Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуодунай артыыската, САССР үтүөлээх артыыската, сыана улахан маастара, уус-уран ааҕыы уонна киинэ эйгэтин уһулуччулаах талаана, саха норуота сүгүрүйэр киһитэ, айар куттаах Зоя Багынанова өрөспүүбүлүкэбит 100 сылыгар 80 сааһын туолла.
edersas.ru
Зоя Петровна 1966 сыллаахха Щепкин аатынан тыйаатыр училищетын ситиһиилээхтик бүтэриэҕиттэн Музыкальнай-драматическай тыйаатыр, Ньурба, Нерюнгри, Саха тыйаатырдарын сыаналарыгар 56-с сезонун тухары 100-тэн тахса өлбөт-сүппэт оруолу толорон кэллэ.
Анна Ахматованы сахалыы саҥардыбыта
— 1980 сыллар ортолоругар кэргэним, РСФСР уонна САССР үтүөлээх артыыһа Федот Федотович Потаповы Нерюнгритааҕы куукула тыйаатырын саха труппатын режиссерунан анаабыттарыгар Нерюнгрига үлэлии барар буолбуппут. Саха тыйаатырыгар өрө күүрүүлээх, уоттаах-төлөннөөх, трагическай оруолларга (ол иһигэр, Медеяны, Офелияны, Леди Макбеты уо.д.а.) оонньуу сылдьыбыт киһи эниэргийэбин ханна да таһаарарым суоҕуттан муунтуйан, тууйуллан барбытым. Кэргэним ону сэрэйбэт, билбэт буолаахтыа дуо? Владимир Высоцкай аата дорҕоонноохтук иһиллибитин кэннэ: «Варвара Потапова тиллэр, аата ааттанар кэмэ кэллэ быһыылаах, эн кини хоһооннорун аах», – диэн сүбэлээбитэ. Иккиэн үлэлээн барбыппыт. 1988 сыллаахха балаҕан ыйын 24 күнүгэр поэтесса хоһооннорунан «Туойуохпун баҕарабын» диэн композицияны туруорбуппут. Дьон ис-иһиттэн долгуйбутун онно билбитим. Мантан инньэ Варвара хоһооннорун сыанаҕа, араадьыйаҕа, тэлэбиидиэнньэҕэ таһааран барбыттара. Тыйаатырга туруоруулар саҕаламмыттара. 1995 сыллаахха Нерюнгритааҕы «Эмэгэт» тыйаатырбытыгар уолум, режиссер Геннадий Багынанов туруоруутунан “Дьолу миэхэ итэҕэйбит эбиккин” диэн Варвара Потапова уонна Василий Саввин хоһооннорунан икки саха бэйиэтин тапталын устуоруйатын туһунан испэктээги Ньурбаҕа көрдөрбүппүт.
Варвара Потапова кэнниттэн аатырбыт улуу талааннаах уонна ыарахан дьылҕалаах нуучча поэтессата Анна Ахматова «Реквием» поэматын ааҕарга соруммутум. Ити эмиэ туһунан устуоруйалаах.
2004 сыллаахха тыйаатырга гримернайбар туох эрэ санааҕа баттатан олордохпуна, биллиилээх композитор уонна продюсер Валерий Шадрин көтөн түстэ. Хоспор Анна Ахматова мэтириэтэ сыһыарыллан турарын көрөөт да: «Все! «Реквиемы” ааҕаҕын!» – диэтэ. Уку-сакы олорорбун көрөн эбитэ дуу: «Гонорарыҥ бу!» – диэн баран, 10 тыһыынчаны ыларым туһунан суруйан биэрдэ. Оччолорго наар босхо ааҕа сылдьыбыт киһиэхэ баһаам харчы этэ, мин үйэбэр итиччэ харчыны ылбатах киһи буоллаҕым. Аны туран, болдьохпут кылгас, ыксаллаах эбит. Саҥа дьылбыт үүнэрэ бу тирээн кэлбит. Бу иннинэ «Реквиеми» Николай Дьяконов сурунаалга бэчээттэммит тылбааһын аахпытым.
