Дьокуускай куоракка ахсынньы 18-19 күннэригэр «Туймаада» судаарыстыбаннай вокальнай ансаамбыл Камернай саалатыгар буолбут “Туймаада” ансаамбыл «Аҕам алааһа» кэнсиэрэ Мэҥэ Хаҥалас улууһуттан төрүттээх, айылҕаттан айдарыылаах, саха норуота киэн туттар, айар куттаах мелодистарга ананна.
edersaas.ru
Ансаамбыл уус-уран салайааччыта, СӨ ускуустубатын үтүөлээх диэйэтэлэ Светлана Павловна Иванова төрөөбүт дойдутун мелодистарын ырыаларын үгүс сылларга сүрэҕэр илдьэ сылдьан, биирдиилээн репертуарга киллэрэн бэлэмнээбит кэнсиэрин тапталлаах көрөөччүлэригэр Саҥа дьыл иннинэ бэлэх уунна. Светлана Павловна кини биир дойдулаах мелодистарын айар үлэлэрин, чуолаан ансаамбыл кинилэргэ туох сыһыаннааҕын, ханнык ырыалары куоласка арааран толороллорун и- иһиттэн иэйэн туран кэпсээн, бырагыраама суолтатын кэҥэтэн, ис хоһоонун киэргэтэн биэрдэ.
Бу долгутуулаах күн Светлана Ивановаҕа өр сыллаах үтүө суобастаах үлэтин иһин СӨ Ил Дархана Айсен Николаев Махтал суруга туттарылынна.
Светлана ИВАНОВА:
«Ырыа сомоҕолуур суолтата ордук хорунан, ансаамбылынан толорууга көстөр. Саха сирин дьикти кэрэ айылҕатын: кылааннаах кыһынын, күүтүүлээх кэрэ сааһын, күөх сайынын уонна көмүс күһүнүн туойар-айхаллыыр, төрөөбүт дойдуга, ийэҕэ-аҕаҕа, оҕоҕо, кэрэ аҥаардарга уо.д.а. таптал истиҥ-нарын тылларынан этэн туойар ырыалар ханнык саха киhитин дууhатын таарыйбат, аймаабат, үрдүк ыраас эйгэҕэ ынырбат, уhуйбат буолуохтарай?
Ол курдук, Валерий Ноев, Виталий Андросов, Анастасия Варламова, Анна Барашкова, Галина Шахурдина, Аркадий Алексеев уо.д.а. ырыалара дьиҥнээх классика буолбуттарын бар дьон билэр. Бу таптаан ыллыыр, үйэлэргэ хаалар толоруулар «Золотой Фонд якутской песенной культуры» антологияҕа киирэр ырыаларынан буолаллар.
«Туймаада» ансаамбыл саха ырыатын үгүс куоласка арааран, тупсаран онорон, муусука араас сайынннарар ньыматынан ис хоhоонун диринэтэн, кэнэтэн биэрэн ыллыыр.
Валерий Ноев туhунан Анастасия Варламова маннык ахтыы тыллары суруйбута: «Эдэр, оҕо сааска диринник ытыктыыр учууталбыт Валерий Власьевич бэлэмнэниилэргэ, кэнсиэрдэргэ итийэн, иэйэн, оччолорго сана суруйан эрэр ырыаларын ыллыыра, биhиги куппутун тутара. Үксүгэр, биhигини дьарыктыыртан илистэрэ, сылайара да буолуо, оччоҕо хараҕын быhа симэн олорон нууччалыы ырыалары ыллыыра. Валерий Ноев үрдүк култууралаах, интеллигентнэй киhи этэ. Кинини кытта билсэр киhи бэйэтэ да билбэккэ духуобунай өттүнэн байара. Ол курдук, төрөөбүт норуоппут култуурата сайдарыгар диринник хорутан үлэлээбитэ кини ырыаларыгар өтө көстөр».
