Александр Артемьев: “Саха сүөһүтүн ыанар ынаҕын тыһыынча төбөҕө тиэрдэр сыаллаахпыт”

90-сыллар саҕана саха төрүт сүөһүтэ букатын эстэр турукка киирбитэ. Хаһааҥҥы эрэ 400 тыһыынчаттан тахса төбөлөөх саха төрүт сүөһүтүн популяцията  986 эрэ төбөлөөх хаалбыта. Саха сүөһүтүн эһэр бэлиитикэ 90-c сыллар ортотуттан тохтоон, бу кыһалҕа судаарыстыбаннай таһымҥа тахсыбыта.

Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин сүөһү уонна племенной дьыала департаменын быһаарыытынан, 1994-95 сылларга Эбээн-Бытантай улууһуттан  72 төбө саха сүөһүтүн Горнай улууһугар Улуу-Сыһыы учаастакка аҕалбыттар. Онно  “Саха сүөһүтэ” тэрилтэ үлэтин саҕалыыр. Бу тэрилтэ баазатыгар 2004 сыллаахха, «Тускул» генапуонда сүөһүнү ууһатар сир (питомник) тэриллэр.  2017 сыллаахха бу тэрилтэ «Сахаагроплем» диэн уларыйар.

         2018 сыллааха Ил Дархан тыа хаһаайыстыбатын стратегическэй сайдыытын ыйааҕа тахсыбыта. Онно биир сүрүн пуунунан саха төрүт сүөһүтүн элбэтэр, сүтэн эрэр таһымтан таһаарыы этэ. Бу ыйаахха олоҕуран быйыл Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыытылыстыбатын анал ыйааҕынан, «Саха сүөһүтэ» генопуонда хааһына тэрилтэтэ тэриллэн үлэлии олорор. Быйылгы сыл уопсастыба бара араҥатыгар, тэрилтэлэригэр уустук буолла. Оттон хааһына тэрилтэтигэр төттөрүтүн таһаарыылаах, кыайыылаах-хотуулаах сыл буолла диэн эттэхпинэ сыыспатым буолуо. Онно биллэн турар, тэрилтэ салайааччыта Александр Артемьев өҥөлөөх. Александр Еремеевич миигин  тэрилтэтигэр ыҥыран кэпсэттэ.

—Александр Еремеевич, эһиги тэрилтэҕит Ил Дархан ыйааҕын толорор улахан экэнэмиичэскэй, бэлитиичэскэй, сакральнай да сыаллаах үлэлии олорор. Бу сыл иһигэр ыытыллыбыт улахан үлэлэргитин, ситиһиилэргитин кэпсээ эрэ…

— Ил Дархан, Бырабыыталыстыба, Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин өйөбүллэрэ баар буолан, биһиги тэрилтэбит үлэтин түмүктэрэ бу кыра кэрчик кэмҥэ номнуо көстөн эрэр. 90-сыллартан биир да бас билэр хотоно, ходуһата суох олорбут буоллахпытына, билигин уопсайа, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн сэттэ салаалаахпыт. Аҥардас быйылгы сылга үс саҥа хотон үлэҕэ киирдэ. Нам улууһун Таастааҕар 150 төбө батар сүөһү иитэр комплекса тутулунна. Ахсынньы үс күнүгэр Мииринэй Сүлдьүкээригэр икки сүүс төбө батар комплекса эмиэ үлэҕэ киирдэ. Ньурбаҕа Чкалов диэн учаастакка Акана нэһилиэгэр сүүс төбөлөөх хотон тохсунньу маҥнайгы күнүттэн эмиэ үлэтин саҕалыахтаах. Бу иннинэ саха сүһүөтүн иитиитин Ньурба улууһа бэйэтэ хааччыйан олорбут буоллаҕына, саҥа сылтан биһиги тэрилтэбит кынатыгар киириэхтээх. Ону таһынан, эмиэ бу ый саҥата, Эбээн-Бытантайдааҕы судаарыстыбаннай бүддьүөтүнэй тэрилтэ эмиэ биһиги салаабытынан буолла. Онон бу улууска биһиги тэрилтэбит икки салаата үлэлиир буолла – Саккырыырга уонна Кустуурга. Онон быйыл биһиги уопсайа, холбоон-илбээн өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 820 сүөһүнү кыстыкка киллэрдибит. Олортон  264 ыанар ынах.