Манна сыһыаран эттэххэ, Варвара Потапова хоһоонноругар сүгүрүйэр, Мииринэй олохтоох поэтессата Мэри Софианиди кини хоһооннорун олох уратытык тылбаастыыра. Варвара тугу этиэн баҕарбытын этигэр-хааныгар буһаран, хайдах эрэ бэйэтин ис туругуттан тылбаастаан таһаарара. Нууччалыы эттэххэ, «души стиха улавливает» этэ. Кини тылбааһынан Федот Потапов 1990 сыллаахха «Я слова в себе зажгла» моно-испэктээги туруорбута, мин хоһооннорун аахпытым. Мэри кэлэн көрбүтэ. Өксөкүлээх Өлөксөй аатынан Култуура киинигэр буолбут бу тэрээһини ким да устубатах буолан, билигин эргитэн көрөр кыах суоҕа хомолтолоох. Варя хоһооннорун тылбаастаабытын булбатаҕым туһунан эппиппэр Мэри: «Мииринэйгэ дьиэбин уу ылбыта, күүлэҕэ таһаарбытым да, элбэх илиинэн суруллубут хоһооннор сүппүттэрэ, Варя гиэнэ онно сүппүт буолуон сөп», – диэбитэ. Кэлин атын тылбаастары ыыппыта. Варваралаах Мэри Суруйааччылар мунньахтарыгар кэлэ сылдьан билсибиттэр этэ. Ол кэмҥэ Варвара саҥа суруйан эрэрэ. Мэри олус кыраһыабайа. Варвара: «Мэри Софианиди, эн аатыҥ ханнык баҕарар кинигэни тупсарыан, киэргэтиэн сөп, бэйэ-бэйэбитин тылбаастаһыах», – диэбит.
«Реквиеми» аркыастыр доҕуһуолунан ааҕар арыый атын буолуохтааҕар бэлэмнэнэн, саха литературатыгар ураты суолунан айаннаан кэлбит Сардаана Амгинскаяны көҥүл тылбаас оҥорон биэрэригэр көрдөспүтүм. Дьэ, нуучча литературатын күүстээх лиирик-бэйиэтэ, уһулуччулаах айымньылары айбыт Анна Ахматова «Реквиемигэр» Саха национальнай аркыастырын салайааччыта Николай Павлович Петров сөбүлэһэн, аркыастыр сахалыы муусуканан доҕуһуоллаан ситэрэн-хоторон биэриэхтээҕэ. Оттон биһиги Ороһуоспаҕа тылбааһын бүтэриэхтээхпит. Сардаанам барахсан: «Биир эмэ устуруока түүлбэр киирдэҕинэ, ылсыам», – диэхтээбитэ. Хата, «Хара хаппар күлүүстэр Халыр-илир тыастарынан…» диэн устуруока киирэн кэлбитин умнан кэбиһиэм диэн, түүн уһуктан кэлэн кумааҕыга суруммут. Сарсыарда туран тугу-тугу туойдум буолла диэн көрбүтэ, Анна Ахматоваҕа: «Мы не знаем, мы повсюду те же, Слышим лишь ключей постылый скрежет…» диэн тыллар бааллар эбит. Инньэ гынан, тылбааска ылсар эбиппин диэн хорсун санаатын киллэрэн үлэлээн барбыта. Киэһэ аайы миэхэ тылбаастаабытын ааҕан биэрдэҕинэ, иккиэн ытаа да ытаа буолабыт. Саҥа дьыл чугаһаабытыгар кыыһа: «Новый год на носу, праздновать не будем? Что-то случилось в семье?» – диэн ыксаабыт. Ити курдук, Сардаана Амгинская олус түргэнник тылбаастаан бэлэм оҥорбута. Бастаан элбэх киһи көҥүл тылбааһы ылымматаҕа, ааттаах-суоллаах улахан дьон тылбаастыахтаахтара дии санаабыттара дуу?.. Оттон Сардаана ханнык да киэпкэ, хааччахха хаайтарбакка тылбаастаабыта. Иккиэн наһаа өйдөһөн үлэлээбиппит. Дьокуускайга Өксөкүлээх Өлөксөй аатынан Култуура дыбарыаһыгар саха көрөөччүтүгэр билиһиннэрэн баран, Санкт-Петербурга көрдөрөр буолбуппут.