Валерий Власьевич Хорообуттан төрүттээх, биллэр ырыаhыт доҕоро Степан Сергучевтуун, «Майа сайына» ырыа ааптара Алексей Поповтуун, Анастасия Варламовалыын биир кэнсиэртиир биригээдэ буолан, Саха сирин үгүс улуустарыгар гостуруоллаан, алтыhан үлэлээбиттэрэ. Билигин, Валерий Ноев «Кыыс Амма», «Киhиэхэ төрөөбүт сирэ-дойдута», «Күөрэгэй диин көрсүһүү», «Хатынчааным барахсан», «Быраhаай, күөх сайын барахсан», «Мэник туллукчаан», «Кыракый уолчааным» ырыалара норуокка киэнник тарҕанан, таптаан ылланаллар.
Виталий Тимофеевич Андросов мэдиссиинискэй наука хандьытаата, Саха Өрөспүүбүлүкэтин доруобуйатын харыстабылын туйгуна, СӨ култууратын үтүөлээх үлэhитэ. Барыта 130-ча ырыа ааптара, бэйэтэ ыллыыр уонна баянна доҕуhуоллуур толорооччу. Норуокка биллэр ырыалара: «Туундара», «Күн бытархайа», «Сибэккилэр түһүүллэр», «Бастакы хаар», «Хаарчаана» уо.д.а.
Виталий Тимофеевич идэтинэн быраас эрээри, эмиэ ырыа айар куттаах буолан, саха ырыата сайдыытын туhунан элбэх суруйуулары ааҕан, ырытан көрөн баран, маннык эппитэ: «Ырыа – норуот баайа, кэм-кэрдии тэтимин ситимнээн биэрэр арыйар күүстээх. Ханнык да күчүмэҕэй кэмнэ саха ырыатынан тыынын таhаарынар, ырыаттан тыын ылар, дууhатын, этин-хаанын чэбдигирдинэрин биhиги умнуо суохтаахпыт. Саха эрэлэ ырыаҕа. Ырыа – саха омук дууhатын эмэ-томо».
Икки томнаах саха ырыатын Антологиятын хомуурунньуга тахсарыгар Виталий Тимофеевич күүскэ үлэлэспитэ. Кини куруук мичийэ, үөрэ сылдьара бу баарга дылы.
Анастасия Николаевна Варламова – СӨ култууратын үтүөлээх үлэhитэ, СӨ норуодунай артыыhа, Мэнэ оройуонун Баатара нэhилиэгиттэн төрүттээх. Уостан түспэт, норуот таптыыр «Аҕам алааhа» ырыата «Туймаада» ансаамбыл репертуарыгар уолаттар толорууларыгар быйыл сана киирдэ, бүгүҥҥү кэнсиэр премьератын аатынан буолла. Бу ырыаны Анастасия Николаевна аҕатын курдук саныыр, убаастыыр таайыгар Петр Варламовка анаан суруйбута.
Анастасия Николаевна – идэтинэн устуоруйа учуутала, 2000 сыллаахха тэриллибит Саха ырыатын сойууһун бастакы бэрэссэдээтэлэ. Кини суруйбут биллэр ырыалара: «Охсуллубут от сыта», «Ыhыах», «Оҕо сааhым», «Амсат эрэ дьэдьэнҥиттэн», «Ой дуораана», «Туос тууйастар», «Төннө туруоҕум алааспар».
Анастасия Варламова кэс тылын туhунан «Айыы хаан сиэринэн» ахтыы-кинигэҕэ кини талыллыбыт интервьюлара, кылгас дьүһүйүүлэрэ, Марина Попова-Эдьиий Марыына уонна Нина Чигирева олохторун, үлэлэрин туhунан сахалыы уонна нууччалыы суруйбут кэпсээннэрэ киирбиттэрэ. Кэлинҥи сылларга Анастасия Николаевна-Эдьиий Настаа биир баҕа санаатынан «Биhик ырыата» куонкуруһу тэрийии этэ. Ол курдук, ыалы туругурдар ырыалар тиэмэлэрин сайыннарар туhугар үгүс санаатын эппитэ. Анастасия Варламова аатынан ыытыллар «Биhик ырыата» куонкурус 2007 сылтан саҕаламмыта.
Анастасия Варламова этэрэ: «Мин олохпор үгүс үтүө дьону көрсүбүппэр дьылҕабар мунура суох махтанабын. Биhиги, саха омук, ырыа куттаах омукпут, биhиэхэ танарабыт мэлииппэтэ – ырыа, биhиги үс куппут ырыаҕа суулана сылдьар. Ырыанан, биhиги утары көрөн олорон эппэппитин этэбит. Онон, ырыа суолтата биhиэхэ, саха омукка, олус улахан. Ыллыыр-туойар норуот инникилээх, саргылаах буолуохтаах».
