Бүгүн биһиги дойдубутугар, ону тэҥэ аан дойдуга даҕаны Арктика болҕомтону тардар. Кини уйаара-кэйээрэ биллибэт уораҕайыгар ньиэп, гаас, алмаас, кыһыл көмүс баай саппааһа кистэнэ сытар. Кэлиҥҥи сылларга судаарыстыба өттүттэн Арктиканы сайыннарыыга болҕомто олус күүһүрдэ. Дойду үрдүнэн бүрүүкээбит кириисис, сааҥсыйалар Хоту муора суола «иккис тыыны» ылан сайдарыгар төһүү күүһүнэн буолуо диэн үгүс экспиэртэр этэр буоллулар. Арктика сайдыытын, кириисис, сокуоннар тула Федерация Сэбиэтин Федеративнай тутулга, эрэгийиэннээҕи бэлиитикэҕэ, олохтоох салайыныыга уонна хотугу сир дьыалаларыгар кэмитиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Александр Константинович Акимовы кытары сэһэргэстибит.
— Александр Константинович, эн санааҕар, Арктика уонна Уһук Илин сайдыытыгар туһуламмыт бэлиитикэ сааҥсыйаттан сылтаан төһө уларыйыай?
— Арктика — Арассыыйа инникитэ диэн мин куруук этэбин. Дойду экэниэмикэтин сайдыыта Арктикаттан уонна Уһук Илинтэн быһаччы тутулуктаах. Онон, бастатан туран, бу эрэгийиэннэри итиэннэ Хотугу муора суолун сайыннарыахтаахпыт. Бу туһунан биһиги уруккуттан кэпсэтэбит, санаа атастаһабыт. Сир баайын хостооһун кээмэйин олох аҕыйатыа суохтаахпыт. Билигин бэйэ оҥорон таһаарыытын, металлы таҥастааһыны (металлообработка) сайыннарарбыт таһынан, алмааһы, кыһыл көмүһү хостооһуну улаатыннарыахтаахпыт. Онон Уһук Хотуга, чуолаан Магадаҥҥа, Саха сиригэр болҕомто күүһүрүөхтээх.
Экэниэмикэҕэ үөскээбит балаһыанньа туһунан этэр буоллахха, кирэдьииттиир ситим экэниэмикэтин уларыта тутуохтаахпыт. Дьоҕус уонна орто биисинэһи чэпчэтиилээх кирэдьиитинэн хааччыйыы боппуруоһа улахан болҕомтону эрэйэр.
Полярнай, дьоҕус авиацияны сайыннаран уонна олохтоох көтөр ааллары түргэнник үлэҕэ таһааран, тырааныспар салаатыгар тоҕоостоох усулуобуйаны тэрийиэхтээхпит.
Федерация Сэбиэтигэр Арктика уонна Антарктика сайдыытын боппуруостарынан Федерация Сэбиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Галина Карелова салайыытынан Арктиканы, Антарктиканы уонна Уһук Илини сайыннарыы сэбиэтэ дьарыктанар. Биһиги сэбиэт мунньахтарыгар үгүс боппуруостары, ол иһигэр дьоҕус, полярнай авиацияны сайыннарыы тула өрүү кэпсэтэбит. Номнуо онус сылын Полярниктар ассоциацияларын кытары ыкса үлэлэһэбит. Билигин бэйэ дойдутугар көтөр ааллары тутууну сайыннарыллыахтааҕын дьэ өйдөөтүлэр. Бастатан туран, аэропортары саҥардан тутуу, иккиһинэн, Ан-2, Ан-24 курдук сөмөлүөттэр оннуларыгар бэйэбит аалларбытын оҥоруу буолуохтаах. Хомойуох иһин, ити боппуруостар кэмигэр быһаарыллыбатахтара. Дойду Аҕа баһылыга Владимир Путин олохтоох сиргэ оҥоһуллубут сөмөлүөттэри көтүтүөхтээх биир кэлим Уһук Илиҥҥи авиахампаанньаны тэрийии туһунан ыйааҕа тахсыбытын да кэннэ, ити кыһалҕаны быһаарыы ыарахаттардаах буолбута.
Дойду бэрэсидьиэнин ыйааҕа тахсыан иннинэ өссө эрдэ, Уһук Илин биир кырдьаҕас «Якутия» авиахампаанньата бастакынан «Суперджеты» атыыласпыта. Ол гынан баран, «Суперджет» сүрүн дэтээллэрэ барыта омук дойдулар гиэннэрэ этэ. Дьиҥэр уруккуттан бэйэ оҥорон таһаарыытынан дьарыктаныахтаах этибит. Биһиэхэ байыаннай сөмөлүөттэри оҥорон таһаарар (“Сухой” КБ) Иркутскайдааҕы авиационнай собуот баар ээ. Баай устуоруйалаах, дириҥ силистээх-мутуктаах хампаанньа. Маны таһынан, биһиэхэ биллиилээх конструктордар, технологтар, учуонайдар, С.В. Ильюшин аатынан бырайыактыыр-конструкторскай бюро бааллар.