Ол иннинэ сааһыары Саха тыйаатыра Чурапчынан, Кириэс Халдьаайынан, Томпонон, Тааттанан «Хотугу сибэкки» испэктээгинэн гостуруоллаабыппыт. Онно мин сөтөлүн да сөтөлүн буолан эрэйи көрбүтүм (бронхиттаахпын, кэлин астмаҕа кубулуйбута). Тааттаҕа тиийбиппитигэр артыыстары эргэ кулуупка түһэрбиттэрэ (артыыстар хаһан да ыалларга түспэппит), атын аанынан киирдэххэ баар мусуойга сылдьыбыппыт. Киэһэ утуйарбытыгар Надя Ушницкая, Лиза Потапова уонна мин сэргэстэһэ сыппыппыт. Надя наһаа эрдэ турааччы, ол гынан баран биһигини уһугуннарымаары кэтэһэн сыппыт. Уһуктубуппут кэннэ кыыспыт: «Бөлүүн мусуойга оһуохай бөҕөнү оһуохайдаатылар…» – диэн куттаммыт аҕай куолаһынан саҥарда. Ону баара, мин бронхам араастаан кыыкыныырын, тыынарбын кини оһуохайдыыллар дии санаабыт. Дьэ, онтон иэрийэ-иэрийэ күллүбүт. Өрүүр күммүтүгэр Уолбаҕа эмчит Куома Чааскыҥҥа барыахха диэн буолла. «Бронхитым бэргээн кыргыттарбын куттаатым, онон эмтэтэ кэллим», – диэтим. Кырдьаҕаһым миигин көрөн-истэн баран, миэхэ туос сыһыарда уонна үс лиитирэлээх бааҥкаҕа отунан эмп оҥорон биэрдэ. «Нууччалар нэһиилэ тыынан киирэллэр уонна, киһи сымыйалаабытын курдук, нэдиэлэнэн харахтан сыыһы ылбыт курдук буолаллар. Оттон сахаларга тиийэр киһитигэр тиийэр, тиийбэт киһитигэр тиийбэт», – диэтэ. Мин оттоох бааҥкабын кыбынан иһэн: «Ээ, ол сахаларга тиийбэт, туһалаабат буоллаҕына, тоҕо да иһэбин?» – дии санаатым уонна саатар боруобалаан да көрбөтөҕүм. Түбүгүм да бэрт быһыылааҕа, онон ытык киһим анаан биэрбит эмин туһамматаҕым, тугу эппитин толорботоҕум…
Аны ити гостуруолтан кэлээппитин кытта, Санкт-Петербурга көтөр кэммит бу тиийэн кэллэ. Инньэ гынан эмиэ эмтэнэр да, систиэмэ ылан доруобуйаны бөҕөргөтөр да диэн суох, сөтөллөн күпсүйбүтүнэн көттөҕүм ол. Мариинскай тыйаатыр утары турар Н.А.Римскэй-Корсаков аатынан консерватория А.К.Глазунов аатынан саалатыгар киирэн баран тылбытыттан маттыбыт. Дыбарыас курдук киһи эрэ сынньаныах-сылаанньыйыах саалатыгар улахан орган турар, кириэһилэлэрэ туостан оҥоһуллубут курдук чап-чараастар, анаан-минээн Венаҕа сакаастаабыттар. Кыратык да саҥарбытыҥ дуорааннанан иһиллэр, акустиката ааттаах. Оттон мин сөтөлүн да сөтөлүн. Аны 45 мүнүүтэ устата олорон ааҕыахтаахпын эбээт. Балтым Мария Неймохова дьиэ кэргэнинээн Санкт-Петербурга олороллор этэ да, ити кэмҥэ суохтара. Сардааналыын кинилэр дьиэлэригэр түстүбүт. Онно Сардаанам: «Түүн түлүк уугар утуйдаххына сөтөллүбэккин ээ уонна транска киирэн көр», – диэн сүбэлээтэ. Ол иннинэ балтым сүбэтинэн кинилэр олорор «Васильевскай арыы» оройуонугар баар Святая Блаженная Ксения Петербургская хыраамыгар чүмэчи ылан уматарбар уонна онтон маас ылан сотторбор сүбэлээбитэ. Сарсыарда часовняҕа тиийэн кэрийэ түһээри, Тарас Шевченко, Арина Родионовна уо.д.а. билэр дьоммут көмүллүбүттэрин көрө сылдьан, арай, саха бастакы лингвист-учуонайа Семен Новгородовпыт эмиэ манна көмүллэ сытарын көрдүбүт. Ол аата биһиги сөптөөх суолунан айаннаан, манна баар буолбут эбиппит! Дьэ, онтон часовняҕа киирэн: «Санк-Петербург курдук номоххо киирбит куоракка Анна Ахматова улуу айымньытын сахалыы саҥардарга үйэлээх сааспар биирдэ тиксибиппэр, бэйэм да билбэппинэн бу суолга үйэм тухары айаннаан кэлбиппэр артыыс айылҕата «таҥнараары» гынна. Хоһоону ханна-ханна аахпатахпыный? Тыа сирин кулуубугар, оттуур ходуһаҕа… Ардыгар соҕотох да ааҕарым. Хаһан да кыҥкыйдаабатаҕым, үҥсэргээбэтэҕим… Оттон билигин кэлэн сөтөлүм сүгүннээбэт. Тоҕо, тоҕо?! Баһаалыста көмөлөһүҥ…» – диэн бэйэм сатыырбынан көрдөстүм уонна били эппит маастарын ыллым. Ол быыһыгар: «Ити хайдах түһэн биэрэҕин?» – диэн доруобуйабын кытта мөккүһэбин. Сардаанам сылдьарын былаһын тухары: «Биир чаас устата кэнсиэртииллэр, онно хайдах эрэ бэйэҕин салайынан (медитацияланан) көр, бу сиртэн тэй», – диир.