Эбээн-Бытантай улууһа биһиэхэ холбоноро эмиэ боростуой буолбатах этэ. Быйылгы сыл устата докумуону оҥоруу, баай-дуол бэрсиитэ, саҥаттан регистрациялааһын үлэтэ ыытылынна. Билигин да кыра үлэ элбэх. Аны туран, быйыл кураан туран, Бытантайга от тиийбэт кыһалҕата баар. Онон быйыл уустук кыстыкка киирээри олоробут.

Бу саҥа тэриллибит салаалары таһынан өссө Үөһэ Бүлүү Оҥхойугар, Горнай Одунутугар, Амма Болугуругар, Өймөкөөн нэһилигэр Биэрэк Үрдэ диэн учаастакка салаалардаахпыт. Эппитим курдук, саҥа сылтан Ньурба улууһун Чкалов учаастага кыттыһыахтаах.

Быйылгы биир ситиһиибит диэн ааспыт сылга биэс эрэ туонна үүтү ылбыт буоллахпытына, быйылгы сылга отут туонна үүтү туттардыбыт. Бу элбэх үлэттэн-сыраттан кэллэ. 2025 сылга диэри сүүс туонна үүккэ дылы тиэйиэхтээхпит диэн сыал туруорабыт.

—Аҕыйах хонуктааҕыта Дьокуускайдааҕы научнай чинчийэр институту кытары сөбүлэҥ түһэрсибиккит. Бу хардыы эһиги тэрилтэҕитигэр тугу биэриэхтээҕий?

—Инники сылларга аборигеннай төрүт сүөһүбүт научнай хайысхатын үлэтэ-хамнаһа үчүгэйдик барбакка,  үөрэтиллибэккэ кэлбит. Онуоха биһиги тэрилтэбит баар сүөһүнү оҥорон таһаарыыга эрэ диэн үлэлэспэккэ, науканан бигэргэммит чинчийиилэргэ олоҕуран, сүөһү ыраас боруодатын хаачыстыбатын тупсарыыга үлэлэһиэхтээхпит. Маннык сыаллаах бу сөбүлэҥ түһэрилиннэ. Онуоха чинчийии үлэтэ хас да хайысханан бара турар. Холобура, Нам улууһун Таастааҕар баар хотоммут баазатыгар «саха сүөһүтүн киинэ» диэни тэрийиэхпитин баҕарабыт. Миниистирбит Александр Атласов бу идиэйэни өйөөн, киин тэриллиитигэр номнуо үлэлэһэ сылдьабыт. Манна саха сүөһүтүн элбэтиигэ, үөрэтиигэ, селекцияҕа научнай үлэһиттэр тахсан Таастаах баазатыгар үлэлиэхтэрэ.

Маны таһынан, быйыл Москва куоракка Бүтүн Арассыыйатааҕы сүөһүнү чинчийэр институтка алта сүөһүбүтүн атыылаан турабыт. Дойду таһымнаах чинчийиилэргэ биһиги төрүт сүөһүбүтүн ыыттыбыт диэн үөрэн этиэхпитин сөп. Онон, саха сүөһүтүн боруодатын хаачыстыбатын, инники кэскилин үөрэтиигэ улахан олук уурулунна.

—Быйыл күһүн саха сүөһүтүн арыыта атыыга тахсыбыта. Мин атыылаһан боруобалаабытым. Кырдьык дьүһүннүүн, сыттыын атын, олус минньигэс арыы этэ…

— Саха сүөһүтүттэн бородууксуйалары оҥорон таһаарыыга эмиэ үлэлэһэн эрэбит. Бородууксуйаларбытын биһиги эксклюзивнай табаар быһыытынан сыаналаан, саҥа көрүҥ бородууксуйалары киллэрэргэ үлэлэһэбит. Бастатан туран, саха сүөһүтүн этин, үүтүн иҥэмтэлээх, туһалаах хаачыстыбаларын билэҕит. Иккиһинэн, ахсааннаах сүөһү бородууксуйата сыаналаах, эксклюзивнай буолуохтаах да буоллаҕа дии. Ону сороҕор, өйдөөбөт да дьон бааллар. Биһиги нэһилиэнньэни барытын аһатар, остуолу хотойо уурар элбэх аһы оҥорон тааһарар сыалбыт-сорукпут суох. Ол эрээри, ханнык баҕарар киһи атыылаһар кыахтаах буолуохтаах.