Хотугу муора суола
— Арҕаа аартык сабыллан, Хотугу муора суола «иккис тыын» ылан, арааһа, дьэ күүскэ үлэлиирэ буолуо. Маны туох дии саныыгын?
— Дьэ билигин экэнэмиичэскэй сааҥсыйалар ааҥнаабыт кэмнэригэр Хотугу муора суола тырааныспар сүрүн көрүдүөрүнэн буолара саарбахтаммат. Билигин Хотугу муора суолун туһунан сокуон баар. Ледоколлар тутуллаллар, куосумастан мууһу, тулалыыр эйгэни чинчийии үлэлэрэ ыытыллаллар. Бу суолунан таһаҕаһы куттала суох тиэйэр-таһар кыахтаахпыт.
Маны сэргэ билигин хоту таһаҕаһы тиэйии боппуруоһа турар. Санатан эттэххэ, Жатайга судоверфь тутуллар. Сотору кэминэн саҥа суудуналар үлэҕэ тахсыахтара диэн эрэллээхпин. Онон маны туһанан, хоту өрүстэринэн таһаҕаһы тиэйиигэ өрүс тырааныспарын сайыннарыахтаахпыт.
Мин саныахпар, билигин Ямало-Ненецкэй уокурукка тутуллар тимир суолунан (Северный широтный ход) күүскэ дьарыктаныахха наада. Бу суол Хотугу муора суолун кытары ситимниэхтээх. Биһиги суоллары, муосталары тутуохтаахпыт. Биһиэхэ онно ким да мэһэйдэһиэ, харгыстаһыа суоҕа. БАМ уонна Транссиб таһаҕаһы тиэйии кээмэйэ аһара улахан буолан, номнуо харгыстары көрсөр. Онон Магадаҥҥа диэри суоллары уонна муосталары тутан, муораҕа тахсыахпытын наада.
Сааҥсыйа биир сыллаах буолбатах
— Билигин кириисис ааҥнаан, быһыы-майгы сытыырхайда. Экэнэмиис киһи быһыытынан судаарыстыба ылынар миэрэлэрин хайдах сыаналыыгын? Хайдах дьаһаныахтаахпытый? Туохха болҕомто уурабыт?
— Судаарыстыба билигин кириисискэ улаханнык оҕустарбат туһуттан үгүс үлэни ыытар. Маны барытын биһиги көрө-билэ сылдьабыт. Манна биири өйдүөххэ наада, сааҥсыйа биир сыллаах буолбатах, уһуннук барыаҕа. Маннык усулуобуйаҕа олорорго үөрэниэхпитин наада. Билиҥҥи усулуобуйа олохтоох оҥорон таһаарыы сайдыытыгар төһүү күүс буолуоҕа диэн бүк эрэллээхпин.
Билигин Федерация Сэбиэтэ РФ бырабыыталыстыбата оҥорон киллэрбит сокуоннарын ылынна. Аны бу күннэргэ бырабыыталыстыба суһаллык кириисиһи утары үһүс докумуону бэлэмнии сылдьар.
Билигин, кырдьык, үбү-харчыны кэмчилиир ордук. Эрдэ ылыныллыбыт социальнай миэрэлэр оннунан хаалаллар. Манна мөккүөр суох.
Хоту дойдуга бургерынан, макдоналсынан олорбоккун
— Аһы-үөлү тастан аҕалыы балачча аҕыйаата. Үгүс хампаанньа Арассыыйа ырыынагыттан барда. Оттон Арассыыйа бэйэтин аһынан-үөлүнэн толору хааччынар кыахтаах дуо?
— Сааҥсыйа кэмигэр бэйэбитин аһынан-үөлүнэн хааччынар кыахтаахпыт диэн этиэм этэ. Холобур, Арассыыйа кэлиҥҥи сылларга туорахтаах бурдугу таска таһаарыыга улахан экспортёрунан буолар. Онон сааҥсыйалар тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга төһүү күүһүнэн буолуохтара. Тыа хаһаайыстыбатынан күүскэ дьарыктаныахтаахпыт. Усулуобуйа барыта тэрилиннэ: элэктэриичэстибэ уота, гаас баар, массыына суоллара тутуллар.