2004 сыл муус устар 21 күнэ үүннэ. Киэҥ-куоҥ саалаҕа киирэн баран, киһи сөҕүөн курдук, биирдэ да сөтөллүбэккэ «Реквиеми» аахтым… Дьэ, кырдьыга да, туох көмөлөспүтүн билбэтибит: сахалыы алгыстаах алаадьыбыт дуу, Ксения Петербургская дуу, атын турукка киирэн тахсыым дуу? Айыыларым көмөлөһөннөр аахтаҕым дии. «Реквиеми» Карл Сергучев режиссердаан туруорбута, сценографиятыгар Саргылана Иванова, көстүүмнэргэ Дария Дмитриева үлэлээбиттэрэ.
Дьиктитэ диэн, «Реквиеми» кэлин Саха сиригэр ким да ааҕа илик. Арай, Абаҕатааҕы норуот тыйаатырын режиссера Евгения Попова ааҕа сылдьыбыта. Ону сэргэ, Москваҕа артыыска Алла Демидова аркыастыр доҕуһуолунан толоруутун тэлэбиисэргэ көрбүтүм.
Киинэҕэ айан…
Уолум, СӨ култууратын туйгуна Геннадий Багынанов Москваҕа режиссердар куурустарын бүтэрэн кэлбит кэмэ этэ. «Лихие 1990-е» диэн ааттанар сыллар, харчы суох, инньэ гынан массыыналаах өттүлэрэ түүн таксилыыллара. Уолум үчүгэй үлэтэ суох сырыттаҕына, ыарахан буолсу дии санаан уонна Федот Федотович орто дойдуга суох буолбута биир сылыгар Иннокентий Левин сайылык күннээҕи олоҕун көрдөрөр айымньытынан «Биһирэм» диэн кэмиэдьийэҕэ бастакы холонуу киинэни устубуппут (кэлин Геннадий «Өтөх», «Төлөрүйүү» киинэлэрдээх). Эмиэ харчы көрдөөһүнэ саҕаламмыта. Тарас Десяткин, Анастасия Божедонова, Варвара Петрова уо.д.а. үбүнэн-харчынан көмөлөспүттэрэ. Бу киинэни устарбытыгар артыыстар оҕолорбутун илдьэ аҕабыт төрөөбүт сиригэр Амма Абаҕатыгар бардыбыт. Надежда Ушницкая кыыһа 13 саастаах этэ. Оҕолорбутун илдьэ Халкыыда диэн сиргэ аттыгар баар улахан күөлгэ илиммитигэр оруобуна 13 собо иҥиннэ. Дьикти дии? Онтон киинэбитин бүтэрбиппитин чэйдээн бэлиэтээрибит Харама хайатын тэллэҕэр тиийдибит. Ол иннинэ Харама хайатыгар көстөр кыыһы олох көрө иликпит этэ. Аны олохтоохтор кистииллэр, ити сыл буруо да буруо этэ. Ол тиийэн массыынаттан таһаҕаспытын түһэрээппитин кытта Марийка: «Оо, бу турар кыыс», – диэн үөрэн хаһыытаата. Дьэ, көрбүппүт, арылхай харахтаах кыыс барахсан күлүгэ бу иннибитигэр турар эбит! Марийка кэлин: «Миэхэ Харама хайатын Потаповтар көрдөрбүттэрэ», – диэн киэн тутта кэпсиир үһү.