Анна Егоровна Барашкова Мэнэ Ханалас Хаптаҕай сэлиэнньэтитэн төрүттээх, кэлин кэргэн тахсан Чурапчыга олохсуйан олорбута. Анна Егоровна 54 ырыатыттан үксэ бэйэтин тылларыгар суруллубут, автобиографическай ис хоhоонноох ырыалар, ийэтигэр, оҕолоругар, дойдутугар анаммыттар. Ол курдук, «Хоптолоох алаас» бастакы ырыатын 1983 сыллаахха 16-17 сааhыгар суруйбут. Онтон ыла: «Ийэбэр», «Өйдүүгүөн», «Эдьиий», «Оторой-моторой», «Кыракый кыысчааным, «Сахам сирэ», «Эрэнэбин», «Саха саханы хатыйыма» суруллан ылламмыттара. 1990-с сылларга Саха телевидениетын биир талааннаах суруналыыһа Эллэй Иванов «Туймаада» ансаамбыл туhунан биэриини, кэнсиэри уста сылдьан, арай миэхэ: «Мин соторутааҕыта Чурапчыга командировкаҕа сылдьан, биир талааннаах кыыhы кытта билистим», – диэн омуннаахтык кэпсээбитэ. Онно Анна Барашкова туhунан аан бастаан истибитим. Ол иннинэ «Өйдүүгүөн», «Хоптолоох алаас» диэн ырыалары толороллорун истэр этим.
Анна куоракка бастакы сольнай кэнсиэрдэрин онороругар «Туймаада» ансаамбыл кыргыттарын кытыннараары, миэхэ үлэбэр кэлэ сылдьыбыта. Онно дьэ, чугастык билсибиппит. Симик, нарын көрүҥнээх, хатыныр, эдэр кыыс оҕо курдук Анна хайдах эрэ намыһах баҕайы куоластааҕын өйдөөн хаалбыппын. Онно Анна сана тахсыбыт кассетатын бэлэхтээбитэ. Ансаамбылбыт кини ырыаларын билсэн, былааннанан баран, Анна Барашкова куоракка айар кэнсиэрдэригэр хаста да кыттыбыта.
2017 сыллаахха Анна Барашкова 16 ырыатынан «Сырдык санаалар» диэн ахтыы биэчэрин тэрийэн, бу Камернай кэнсиэртиир саалабытыгар, онтон Павловскай уонна Хаптаҕай нэhилиэнньэтин олохтоохторугар көрдөрбүппүт. Анна Барашкова дьин поэтическай нарын дууhалаах, ырыа куттаах, айар талааннаах киhи этэ.
Оттон биһиги ортобутугар айа-тута сылдьар Галина Шахурдинаҕа уонна Аркадий Алексеевка өрүү махтал истиҥ тылларын аныыбыт.
Галина Никитична Шахурдина – СӨ култууратын үтүөлээх үлэhитэ, Тумул, Төҥүлү, Балыктаах нэhилиэктэрин бочуоттаах гражданина, Мэнэ Ханалас Төҥүлү сэлиэнньэтиттэн төрүттээх, Мэнэ Ханалас биир киэн туттар ырыа айааччыта. Үксүн бэйэтин тылларыгар истин ис хоhоонноох, нарын матыыптаах ырыалары суруйааччы уонна толорооччу. 1997 сыллаахха тахсыбыт «Арахсыбат ахтылҕаным…» автобиографическай кинигэтигэр Галина Никитична бэйэтин олоҕун, төрөппүттэрин, доҕотторун, айар үлэтин туhунан бэрт дирин иэйиилээхтик, умсугутуулаахтык кэпсээн суруйбутун мин биир түүн иhигэр тохтообокко ааҕан олус астыммытым. Хайдах эрэ олох чугас билсэр киhим курдук ылыммытым. Ол кинигэҕэ өссө 20-чэ сана ырыата киирбитэ. Галина Никитична 60-ча ырыа ааптара. 1971 сыллаахха суруйбут бастакы «Балыктаах киэhэтэ» уонна «Кырдьыбат вальс», «Ахтылҕан» диэн ырыалара ансаамбыл репертуарыгар киирэн ылламмытара 20-тэн тахса сыл буолла уонна бүгүҥҥү күннэ диэри көрөөччүлэри үөрдэллэр. Кэнники сылларга суруллубут: «Тупса тур, Дьокуускай куоратым», «Арай эн суоххун», «Таптыыбын эйиигин нарыннык» диэн ырыаларын «Туймаада» солистара таптаан толороллор.