Мин олохтоох сиргэ оҥоһуллан тахсыбыт аһы-үөлү ордук сэҥээрэбин. Тоҕо диэтэргин, хоту дойдуга бородуукта экологическай өттүнэн ыраас. Саха сиригэр нэһилиэнньэ ахсаана аҕыйах, онон этинэн, үүтүнэн, балыгынан биһиги бэйэбитин толору хааччынар кыахтаахпыт. Оҕурсуну, помидору, оннооҕор арбуһу, винограды үүннэрэ үөрэннибит.
Кэлиҥҥи кэмҥэ кытай хортуоппуйун, хаппыыстатын атыылаһар буоллубут. Дьиҥэр, барыта бэйэбитигэр баар ээ. Атын дойду киэнин тоҕо атыылаһабыт? Бэйэбит сирбитигэр үүммүт хортуоппуйбут быдан ордук дии.
Хомойуох иһин, сорох улуустарга сүөһү, таба ахсаана аҕыйаата. Сылгы ахсааныгар хата улахан түһүү суох. Ол гынан баран, син биир ахсаанын элбэтиигэ үлэ ыытыллыахтаах.
Таба иитиитин сайыннарыы, бэйэ бородууксуйатын оҥорон таһаарыы туһунан мин куруук этэбин. Биһиэхэ бэйэбитигэр көтөр фабриката, сибиинньэ комплекса, сылгы собуота, үүт собуота, “Якутия” ҮАПХ уонна да атыттар бааллар. Онон бу хайысхаҕа үлэни күүһүрдэхпитинэ, барыта этэҥҥэ буолуо. Хоту дойдуга бургерынан, макдоналсынан олорбоккун, пепсини-коланы иһэн доруобуйаҕын тупсарбаккын. Муорус, кучу чэй ордук туһалаах.
Оттон сыана туһунан этэр буоллахха, мин саныахпар, олоҕо суох үрдэтэллэр. Бырабыыталыстыба сыананы хонтуруоллуохтаах уонна сыаны үрдээһинэ тахсыбатын туһугар үлэлиэхтээх.
Ил Түмэни кытта ыкса үлэлиибит
— Александр Константинович, Ил Түмэни кытта төһө ыкса үлэлиигит? Ханнык сокуон барыллара баалларый?
— СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕын (Ил Түмэн) кытары биһиги куруук ыкса үлэлиибит. Үгүс боппуруостары кэмитиэт мунньаҕар көрөн баран, Федерация Сэбиэтигэр ыыталлар. Биһиги көһө сылдьар мунньахтары эмиэ ыытабыт итиэннэ кэмитиэт бэрэссэдээтэллэрэ Федерация Сэбиэтэ ыытар мунньахтарыгар көхтөөхтүк кытталлар. Билигин ордук сытыытык ойуур баһаардарын уонна ойуур хаһаайыстыбатын боппуруостара тураллар. Бу үлэҕэ биһиги парламент судаарыстыбаннай тутууга уонна олохтоох салайыныыга сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Владимир Прокопьевтыын уонна сир сыһыаннаһыыларыгар, айылҕа ресурсаларыгар уонна экологияҕа сис кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Сахамин Афанасьевтыын үлэлэһэбит. Хоту дойду аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттарын боппуруостарынан туһааннаах кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Елена Голомарёвалыын үлэлиибит. Оттон Ил Түмэн билимҥэ, үөрэххэ, култуураҕа, иһитиннэриилэри киэҥник тарҕатар сириэстибэлэргэ уонна уопсастыбаннай тэрилтэлэр дьыалаларыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Феодосия Габышеваны кытта үөрэх, наука, көс оскуолалар, “Арктика оҕолоро” бырагыраама тула үлэлиибит. Бу бырагыраамалары өрөспүбүлүкэ көҕүлээбитэ.
Үс өрүттээх хамыыһыйа чилиэнэ буоларым быһыытынан, сүбэ мунньахтарга өрүү бүддьүөт, эрэгийиэннээҕи уонна эрэгийиэн иһигэр көтүүгэ субсидия боппуруостарын, “Арктика оҕолоро” бырагыраама тустарынан көтөҕөбүн.
Билигин Ил Түмэни кытта ахсынньыга Федерация Сэбиэтигэр ыытыллыахтаах Өрөспүүбүлүкэ күннэригэр, Саха АССР 100 сылынан сибээстээн сокуон барылларын бэлэмнии сылдьабыт. Айсен Сергеевич Николаев уонна Алексей Ильич Еремеев Валентина Ивановна Матвиенконы кытта көрсүһүү кэмигэр үгүс боппуруостары кэпсэтэн, ырытыһан, өйөбүл ыланнар, билигин дьэ бэлэмнэнии үлэтэ ыытыллар.