Оттон Саха сирин норуодунай бэйиэтэ Бүөтүр Тобуруокап 80 сааһа туолла. «Түүҥҥү кыыс» диэн сэһэнинэн киинэни устарга көҥүлү ылан, бэлэмнэнии, эмиэ харчы көрдөөһүн саҕаланна. Түүҥҥү кыыспыт киһи эрэ хайҕыы көрөр кыраһыабай кыыһа буолуохтаах, сыгынньах аҥардаах көстүөхтээх дии саныыбыт. Холобур, «Биһирэмҥэ» Лена, Лиза ырбаахыларын эмиэ илиинэн тикпиппит. «Түүҥҥү кыыспытыгар» курдары көстөр таҥаһынан ис ырбаахытын тиктим. Аны тирии мыаннарыктаах буолуохтаах. Тамыйах тириитэ буламмыт, киинэ уһуллуутугар барсыбыт Прокопий Неустроевтыын талкылаан, имитэн илиибинэн тиктим. Билигин, таҥаһын бэйэм атыыласпыт, тикпит ырбаахыбын тоҕо бэйэбэр хаалларбатаҕым буолла дии саныыбын. «Сахафильмҥэ» билигин баар эрэ суох, айбыт таҥара бэйэтэ билэр. Генам оччолорго көмпүүтэр графикатыгар бастакы үлэтэ этэ. Онно кыыс сыгынньах этин таарыйалларыгар кыыс ырбаахыта түһэн хаалар… умсугутуулаах кэрэ көстүү этэ. Арааһа, саха киинэтигэр сыгынньах түөһү аһаҕастык аан бастаан түүҥҥү кыыс Кылбаара (Лада Степанова диэн эдэр кыыс оонньообута), сахаларга бастакы эротическай көстүүлэрдээх киинэ буолуо… Көрөөччүлэр: «Киһи кыбыстыбакка көрөр да, көрдөрөр да киинэтэ. Киһини толкуйдатар, сырдык санааҕа ыҥырар түгэннэринэн ордук күүстээх», – диэн сыаналаабыттара.
Хоһоон ааҕарбын бопсор кэмнэрэ эмиэ баара…
Ньурба тыйаатырыттан кэлээт Саха тыйаатырыгар кыргыз драматура Мар Байджиев «Дуэль» испэктээгин САССР ускуустубатын үтүөлээх диэйэтэлэ Василий Фомин туруоруутугар оонньоон турабын. Миигин кытта атын оруоллары бастакы кэргэним, уолаттарым аҕалара Геннадий Сивцев уонна САССР үтүөлээх артыыһа Николай Попов толорбуттара. Ол испэктээги сөргүтүөхпүн эмиэ баҕарбытым. Федот Потапов 32 саастааҕар туруорбут «Овод» диэн бастакы испэктээгин эмиэ харахпар оҥорон көрбүтүм. Манна СӨ норуодунай, РСФСР үтүөлээх артыыската Анна Кузьмина уонна САССР үтүөлээх артыыһа Илья Находкин хайдах курдук умнуллубат уобараһы айан хаалларбыттарай? Илья наһаа уоттаах, күлэ сылдьар харахтаах этэ. Барахсан ыарахан ыарыыттан 50 сааһыгар өлөөхтөөбүтэ. Федот Потапов: «Хаарыан талааннаах, уһулуччу кыахтаах Илья Находкины ситэ туһамматым», — диэн наһаа хомойоро. Кини Мустай Карим «Ый өлөр түүнүгэр» испэктээккэ Дивана уобараһын хайдах арыйбыта харахпар умнуллубаттыы хаалан хаалбыт. Итинник табыллыбыт оруоллар киһиэхэ хаһан да сүппэттии иҥэллэр. Оттон «Суоһалдьыйа Толбоннооххо» СӨ үтүөлээх артыыһа Афанасий Федоров Суоһалдьыйата суорума суолламмытыгар сахалыы ураты куолаһынан иэйэр-куойар хартыыната эмиэ хаһан да умнуллубат. Дьиҥинэн, сыанаҕа дорҕоон наһаа улахан суолталаах.