         Аҕыйах хонуктааҕыта Санкт-Петербург куоракка ыытыллыбыт Норуоттар икки ардыларынааҕы “Peterfood”  быыстапкаҕа биһиги сүөһүбүт этиттэн оҥоһуллубут стейк кыһыл көмүс мэтээлгэ тигистэ.  Бу тэрилтэбит тутаах үлэһитэ, технолог Александра Жиркова сыралаах үлэтин түмүгэ буолар.

—Бу санаалары, идиэйэлэри олоххо киллэрэргэ, үлэлииргэ ханнык сүрүн кыһалҕалар баалларый?

—Саҥа комплекстарбытыттан ураты, Маҕараска буоллун, Кустуурга даҕаны, хотоннорбут туруктара мөлтөхтөр. Этэн аһарбытым курдук, үүтүнэн дьарыктанарбытыгар сайыҥҥы баазалар наадалар. Сүлдьүкээр сиригэр-уотугар сылдьарга бураан курдук анал тиэхиникэ тиийбэт. Бу барыта материальнай-техническэй бааза буоллаҕа.

—Инникитин туох сыаллары туруораҕытый?

—Саҥа хайысха быһыытынан, саҥа сылтан сүөһүнү уотуунан (откормка) дьарыктаныахтаахпыт. Горнай, Нам, Амма улуустарыттан оҕустары хомуйталаан, сүөһүнү уотууга бөлөх тэрийиэхпит. Онно Таастаахха эһиил сайын сүөһү аһыырыгар күрүөлээн-хаһаалаан былассаакка оҥоруохтаахпыт. Эбии иккис уочаратынан сүүс төбөҕө саҥа хотон тутуллуохтаах.

Чинчийэр институту таһынан, аҕыйах хонугунан, Арктическай судаарыстыбаннай аграрнай технологическай университеты кытары эмиэ сөбүлэҥ түһэрсиэхтээхпит. Университеты кытары сөбүлэҥ профориентационнай үлэлэри ыытыыга, тутуу этэрээтэрин үлэлэтиигэ көмө буолуоҕа. Ону таһынан, оҥорон таһаарыыга зоотоехник, технолог үөрэхтээх бэҕэһээҥҥи устудьуоннар биһиги тэрилтэбитигэр сыстан үлэлэһиэхтэрэ, үйэттэн-үйэҕэ илдьэ кэлбит төрүт дьарыкпытын биһиги да кэннибититтэн илдьэ хаалыахтара диэн сыаллаах түһэристибит.

Үөһээ этиллибитин курдук, сүрүн сыалбытыгар – сүөһүнү элбэтиигэ да буоллун, оҥорон таһаарыыга да буоллун былааннар элбэхтэр. Бастаан саҕалыырбытыгар бас билэр ходуһабыт да, турар хотоннорбут да суохтара. Онуоха саха сүөһүтэ бэйэбит төрүт култуурабыт, баайбыт буоларын Ил дархан Айсен Николаев, СӨ Тыатын хаһаайыстыбатын министиэристибэ өйдөөн, өйөөн, саха сүөһүтүн ууһатар сөптөөх бэлиитикэ баран эрэриттэн мин олус үөрэбин.  Өрөспүүбүлүкэ араас муннуктарыгар баар салааларга кэллэктииптэрбит, үлэлиир дьоммут итэҕэйэн үлэҕэ-хамнаска улахан эрэл, көҕүлүүр күүс баар буолла. Ол миигин салайааччы быһыытынан эмиэ олус үөрдэр да,  эбээһинэстиир да. 2025 сылга диэри үлэбит торума суруллубута. Бу торум чэрчитинэн үлэбит эрчимнээхтик туолан иһиэ диэн мин бигэ эрэллээхпин.

— Махтал, Александр Еремеевич! Үлэҕитигэр ситиһиилэри!

edersaas.ru