылыыр кыаллыбат, көдьүүһэ букатын кыра буолар. Ол иһин кэпэрээссийэлээһин барыахтаах, бары түмсүөхтээхтэр. Күүс-кыах түмүллэр түмүгэр, ороскуот кыччыаҕа. Онон саҥа мэхэньиисим бары өттүнэн ирдэбилгэ толору эппиэттиир. Бу инники да өттүгэр син биир олоххо киириэх этэ. Эрдэ киирэн, сир ыла турбута быдан көдьүүстээх буолуоҕа.
– Саҥа мэхэньиисим олоххо киириитин быыһык кэми кытта сибээстиэххэ сөп буолуо. Холобур, ыанар ынах аайы уонунан сыл устата үп-харчы бэриллибэтэ буолуо.
– Былырыыҥҥы отчуот көрдөрөрүнэн, 350-тан тахса киһи тэрээһиннээх хаһаайыстыба буолбут (КФХ). Кэккэ улуустарга кэпэрэтииптэр эмиэ тэрилиннилэр. Бу өттүгэр соҕотуопкалыыр тэрилтэлэр миэстэтигэр эмиэ сөптөөх үлэни ыытыахтаахтар. Кэтэх хаһаайыстыбалартан атыылаһар сыаналарын улаатыннарар туһугар үлэлиэхтээхтэр. Холобур, Үөһээ Бүлүүгэ киилэ үүтү 30-туу солк. туттулар. Таатталар эмиэ итинник суолу тутустулар. Сорохтор 4-түү, 5-тии буолан кыттыһан, бэйэлэрэ переработкалаан эбии дохуоту аахсыбыттар эмиэ бааллар. Ол иһин миэстэтигэр тэрээһиннээх үлэ барыан наада. Ыанар ынах аайы көрүллэр субсидия кэтэх ыалларга хапытаал быһыытынан улахан көдьүүһү аҕалла. Кэпсэппит дьоммуттан үгүстэрэ саҥа мэхэньиисими биһирииллэр. Ааспыт сылга барыта 9717 кэтэх хаһаайыстыба туһанна. Бу иннинэ улахан аҥаардара үүтү туттарбаттар этэ, онон ханнык да көмөнү ылбаттара. 5-тии, 10-нуу ыанар ынахтаахтар эрэ туттараллара.
– Быйылгыттан эккэ, оҕуруот аһыгар көрүллүбүт субсидия хайдаҕый? Эмиэ үүт киэнин курдук дуо?
– Эмиэ үүт киэнин курдук. Соҕотуопкалааччыларга ынах этин киилэтигэр 70 солк., сылгы этигэр 60 солк. субсидияланыаҕа. Бурдукка 7 солк., хортуоппуйга уонна оҕуруот аһыгар 10-нуу солк. бэриллэр. Соҕотуопкалааччылар нэһилиэнньэттэн уонна тэрээһиннээх хаһаайыстыбалартан тутан баран, атын эрэгийиэнтэн киллэрээччилэргэ күрэстэһиини оҥорон, сөптөөх сыанаҕа атыылыылларыгар усулуобуйа тэриллэр.
– Үүт харчыта үрдүөхтээх диэн, төһө буолара быһаарылынна дуо?
– Ил Дархан Айсен Николаев Үп уонна Экэниэмикэ министиэристибэлэригэр үүт сыанатын үрдэтэллэригэр эппитэ. Билигин биһиги тустаах икки министиэристибэни кытта ити боппуруоска үлэлии сылдьабыт. Болдьох быһыытынан бу ый бүтүүтэ чопчу сыыппаралар биллиэхтэрэ.
– Тыа сирин биир кэлимник сайыннарыы бырагырааматын чэрчитинэн, улуустарга элбэх социальнай эбийиэк тутулунна. Бу туһунан кылгастык билиһиннэр эрэ.