Мин хоһоон ааҕарбын бопсор кэмнэрэ эмиэ баара… Михаил Алексеев-Дапсыга тиийэн: «Дьэ, боболлор, хайыыбын?» диэбиппэр кини: «Ити дьарыккын олох быраҕыма! Холобур, Иван Гоголев хоһоонун ааҕаҕын. Бу кыыс үчүгэй да ырбаахылаах турар диэн — биир өйдөбүл, итиччэ элбэҕи нойосуус билбит диэтэхтэринэ -– үчүгэй өйдөбүл, онтон ис хоһоонун арыйдаххына -– өссө умнуллубат өйдөбүл. Ити артыыска олус наадалаах», -– диэн сүбэлээбитэ. Ол иһин, Дапсыга наһаа махтанабын.
Хайдахтаах да түгэҥҥэ инниҥ хоту айаннаан…
Быйылгы үбүлүөйдээх күммэр 75 сааспар Николай Якутскай арамаанынан Руслан Тараховскай туруорбут «Төлкөтүн» уонна СӨ ускуустубатын үтүөлээх диэйэтэлэ Лена Гоголева этиитинэн Карел Чапек «Мать» диэн испэктээгин Зоя Попова тылбааһынан көрдөрдүбүт. Эдэр артыыс Василий Борисовы тылбар киллэрэн режиссердаттым.
Олоххор эрдээх санааны, тулууру эрэйэр түбэлтэлэргэ сыана эрэ быыһыыра диэн артыыс киһиэхэ баар буолар. Олоххо дьулуур, таптыыр үлэҥ баар буоллаҕына, инниҥ диэки бара турар эбиккин. Онуоха сирдээҕи олохтон туораан, бүгүн оонньуур эйгэҕэр бүүс-бүтүннүү киирэҕин. Туруктан тахсар эмиэ ыарахан буолуо дииргэр эттэххэ, сыанаҕа уопутум таайан, ол киирэн тахсыбыт туругум онно хаалар, эргиллибэппин.
1970-с сыллар саҕаланыыларыгар Ньурбатааҕы көһө сылдьар дыраматыычаскай тыйаатыртан Саха тыйаатырыгар үлэлии кэлэн эрэр кэмим. ССРС уонна САССР норуодунай артыыһа Дмитрий Федорович Ходулов «Күн күөрэйиэн иннинэ» испэктээги туруора сылдьара, Федот Потапов эмиэ көмөлөһөрө. Кыргыттар уһун таҥастаах үҥкүүлүүллэр этэ. Аҕыйах сыл иннинэ Африкаттан кэлэ сылдьар племя дьоно дьууппалаахтарын көрбүтүм, ону үтүктэн дьууппа кэппиппит. Дьэ, миигиттэн биир эрэ сыл балыс Миша Семеновтыын (СӨ үтүөлээх артыыһа) үҥкүүлээн эриллэҥниэхтээхпит. Сотору буолан баран, ыалдьан хааллым. 40 кыраадыс буоллум, инньэ гынан испэктээккэ кыайан барбатым… Ити кэмҥэ бииргэ үлэлиир артыыскабыт, Федот Федотович бастакы кэргэнэ Дарья Алексеевна Ларионова өлөн хаалаахтаабыт этэ, мин нэһиилэ 9 эрэ хонугар тиийбитим. Кэлбитим кэннэ Мария Никифоровна Белолюбская диэн артыыска: «Испэктээги саамай киэргэтэр үчүгэй оруолгар кэлбэтиҥ, үҥкүүлээбэтиҥ», – диэн үрдүбэр түспэтэ дуо? Күүскэ ыалдьан сыппытым туһунан этинэ сатаабыппын да истибэтэ. «Артыыс өлбөтөх буоллаҕына, кэлэн оонньуохтаах!» диэн кытаанах-кытаанахтык саҥарбыта күн бүгүҥҥэ диэри өйбөр-санаабар иҥэн хаалбыт.
Аны Москваҕа М.Щепкин аатынан тыйаатыр училищетын педагога, бэрэпиэссэр Олимпиада Михайловна Головина кэмиэдьийэҕэ оонньуур кэмигэр ийэтэ өлбүтүн, ол да буоллар, баран оонньообутун туһунан кэпсиирэ. «Онно көрөөччү буруйа суох, артыыс хайа да ыарахан түгэҥҥэ көрөөччүтүн иннигэр тахсан оонньуур эбээһинэстээх!» – диирэ.
Ити барыта өйгөр-санааҕар умнубаттыы хаалар уонна бэйэҥ да билбэккинэн, ханнык да ыарахан балаһыанньаҕа инниҥ хоту айанныыгын.