Галина Шахурдина саха кыргыттарын, дьахталларын уобарастарын, кинилэр санааларын, тапталларын, үөрүүлэрин истинник арыйбыт, тус бэйэ суоллаах ырыа айааччыта уонна толорооччута буолар.
Аркадий Михайлович Алексеев – СӨ култууратын үтүөлээх үлэhитэ, норуодунай артыыhа, Дьокуускай куорат уонна өрөспүүбүлүкэ бочуоттаах гражданина, Мэнэ Ханалас Майа сэлиэнньэтиттэн төрүттээх, саха дьоно биир киэн туттар спортсмена, Саха сирин араас кэрэ сирдэрин киинэҕэ устан, кэпсээн көрдөрбүт теле-суруналыыс, аатырбыт мелодистар тустарынан ахтыы киэhэлэрин тэрийэн ыытааччы, эдэр ырыаhыттары такайан-үөрэтэн сыанаҕа таhаарааччы, араас ырыа куонкурустарын тэрийээччи уонна салайааччы, норуокка киэнник биллибит уонна таптаммыт үгүс ырыа ааптара, саха норуотун биир самородога.
Аркадий Михайлович «Саха үҥкүүтэ», «Күөрэгэйдиин көрсүһүү», «Күһүҥҥү серенада», «Сааскы вальс», «Ыйдана түүн», «Сүрэхтэр кэпсэтэр кэмнэрэ» уонна да үгүс уостан түспэт ырыалара норуот айбыт ырыаларын курдук киэнник тарҕанан ылланаллар.
Бастакы билсиhиибит 90-с сыллардаахха буолбута. Аркадий Михайлович «Сэбирдэхтэр» диэн ырыатын баянынан доҕуhуоллатан, миэхэ обработкалатан, «Туймаада» ансаамбыл кыргыттарын толоруутугар ыллатаары анаан-минээн мин үлэлиир сирбэр музыкальнай училищаҕа тиийэн кэлбитэ. Онтон кэлин «Күһүҥҥү былыттар» ырыаны төлөпүөнүнэн баянна оонньуу-оонньуу ыллаан иhитиннэрбитэ. Миигин, сахалыы үчүгэйдик санарбаккын диэн сэмээр этэрэ.
2004 сыллаахха Аркадий Михайлович 27 ырыатынан «Туймаада» ансаамбыл «Таптыырга буруй суох» диэн сахалыы бастакы мюзикылга холонуу испэктээкилэ Опера уонна Балет театрыгар туруоруллубута. 2007 сыллаахха мин дойдубар, кэрэ айылҕалаах Хорообукка бу сюжетынан, эмиэ итинник ааттаах бастакы сахалыы музыкальнай-уус-уран киинэ уhуллан тахсыбыта. Бу Аркадий Михайлович ырыаларын сөбүлээн, ансаамбыл толоруутугар анаан элбэх куоласка арааран обработкалаан ыллыырбыт туоһутунан буолар. Ол курдук, күн бүгүҥҥэ диэри Аркадий Михайлович айар, үбүлүөйдээх кэнсиэртэригэр үөрэ-көтө кыттан, бииргэ алтыhан үлэлии сылдьабыт.
«Санааны сырдатар,
Үтүөнү кэрэhэлиир,
Эрэли күүһүрдэр,
Үөрүүнү үөскэтэр,
Саха ырыата сайда турдун!»
Мэҥэ Хаҥаластан төрүттээх чулуу мелодистар ырыалара биһиги бары таптыыр “Туймаада” судаарыстыбаннай вокальнай ансаамбылбыт толоруутугар көмүс пуондаҕа киириэхтэрэ, үйэлэргэ хаалыахтара.
Надежда ЕГОРОВА, “Саха сирэ”, edersaas.ru