– Былырыын 15 улахан эбийиэги сэргэ, тупсаран оҥорууга эмиэ элбэх үлэ ыытыллыбыта. Манна чуолаан спортивнай былаһааккалар киирэллэр. Бырагыраама Саха сиригэр иккис сылын үлэлиир. Федеральнай бүддьүөттэн 1 млрд 800 мөл. солк. тахса көрүллэн, ити улахан эбийиэктэр тутуллан үлэҕэ киирдилэр. Быйыл 1 млрд 300 мөл. солк. көрүллэн, тутуллуохтаах эбийиэктэр сүүмэрдэниилэрэ бара турар. 2023 сыллааҕыга аналлаах сайаапканы эмиэ ыытан турабыт, Онно 25 бырайыак пааспарын оҥорон киллэрбиппит. Сорох эбийиэктэр икки сыл тутуллар болдьохтоохтор, былырыын саҕаламмыттар быйыл үмүрүтүллүөхтэрэ. Быйыл Чурапчыга оскуола-оҕо саада, Бүлүү бөлөх улуустарыгар спортивнай комплекс тутуллуохтара. Холобур, Сунтаарга бассейннаах спортивнай комплекс үлэҕэ киириэҕэ, тутуу былырыыҥҥыттан саҕаламмыта уонна быйыл түмүктэнэр.
– Атын эрэгийиэннэр Саха сиригэр тыа хаһаайыстыбатыгар улахан көмө оҥоһулларыттан олус сөҕөллөр эбит. Ол аата, атын эрэгийиэннэргэ холоотоххо, судаарыстыба тустаах салаа сайдарыгар көмөтө улахан. Тыа хаһаайыстыбата ханнык суолу тутуһан салгыы сайдыаҕай? Холобур, сайдыы биир хайысхатынан кэпэрээссийэлээһини ыйдыҥ.
–Биһиги Арассыыйа үрдүнэн эрэгийиэн бүддьүөтүттэн тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга элбэх үбү көрүүгэ үһүс миэстэлээх буолабыт. Бастакы – Татарстан, иккис – Башкортостан. Бастатан туран, кэпэрээссийэлээһини өссө сайыннарыахпытын наада. Бу үлэ Саха сиригэр саҕаламмыта ыраатта. Арассыыйа эрэгийиэннэриттэн бастакынан ылсыбыппыт. Иккиһинэн, эбии аһынан хааччыйыы (кормобуой) баазаны бөҕөргөтүөхтээхпит.
Кэнники сыллар көрдөрөллөрүнэн, биһиги тэрээһиннээх хаһаайыстыбаларбыт сөптөөх суолу тутустулар. Холобур, Бүлүүгэ “Ампаардаах” хаһаайыстыба сүөһүнү итиинэн күүскэ дьарыктанар, биир ынахтан сылга 3900 киилэ үүтү ыыры ситистилэр. Амма улууһун “Бөтүҥ” хаһаайыстыбата биир ынахтан 2900 киилэни ыыр.
Ол аата, технологиялары сөпкө туһанан хаачыстыбалаах, иҥэмтэлээх оту үүннэрэри ситиһиэх тустаахпыт. Бу кыаллар кыахтааҕын үгүс хаһаайыстыбалар толору итэҕэттилэр. Кэлиҥҥи кэмҥэ сүөһү аһылыгын бэлэмнээһиҥҥэ улахан болҕомто уурулунна. Ол эбэтэр, 6-7 сыллааҕыта өрөспүүбүлүкэбитигэр 17 тыһ. гектарга кормобуой култуура ыһыллар эбит буоллаҕына, билигин 28 тыһ. гектарга тэҥнэстэ. Кураан сайыннар тураннар арыый да мөлтөөтө, онон кэккэ боппуруостар бааллар. Бастакы уочарат, мелиорация кыайа тутуллуохтаах. Дулҕаны анньан, талаҕы ыраастаан, сири оҥоруохтаахпыт. Үп-харчы көрүллэн, сөптөөх үлэ ыытылыннаҕына, сүөһү аһылыгын баазата күүскэ тэриллиэх этэ. Сотору үтүө түмүктэр баар буолуохтара диэн эрэнэбит. Аны туран, батарыы буоппуруоһа быһаарыллыан наада. Бородууксуйа хамаҕатык атыыга барарыгар сөптөөх усулуобуйа тэриллиэхтээх.
– Түбүктээх үлэҕиттэн быыс булан кэпсэппиккэр, махтанабыт.
Интервью видеотын манна көр
Бэлэмнээтилэр Чокуур Гаврильев, Александр Тарасов