Мин 80 саастаахпын даҕаны, оччо уһуннук олордум диэбэппин. Олоҕум күлүм гынан ааспыт эбит! Билигин кырдьаҕас эмээхситтэр-оҕонньоттор кэлэн кэпсэттэхтэринэ, олус үөрэбин, дьоллонобун. Артыыс көрөөччүлэринэн дьоллоох. Быйыл Уус Тааттаттан төрүттээх ийэлээх, армян аҕалаах Касарян диэн киһи Москваттан «Как начиналось якутское кино?» диэн документальнай киинэ уста кэллэ. Онуоха көтөхпүт оҕом, «Лена» киинэ тыйаатырын менеджерэ Георгий Николаев миигин сирдээбит. Уолум Генам ыалдьан сытар, «Сатаан да саҥарбаппын, сирэйим-хараҕым да мөлтөх, наадата суох» диэбитин да иһин, олох тиийэбит дииллэр. Бу сырыыларыгар таарыччы Амма уола, режиссер Дмитрий Давыдовы устуохтаахтар, онтон Олоҥхо ыһыаҕар барыахтаахтар. Барытын биирдэ күрдьэн ылар былааннаахтар. Биир күн 5 москвич дьиэбитигэр көтөн түстэ, биир звукорежиссердара саха уола. Уолбутун Генаны тылыгар киллэрэн, кэлээскэтигэр үтэн хостон таһаардахпыт дии. Оҕом барахсан олус дьоһуннаах интервьюну биэрбитэ. Бэл, балтым Мария Петровна: «Инсуллаан сытар киһи диэтэххэ, мин итинник кыайан этиэ суох этим», – диэн киһини эбии уйадытта. Устааччыларбыт: «Каков якутский зритель?» диэн ыйыппыттарыгар, оҕом түбүгэр сылдьан кыайан хоруйдаабакка хааллым. Онтон уоскуйан батсааптарыгар суруйан маннык долгутулаах түгэни кэпсээтим.
Людмила Федорова-Баишева диэн көрөөччү 2019 сыллаахха улахан экраҥҥа тахсыбыт «Нет бога, кроме меня» («Ийэкээм») киинэбитин көрбүт. Ол көрөн, тыйаатыртан ытыы-ытыы тахсан баран, пааркаҕа «Колесо обозрения» тиийбитэ, ким да суох үһү, сабыллыбыт. Ол да буоллар, үлэһити көрдөһөн, онно түбэһэ түспүт эмээхсиннээх-оҕонньору «Колесо обозрения» эргиппит. Үлэһит кинилэри аһынан, бэл, иккитэ эргиппит. Онтон Людмила миэхэ: «Эн дьоруойуҥ, эмээхсин барахсан баҕатын толордум!» – диэн үөрэн-көтөн, астынан эрийдэ. Биһиги итинник бэриниилээх, артыыс оонньуутун сүрэхтэригэр иҥэринэн эрэйдэнэр да, дьоллонор да көрөөччүлэрдээхпит эбээт! Биһигин көрөөччү итинник өйүүр, өйдүүр буолан үлэлии-хамсыы сырыттахпыт.
Бу киинэҕэ оонньообуппутугар «Окно в Европу» бэстибээлгэ СӨ үтүөлээх артыыһа Петр Садовниковка «Эр киһи бастыҥ оруола» биэрбиттэрэ. Оттон миигин ахсынньыга Архангельскайга бэстибээлгэ соҕотохтуу ыҥырбыттарыгар кыайан барбатаҕым, операторбыт барбыта. Ахсынньы 2 күнэ – Федотым төрөөбүт күнэ. Онно миэхэ ураты ис хоһоонноох, улаханнык сыаналанар бириистэрин – тымтыктан кыһан оҥоһуллубут бэс чыычаах статуэткатын туттарыахтаах этилэр. Оператор уол аҕалбытын «ыраастатан» баран уура сылдьабын. Былырыын Опера уонна балет тыйаатырыгар «Уһук Илин сайдыытыгар үтүөлэрин иһин» диэн мэтээли, онтон сарсыныгар ити киинэҕэ оруолум иһин «За выдающееся воплощение матери» диэн анал бириис туттарбыттара.