Ыт боппуруоһун тула санаалар
— Бу кыһын бэйдиэ сылдьар ыттар боппуруостара Саха сиригэр эрэ буолбакка, үгүс эрэгийиэннэргэ сытыытык тура сылдьыбыта. Чугастааҕы кэмҥэ “Кыылга эппиэтинэстээх сыһыан” федеральнай сокуонҥа уларытыылар киириэхтээхтэр…
— Бу ыйытыыга мин маннык этиэм этэ. Хоту дойдуга сааҥсыйа буолбакка, сылгы үөрүгэр, табаларга саба түһэр бөрөлөр, эһэлэр кутталлаахтар. Урут, сэбиэскэй кэм саҕана, аччык бөрөлөрү, иирбит ыттары ытыалыыллара. Онно анаан үп-харчы көрүллэрэ. Билигин дьэ хайдаҕый? Ыттар оннооҕор киһиэхэ саба түһэр буоллулар. Ити аата тугуй? Хайдах миэрэни ыларбытын бэйэбит сатаан быһаарбаппыт дуо? Тоҕо ити боппуруоһу биһиги федеральнай таһымҥа быһаарыахтаахпытый? Мин саныахпар, бу маны муниципалитеттар уонна эрэгийиэннэр быһаарыахтаахтар.
Олохтоох салайыныы
— Олохтоох бэйэни салайыныыга улахан реформа былааннанар. Биир таһымнаах олохтоох салайыныы киириэхтээх. Сокуон барылын көрүүнү көһөрбүттэрэ. Бу сокуон туһунан тус санааҥ.
— Олох уларыйан иһэр. Төрүт сокуоҥҥа уларыйыылар, көннөрүүлэр киириэхтэриттэн, олохтоох салайыныыны уларыта тутууну ыытыы уолдьаста. Өрөспүүбүлүкэ үгүс боломуочуйаны бэйэтигэр ылыахтаах дии саныыбын.
Биһиги олохтоох усулуобуйаны хайаан даҕаны учуоттуохпутун наада. Хоту дойду, Уһук Илин уратыта уонна киин сиртэн ыраах сытара хайаан да учуоттаныллыахтаах. Аны Анаабыр, Өлөөн, Эбээн Бытантай, Халыма бөлөх улуустарын курдук национальнай тэриллиилэргэ кыра поселенияелар буолан олороллор. Кинилэр бэйэлэрин сирдэригэр олорон хаһаайыннааһын үгэс буолбут ньымаларын сайыннарыахтаахтар.
Быыбардар ыытыллыахтаахтар, олохтоох салайыныы баар буолуохтаах. Мин саныахпар, эрэгийиэннэр административнай-территориальнай кыраныыссалары федеральнай сокуоҥҥа олоҕуран бэйэлэрэ быһаарыахтаахтар.
Арассыыйа социальнай-историческай сайдыытыгар бэйэтэ суоллаах-иистээх буолуохтаах. Биһиги либералларбыт арҕаа дойдулар суолларынан бара, арҕааҥҥы сыаннастары биһиэхэ соҥнуу сатаабыттара. Дьэ онтубут туохха тириэртэ?
Билигин саҥа Араасыыйа дьылҕатын, экэниэмикэтин уларытан оҥоруу бара турар. Биһиги тас дойдулартан тутулуга суох бэйэбит суолбутунан сайдыахтаахпыт. Онно бэйэбит күүспүтүгэр эрэ эрэниэхтээхпит. Биһиэхэ ол барыта баар.
МАННА ЭБЭН ЭТТЭХХЭ
Арктика сайдыытын сүрүн суолунан Хотугу муоранан айан-сырыы буолар. Билигин килиимэт уларыйан, кыһыннары-сайыннары сырыы олохтонуохтаах. Бу күннэргэ РФ бырабыыталыстыбата Хотугу муора суолунан таһаҕаһы тиэйиигэ субсидиялааһын механизмын олоххо киллэрэр туһунан эттэ. Хотугу муора суолунан таһаҕаһы тиэйиигэ чэпчэтиилээх тарыыптар олохтонуохтара. Ол курдук, Санкт Петербург, Мурманскай уонна Уһук Илин портарын икки ардыларыгар таһаҕаһы тиэйиигэ бүддьүөттэн сыллата 560 мөл. солкуобай көрүллүөҕэ. Былырыын Хотугу муоранан 35 мөл. туонна таһаҕас тиэллибитэ. Инникитин РФ бэрэсидьиэнэ Владимир Путин сорудаҕын толорон, таһаҕаһы тиэйии кээмэйэ 2024 сылга 80 мөл. туоннаҕа тиийиэхтээх.
Манна даҕатан эттэххэ, быйыл бастакы 1,5 тыһ. туонна таһаҕаһы Краснодарскай кыраайтан Хотугу муоранан «Якутооптторг» АУо аҕалыахтаах.
edersaas.ru