«Атын» киинэҕэ уһуллуу
Үбүлүөйүм эрэ иннинэ «Чужая» (“Атын») диэн барыллаан ааттаах Арассыыйа киинэтигэр 20-чэ хонук устата уһулуннум. Киинэ иннинэ ис хоһоонун кэпсээмэҥ дииллэр. Кылгастык эттэххэ, Ханти-Мансийскайга буолбут түбэлтэҕэ Удаҕан дьахтары оонньуубун. Оруолга талыахтарын иннинэ кастины ааспыппыт. Москваттан 24 киһи кэлэн үлэлээтэ. Ксения диэн худуоһунньуктара эрдэ кэлбитэ.
Бэйэбит уолбут, «Сахафильмҥэ» алта сыл дириэктэринэн үлэлээбит Дмитрий Шадрин бырайыага. Москвалар Ханты-Мансийскайга баран устар былааннаахтарын, Дмитрий үс ыйы быһа сыралаһан, манна аҕалтаабыта. Онон, Ойуунускай аатынан Саха тыйаатырыттан 12 артыыс уонна Олоҥхо, Үүнэр көлүөнэ тыйаатырдарыттан, ону сэргэ Ньургун Бэчигэн кытынныбыт.
Худуоһунньук сахалар таҥастарыгар өйдөбүлэ арыый атын эбит. Онон, манна кэлэн хат-хат оҥоруу түбүгэр түстүлэр. Өлүөнэ очуостарыгар уһуллар кэммэр алдьархайдаах ыарахан ыйааһыннаах таҥаһы (15 киилэ баар быһыылаах) кэтэ сырыттым. Ичигэс буоллун диэн сарыы иһигэр дубленка, ол үрдүнэн саһыл саҥыйах кэтэрдэллэр, бөрө саҥыйаҕы үрдүбэр быраҕан кэбиһэллэр. Аны 45 кээмэйдээх курумуулаахпын, ол иһинэн кэтинчэ уонна ийэм тикпит, 50 сыл сулууспалаабыт таба тириитэ холуоһабын (арчылыыр, харыстыыр да буолуохтаах) кэтэбин. Дьэ, ол таҥныбытыҥ кэннэ табаҥ сыарҕатын миинньэҕин диэтилэр. Хайдах олорон сыарҕаны салайары олох да билбэппин. Табаларым тоҥуу хаарынан барбакка, суолга тахса сатыыллар. Туох иһин истибэттэр. Көр, сатаналар сэнииллэр ээ. Ол айаннаабыта буолан иһэн, бүтүннүү хомурах хаарга түһэн хааллым. Кыайан турбаппын, таҥаһым ыарахана бэрт. Тыыным хаайтара сыһан: «Буран наада, кыайан сыҕарыйар кыаҕым суох», – дии сатаатым. Табалар иччилэриттэн кымньыытын көрдөөн, ону тайахтанан, нэһиилэ оронон турдум.
Дьэ, итинник уһулуннум. Олох ытыстарын үрдүгэр түһэрэн илдьэ сырыттылар, көрүү-харайыы мааны. Тырааныспардары дьаһайар Володя диэн Чурапчы уола биирдэ миигин аҕалан баран: «Тугуй, кинилэргэ хас биирдиилэригэр тырааныспар көрүллэр. Эйиэхэ эмиэ туспа тырааныспар баар буолуохтаах», – диэн улаханнык көмөлөстө. Оттон Ньурба киһитэ Байбал таҥаспын таҥнарбар, устарбар көмөлөһөн эмиэ абыраата. Уолаттарым барахсаттарга махтанабын!
Оттон бүгүн бу ырбаахыбын кэтээри гыммыппар, биир да көмөлөһүөх айылаах сололоох киһи суох эбит. Онон, «сиргэ түһэрдилэр» (күлэр да күлэр. Тыйаатырга ини-бии Даниловтарга аналлаах уопсастыбаннас мунньаҕар хоһоон ааҕан тахсан баран).
Арассыыйа киинэтигэр уһуллуум 80 сааспар күндү бэлэх курдук буолла. Киинэни устубут дьоммор торт, пирог астаан күндүлээтим, сувенир бэлэхтээтим.
ххх
Биһиги Зоя Петровнаны үбүлүөйдээх сааһынан уонна П.А.Ойуунускай аатынан СӨ Судаарыстыбаннай бириэмийэтин ылбытынан ис сүрэхпититтэн эҕэрдэлиибит. Көрөөччүлэргэр анаан эппитиҥ курдук, «сүһүөх уйарынан, сүрэх тэбэрин тухары» көрөөччүлэргин үөрдэ, дьоллуу сырыт.
Надежда ЕГОРОВА
Хаартыскалар: ЗП.Багынанова архыыбыттан